скачать книгу бесплатно
– Tinchlikmi?
Dadam negadir ko‘zini yashirdi:
– Odamzodning ahvoli shu ekan-da, – dedi xo‘rsinib.– Habiba buvi omonatini topshiribdi.
– Voy… Voy bechora! – Oyimning rangi quv o‘chgancha shunday ingrab yubordiki, qo‘rqib ketgan ukam bir zum olazarak bo‘lib turdi-da, chirillab yig‘lay boshladi. – Kecha borganimda tuzalib qoluvdi-ku! – Oyimning ko‘zidan tirqirab yosh chiqib ketdi. Ukamni siltab ko‘rpachaga o‘tkazdi-yu, ikki kafti bilan yuzini to‘sgancha o‘kirib yubordi.
– Nachora, kuni bitgan-da, – dedi dadam tomog‘ini bo‘g‘gan ko‘z yoshidan ovozi xirillab. – Kim bilibdi shunaqa bo‘lishini!
Dadam, uning ketidan ukamni ko‘targan oyim, uning ketidan men Ermon buvanikiga yugurdik. Birpasda tumonat odam to‘planibdi. Zebi xola u yoqdan bu yoqqa yugurgan. Isroil mo‘ylov hovlidagi qorni kuragan, Sepkilli xola bilan Kelinoyi «voy onamlab» yig‘lashgan…
Ermon buva kimni ko‘rsa javdirab qaraydi. Yaktagining delvagay yoqasidan ko‘rinib turgan oppoq tuk bosgan ko‘ksiga mushtlagancha ovozi yanayam ingichkalashib, nuqul bitta gapni qaytaradi:
– Bittagina bolasini ko‘rolmay ketdi-ya! Oltmishvoyning diydoriga to‘yolmay ketdi-ya!
Yo‘q. U yig‘lamaydi. Faqat ingraydi. Titrab-titrab ingraydi. Boshyalang bo‘lib olgan. Oppoq sochlari, oppoq soqoli, oppoq ko‘ksini muzday qor zarralari qoplagan.
Doim odamlarga buyruq berib o‘rganib qolgan brigadir Haydar shamol ham tut tagida cho‘kkalab o‘tirgancha peshonasiga mushtlab yig‘laydi.
– Voy onam-a! Ro‘shnolik ko‘rmagan onam-a!
Ustiga paranji yopilgan tobutni hovliga opchiqishganida ayniqsa qiyomat bo‘ldi. Oyim dodlagancha tobutga yopishdi.
– Onajon! Yolg‘izini ko‘rolmay ketgan onajonim!
Erkaklar tobutni ko‘tarishganida oyim besh-olti qadam yugurdi-yu, kalishi sirg‘anib ketib chalqanchasiga yiqildi.
– Oyi, oyi! – dedim uning ustiga egilib. Yig‘lab yubordim. Onamning ko‘zi olayib ketgan, chamasi meni tanimas edi.
– Voy onajon-a! – dedi ingrab. – Kun ko‘rib, kuni ro‘shnolik ko‘rmagan onam-a!
O‘sha kundan boshlab onam g‘alati bo‘lib qoldi. Bir nuqtaga tikilib o‘tiraveradi, o‘tiraveradi. Birov gapirsa eshitmaydi. Faqat ukam yig‘laganida hushi joyiga keladi… U Habiba buvining kir yuvdisi, yettisida yelib-yugurib xizmat qildi. Ma’rakaga borganida oyog‘i olti, qo‘li yetti bo‘lib yuradi-yu, uyga kelganda yana g‘alati bo‘lib qoladi.
Habiba buvining yigirmasiga Ermon buva sigirini sotdi. Dadamning aytishiga qaraganda, Haydar shamol o‘rtaga tushib, shu ishni qilmang, desa ham Ermon buva ko‘nmapti. «Kampirim bechora dunyoga kelib nima ko‘rdi. Hech bo‘lmasa o‘zi ko‘rmaganni arvohi ko‘rsin, Oltmishvoyim kelganida amallab boshqa sigir olarmiz», debdi. Sigirni Dalavoy suv tekinga sotib olganmish…
O‘shandan keyin onam sal o‘nglangandek bo‘ldi. Har kuni Ermon buvanikiga qatnaydi, goh yaktagini yuvib, sandal ustida quritib beradi, goh lavlagi sharbatiga holvaytar pishiradi… Nuqul bitta gapni qaytaradi: «Buvangga jabr bo‘ldi, bolam, buvangga jabr bo‘ldi…»
Bir kuni dadam yangi gap topib keldi. Ermon buva kampirining qirqida ham yurtga osh berarmish. Odamlar o‘rtaga tushib yo‘ldan qaytarmoqchi bo‘lgan ekan, ko‘nmapti. «Qirq degan xotinlarning ma’rakasi bo‘ladi. Kampirimning arvohi shod bo‘lsin», debdi.
Xuddi o‘sha ma’rakadan uch kunmi-to‘rt kun ilgari g‘alati voqea bo‘ldi. Yakshanba bo‘lsa kerak, dadam ham, akalarim ham uyda edi. Bir mahal hovli tomonda gurji kuchugim bir-ikki akilladi-yu, negadir jimib qoldi. To‘satdan eshik ochildi. Ostonada yaktak kiyib olgan Ermon buva paydo bo‘ldi. Tashqarida qor yog‘ayotgan bo‘lsa kerak, uning yalang boshi, yaktagining yelkasi qorga ko‘milgan edi. Qiziq, qo‘lida hassa yo‘q. U ostona hatlab chiqqanidan keyingina oyoqyalang ekanini ko‘rdim. Uning katta-katta oyoqlari qip-qizil go‘sht bo‘lib ketgan, negadir lozimining pochasini qayirib olgan, to‘pig‘igacha qoplagan tuklariga kir qor yopishib qolgan edi. Dadam bilan akalarim ham, oyim bilan men ham hayratdan qotib qoldik.
– Oltmishvoyim keldi, – dedi Ermon buva iljayib. – Keldi! Kampirim ham keldi. Ikkovlari mozor boshiga ketishdi.
Oyimning yuziga bir zum tabassum qalqidi-yu, keyin dahshat ichida dadamga qaradi.
– Keldi, – dedi Ermon buva tag‘in g‘alati iljayib. Keyin o‘ng qo‘li bilan chap qo‘lini dutor qilib cherta boshladi.– Tolda chumchuq sayraydi, ko‘rsam ko‘nglim yayraydi…– U to‘satdan jimib qoldi. Birdan menga ko‘zi tushdi-yu, g‘ayritabiiy, ingichka ovozda kulib yubordi. – Iya, sizam shu yerdamisiz, qoravoy! Oltmishvoy akangiz keldi. Keldi…– dedi ovozini pasaytirib. Keyin to‘satdan xaxolab kula boshladi. Uning bunaqangi bor ovoz bilan kulganini hech qachon eshitgan emasdim. Go‘shti chiqib ketgan oyoqlarini gursullatib yerga urgancha yana qo‘shiq aytdi. – Tolda chumchuq sayraydi, ko‘rsam ko‘nglim yayraydi.
Hammamiz sehrlangandek qotib qolgan edik. Ermon buva xo‘p o‘ynadi! Yalangoyog‘ining boldiriga yopishgan loy aralash qorlar namatga sachrab ketdi. Keyin u charchab, cho‘kkalab qoldi. Kavshandoz tomonga qarab yuziga fotiha tortdi.
– Ilohi omi-i-in! Yurtimiz tinch bo‘lsin, illo-billo qirg‘in-barot bo‘lmasin. Ollohu akbar!
Ertasiga uni jinnixonaga olib ketishdi. Haydar shamol bilan dadam birgalashib oborishdi. Dadamning aytishiga qaraganda, Ermon buva jinnixonaning eshigidan kirayotganda ham qibla tomonni qidirib cho‘kkalab olganmish. Osmonga qarab iltijo qilganmish.
– Ilohi omi-i-in! Illo-billo qirg‘in-barot bo‘lmasin, ollohu akbar! – deganmish.
MENING ACHA XOLAM
Oyim odamsiz turolmasdi. Qo‘shni kelinchaklar, yetti mahalla narida turadigan kampirlar – hammasi yig‘ilishib gangir-gungur suhbatlashib o‘tirishardi. Shuncha gap qayoqdan topilishiga ba’zan hayron qolaman. Har kuni ertalab gazeta olib keladigan pochtachi – tatar xotin eshikdan qayta qolmaydi. Albatta oyimning oldiga kiradi.
– Isanmisiz? – deb so‘rashadi-yu, hasratini to‘kib soladi. – Kitti, svolish! Yana uynashig‘a kitti, parazit.
Oyim har galgidek uni yupatadi:
– Qo‘ying, jon bolam, sabr qiling. Eringiz yomon bolamas.
– Razvodg‘a biram! Alimentg‘a dabitsa itam!
– Unaqa demang, o‘rgilay, bolangizni tirik yetim qilmang.
– Ay, ni bo‘lsa bo‘lar! Sudg‘a biram.
Oyim ishonch bilan tushuntirdi:
– Mana, meni aytdi dersiz. Eringiz sizni jonidan yaxshi ko‘radi. Ko‘nglim sezib turibdi. Bugun-erta apoq-chapoq bo‘lib ketasizlar.
Pochtachi ketishi bilan oqsoqlanib qo‘shni kampir kirib keladi.
– Jigar-jigar, digar-digar ekan, o‘rgilay, – deydi yig‘lamsirab. – Rahmatullaga aytuvdim-a tog‘angning qizini ol, ot tepkisi otga o‘tmaydi deb. Yo‘q, quloq solmadi. O‘laman sattor, mana shu qirchang‘ini olaman, deb turib oldi. Mana, oxiri nima bo‘ldi… Kecha itni kunini boshimga soldi, aylanay! Xotin olgandan keyin ona kerak bo‘lmay qolarkan. Shuni oldi-yu o‘g‘lim ham aynidi-qoldi, qoqindiq.
– Unaqa demang, ovsinjon. – Oyim osoyishta ohangda yupatadi. – Keliningiz yomon bolamas, qaysi kuni ko‘chada ko‘rib qoldim. Og‘zidan bol tomib sizni maqtadi boyoqish.
– Voy, tilyog‘lama bo‘lmay tillari kesilsin. Siz uning tilini bilmaysiz, o‘rgilay!
– Mana, meni aytdi dersiz, – oyim qandaydir ichki ishonch bilan tushuntiradi. – Keliningiz sizni o‘z onam deb etagingizdan tutgan. Ko‘nglim sezib turibdi…
Oyimning «sezgir ko‘ngli» qiziq. Hamisha yaxshilikni «karomat» qiladi.
Har gal shunaqa gaplarni eshitganimda bolaligimda ro‘y bergan voqeani eslayman.
Urush tugagan paytlar edi. O‘shanda go‘dak tasavvurimga sig‘magan narsani keyin tushunganman: urush bitib odamlarning yarasi yangilangan damlar ekan. Birovning eshigida surnay, birovnikida aza tovushi eshitilardi…
Bir kuni akam eshikdan baqirib kirdi.
– Oyi! Lo‘li kelyapti, lo‘li!
Turgan joyimda tirrakdek qotib qoldim. Lo‘lilar haqida shunaqa gaplar eshitgan edikki, nomi qulog‘imizga chalinishi bilan sichqonning ini ming tanga bo‘lib ketar edi. Lo‘li ko‘chada yurgan bolani qopiga solib ketarmish. Uyda kattalar bo‘lmasa, bolalarni bo‘g‘ib o‘ldirarmish-da, hamma narsani ship-shiydon qilib g‘oyib bo‘larmish.
Akam bilan ketma-ket xuddi quvlagandek, qop-qora lo‘li xotin kirib keldi. Uzun, isqirt ko‘ylagining ustidan nimcha kiygan, shokilasi osilib yotgan qo‘sh ko‘zli xurjunini yelkasidan oshirib tashlab olgan, sochlarining uchiga so‘lkavoy taqqan, oyog‘ida eski qizil etik… Dahshat ichida oyimning pinjiga tiqildim. Uyda dadam yo‘q-ku, endi nima qilamiz? Hovlining allaqaysi burchagida yotgan mushukdekkina gurji kuchugimiz g‘azab bilan akillagancha lo‘liga qarab yugurdi. Lo‘li xotin bir lahza to‘xtadi-yu, qiyshiq tayog‘ini itga o‘qtaldi. Sarosima ichida oyimga qaradim: tezroq haydab yuborsa-chi!
Oyim lo‘liga diqqat bilan qarab turdi-da, birdan yuzi yorishdi.
– Voy, Acha xola-ku! – dedi eski qadrdonini ko‘rgandek quvonib. – Keling, aylanay.
U lo‘li tomon yura boshlagan edi, qo‘lidan ushlab jonholatda orqaga tortdim.
– Bormang! – dedim yig‘lamsirab.
– Qo‘rqma, jinnivoy, Acha xolang-ku bu! – Oyim ayvondan ildam tushdi. Hovlining o‘rtasiga kelib qolgan lo‘li bilan aylanib-o‘rgilib ko‘rishdi.
Gurji kuchugimiz hamon to‘xtovsiz akillar, lo‘lining atrofida gir aylanar edi.
– Qani, kela qoling,–dedi oyim ayvon tomonga yurib.
– Yo‘q, mango shu yer yaxshi! – Lo‘li xurjunini yerga– bodom soyasiga tashladi-da, ustida o‘tirdi. Issiqlab ketganidan keng ko‘ylagining yoqasini g‘ijimlab yelpingan edi, bo‘ynidagi ikki shoda munchoq marjon ko‘rinib ketdi. Qulog‘idagi tilla oybaldog‘ini ko‘rdim-u negadir «o‘g‘irlab olgan» degan xayolga bordim. Tag‘in qo‘rqib ketdim. Hozir boshlaydi. Akalarim qulog‘imga quygandek, «poli keldi-poli keldi», deb fol ocha boshlaydi-da, avrab-avrab hammamizni o‘ldirib ketadi.
– Oyi-i-i! – dedim chinqirib.
Lo‘li menga qayrilib ham qaramadi. Qop-qora qo‘llarini keng yoydi.
– Ovmin! Qadam yettu balo yetmasun! Pirlar madadkor bo‘lsun. Dushmaning xor-u zor bo‘lsun, bacham!
Oyim ham yerga cho‘kkalagancha unga qo‘shilib fotiha o‘qidi.
Akam xabar bergan bo‘lsa kerak, bir zumda hovliga Hoji buvi, uch hovli narida turadigan yelinchak Xayri opa kirib yelishdi.
– Uyingda amol bo-or! – dedi lo‘li cho‘zib. – G‘animing bo-or!
Vujudimni yana qo‘rquv bosdi. Ammo nima uchundir oyim xotirjam edi.
– Amal nima qiladi, xolajon, – dedi sekin. – Akamdan xavotirdaman. Ming yerimga pichoq ursa bir yerimdan qon chiqmaydi. Hamma qaytyapti, akam bechoradan darak yo‘q.
Oyim urushga ketgan tog‘amni ko‘p gapirardi. Dadamni kasalligi tufayli urushga olishmagan, ammo oyim har ikki gapning birida akasini eslab yig‘lardi. Hozir ham shuni gapirdi. Tushundim, fol ochirmoqchi.
– Bor, bolam, o‘ynab kel, – dedi oyim mening hamon qo‘rqib turganimni ko‘rib. Biroq men sehrlangandek o‘rnimdan jilolmay qoldim.
Lo‘li shoshilmasdan xurjuniga qo‘l suqdi. Kirligidan guli bilinmay ketgan tuguncha oldi. Hoji buvi bilan Xayri opa ham oyimning ikki tomoniga jimgina cho‘kkalashdi.
– Acha xolamning romi doim to‘g‘ri chiqadi, – dedi oyim qo‘shnilarga maqtanib. – Ko‘p sinaganman.
Acha xola parvo ham qilmadi. Qop-qora barmoqlari bilan tugunchasini yechgan edi, bir hovuch tosh chiqdi. Qo‘shni qizaloqlar sopalak o‘ynaydigan mayda toshlarning o‘zi. Faqat rangi har xil: oq, qora, ko‘kimtir… U toshlarni to‘da-to‘da qilib qo‘ydi-da, ko‘zlarini yumib allanimalarni pichirlay boshladi. Uning yumuq kipriklari pirpirab-pirpirab qo‘yar, shunda yuzidagi ko‘kimtir xoligacha qimirlab ketganga o‘xshar edi. Endi qo‘rquv o‘rnini allaqanday qiziqish egalladi-yu angrayib qoldim. Hammamiz xuddi mo‘jiza kutgandek qotib qolgandik. Hozir allanima bo‘lishi, nimadir ro‘y berishi kerakdek edi.
– Akang tirek! – dedi lo‘li to‘satdan. Kaftining orqasi bilan bir turtgan edi, to‘dalanib turgan toshlar har yoqqa sochilib ketdi. Oppoq bir tosh dumalab oyimning oyog‘i oldiga keldi.
– Akang keladu! – dedi oyimning ko‘ziga tik qarab. – Yo‘lga chiqq-o-on!
– Og‘zingizdan aylanay, xolajon! – oyim dik etib o‘rnidan turdi-da, uyga yugurdi. Bisotimizda bitta yaltiroq qoshiq bor edi. Oyim uni kumush qoshiq, deb maqtardi. – Mana, oz bo‘lsa, ko‘p o‘rnida ko‘rasiz. Akam eson-omon kelsa bosh-oyoq kiyim qilib beraman. – U qoshiqni Acha xolaga uzatdi. Lo‘li qoshiqni shosha-pisha xurjuniga yashirishini kutib turardim. Ammo u shoshilmadi. Qoshiqni bir chekkaga qo‘yib, Hoji buviga yuzlandi.
– Bolaginamni ko‘rarmikinman? – dedi Hoji buvi ovozi titrab. – Yolg‘izginamni ko‘rib o‘lsam, armonim yo‘q edi.
Bu safar lo‘li nimchasining cho‘ntagini uzoq kavlashtirdi. Keyin yong‘oqdek keladigan olti qirrali tosh oldi.
– Muhra bilan ocharkanlar, – dedi oyim pichirlab.
Lo‘li hech nimani eshitmagandek, toshning u yog‘ini aylantirdi, bu yog‘ini aylantirdi. Uning qop-qora qo‘li bilinar-bilinmas titrar, allaqanday chiziqlar tortilgan toshga tikilib to‘xtovsiz pichirlar edi.
– Bachangni yo‘li to‘sulgon! – dedi u nihoyat.
Hoji buvining ko‘zlarida, hamisha ma’yus boquvchi ko‘zlarida cho‘g‘ yaraqlab ketgandek bo‘ldi.
– O‘zi tirikmi axir? – u ingragudek ohangda lo‘li tomon talpindi. – Uch yildan buyon na o‘ligini bilaman, na tirigini. Joni omonmi ishqilib?
– Amon! Bachang amon. Kutasan. Ancho kutasan.
Boyadan beri nafasini ichiga yutib o‘tirgan Xayri opa endi chidab turolmadi shekilli, hayqirib yubordi:
– Asqar akam-chi? Asqar akam qachon keladi? Jon xola, bir ko‘ring! Asqar akamga nima bo‘lgan? Gospitaldan bir xat keldi-yu, daraksiz ketdi. Jon xola, bir ko‘ring…
Lo‘li unga sinovchan qarab qo‘ydi-da, tag‘in shoshilmasdan xurjunini kavlashtirib, kaftdek ko‘zgu oldi.
– Ushla bune! – dedi oynani Xayri opaning qo‘liga tutqazib. – Qarab o‘ter!
Xayri opa oynaga tikilib cho‘kkalagancha qotib qoldi. Lo‘li boshqa bir oynacha oldi.
– Yoshini ayt! – dedi qat’iy ohangda.
– Asqar akammi? – Xayri opa to‘satdan uyg‘onib ketgandek cho‘chib lo‘liga qaradi. – Yigirma ikkida. Agar… agar… – U nimadir demoqchi bo‘ldi-yu, tutilib qoldi. – Yigirma ikkida, – dedi shoshilib. – Hozir yigirma ikkiga kirgan. – U bir zum jimib qoldi-da, ohista qo‘shib qo‘ydi.– Chillamiz chiqmasidan ketgan.
Lo‘li o‘zining qo‘lidagi ko‘zguga tikilib pichirlagancha boshini bir maromda tebrata boshladi. Xayri opa ko‘zguga qarab qotib qolgan, go‘yo qimir etsa fojia ro‘y beradigandek edi. Nihoyat, Acha xola o‘zi tutib turgan ko‘zguni etagiga artib xurjuniga tiqdi.
– Nima? – dedi Xayri opa pichirlab. – Nima? Asqar akam…
– Kuyoving amon… – Acha xola uning yuziga qaramasdan qo‘lidan ko‘zguni oldi. – Ko‘zimga ko‘rinde. Kuyoving kasal bo‘lgon.
– Qachon, qachon ko‘raman? – Xayri opa Acha xolaning qo‘liga yopishdi. – Ayting, nima ko‘rdingiz? Qachon ko‘raman?
Acha xola o‘ylanib qoldi:
– Yo‘l ko‘rdem, yo‘l! Kuyoving keladu. Oy to‘lganda, uxlamay osmonga qaro. Ko‘rason!
– Nafasingizdan aylanay, xolajon! – dedi Xayri opa iltijo qilib. – Tilingizdan aylanay. Kuyovingiz kelsa, mana shu bilaguzugim sizniki. – U gapining rostligiga ishontirmoqchi bo‘lgandek tilla bilaguzugini qo‘lidan yechib ko‘rsatdi. – Asqar akam menga boshqasini olib beradilar.
O‘sha kuni uyimizda bayram bo‘ldi. To‘rt xotin o‘tirishib olma choy ichishdi. Oyim ertalab yopgan zog‘ora nonini, Xayri opa tolqonini, Hoji buvi bir hovuch tut mayizini o‘rtaga qo‘ydi.
O‘sha kuni yana bir sirni bilib oldim. Bir haftadan keyin oy to‘ladi. Uch qo‘shni oyga tikilib xolaning romini amalda sinab ko‘rishadi.
Kutilgan kechada Hoji buvi bilan Xayri opa biznikiga chiqishdi. Dadam ishda edi. Anchagacha u yoq-bu yoqdan gaplashib o‘tirishdi. Keyin bolalarga supaga joy solib berishdi. Akalarim uxlab qolishdi. Men esa nima bo‘lishini kutib poylab yotar edim.
Nihoyat, uch ayol bodom tagidan yaydoq joyga borib, tizilishib o‘tirishdi. Chigirtkalar chirillar, osoyishta osmonda to‘lin oy sutdek mayin, sutdek iliq nur sochar edi. Oyim, Hoji buvi, Xayri opa oyga tikilgancha qotib qolishgan, hech qaysisi churq etmas, chamasi har biri o‘zi izlagan odamni oydan topgisi kelar, oydan topishiga umid qilar, ishonar edi. Oradan ancha vaqt o‘tdi. Hamon chigirtkalar chirillar, allaqayerda kaltakesak chirqillab qolar, hovli burchagida ora-chora echki ma’rab qo‘yar, faqat oy, sehrli oy jimgina nur sochar, uch ayol esa unsiz qotib qolishgan, o‘zi ham, soyasi ham qilt etmas, uchovi ham shu o‘tirishda oyga tikilgancha haykalga aylanib qolgandek edi. Yotib-yotib zerikdim. Boshimni ko‘taray desam oyimdan qo‘rqaman. Endi ko‘zim ilinayotgan ekan hayajonli hayqiriqdan cho‘chib ketdim.
