скачать книгу бесплатно
– Devordan oshib tushamiz, bildingmi! – Birdan Daminning jahli chiqib ketdi. – Qorovul quvlasa, yantoqzordan qocha olasanmi? Chop, kiyib chiq! Biz kutib turamiz.
Otilib hovliga kirdim.
Oyim cho‘nqayib o‘tirib, echki sog‘ayotgan ekan. O‘tirgan joyida shu saratonda botinka nimaga kerak bo‘lib qolganini surishtirdi.
– Kerak! Kerak! – dedim nafasim tiqilib. Oyimning javobini ham kutmay bostirmaga yugurdim. Eski lash-lushlar qalashib yotgan sandiqni kavlashtirib, poshnasi qiyshayib ketgan botinkamning bir poyini topdim. Aksiga olib ikkinchisi yo‘q edi. Hammayoqni ag‘dar-to‘ntar qilib tashladim. Mana, nihoyat ikkinchisi ham topildi. Ikki poy botinkani ikki qo‘limda ushlagancha ko‘chaga chopdim. Chiqsam… Akalarim ham, bolalar ham yo‘q. Meni kutishga va’da bergan Damin hammani boshlab ketganini tushundim. Yalangoyoq tuproq sachratgancha katta ko‘chaga yugurdim. Yo‘q, hammayoq jimjit edi…
Hovliga qaytib kirdim-u botinkalarni yerga uloqtirgancha yig‘lab yubordim. Ilgari hech qachon bunaqa alam bilan yig‘lamagan bo‘lsam kerak, oyim qo‘rqib ketdi.
– Nima bo‘ldi? – dedi tepamga kelib.
– Meni aldashdi!
– Kim, nimaga?
– Aldashdi! Aldashdi! – Boshqa gap aytolmasdan nuqul shu so‘zlarni qaytarar, yer tepinib yig‘lar edim.
– Aldashdi! Aldashdi!
Oyim sut hidi anqib turgan qo‘llari bilan peshonamni siladi.
– Qo‘yaver, o‘g‘lim. Ba’zan shunaqasi ham bo‘p turadi.– U bir zum jimib qoldi-da, sekin qo‘shib qo‘ydi. – Faqat o‘zing bunaqa qilmagin, xo‘pmi?
…To‘rtinchi sinfda o‘qiyotganimda yana bir voqea bo‘ldi. Bir sinfda o‘qiydigan, bir partada o‘tiradigan o‘rtog‘im bor edi. Uning dadasi urushdan qahramon bo‘lib kelgan, o‘zining oti ham Qahramon edi. Otasi qahramon bo‘lgani uchunmi, o‘qituvchilar uni yaxshi ko‘rishardi. Maktabimiz hovlisida yong‘oq ko‘p bo‘lardi. Katta tanaffusda o‘qituvchilarning ko‘zini shamg‘alat qilib, yong‘oq qoqardik. Faqat issiqxona yonidagi yong‘oqqa kesak otishga hech kim jur’at qilmas, oyna sinsa, oqibati yaxshi bo‘lmasligini bilardik. Bir kuni katta tanaffusda Qahramon o‘sha yoqqa boshlab qoldi.
– Qo‘ysang-chi, – dedim uning qo‘lidan tortib. – Teplitsaning oynasi sinadi.
– Shunaqa qo‘rqoqmisan! – Qahramon kuldi. – Bunday qilamiz. Sen qarab turasan. Men qoqaman. O‘qituvchi ko‘rinib qolsa, hushtak chalasan.
Yong‘oq, hech qoqilmagani uchun bo‘lsa kerak, g‘uj-g‘uj bo‘lib yotardi. Qahramon bir kesak otgandayoq o‘ntachasi duv etib to‘kildi. U ikki cho‘ntagini to‘ldirib oldi-da, kattaroq kesakni olib, yana otdi. Bu safar mo‘ljali xato ketdi shekilli, qars etgan tovush eshitildi. Teplitsa oynasi chil-chil sindi. Nima bo‘lganini anglab yetgunimcha, Qahramon lip etib g‘oyib bo‘ldi. Shu payt birov qo‘limdan mahkam ushlab tortdi. Qarasam, sinf rahbarimiz. Maktabdagi eng badjahl o‘qituvchi shu edi. Qo‘rqib ketdim.
– Nima qilding? – deb so‘radi u darg‘azab bo‘lib.
– Hech nima, – dedim tovushim titrab.
U qo‘limni qo‘yib yubormay, sudrab ketdi. O‘qituvchilar xonasiga olib borsa kerak, deb battar qo‘rqib ketdim. Biroq u idoraga emas, sinfimizga yetaklab kirdi. Qiy-chuv qilayotgan bolalar bir zumda jimib qolishdi. O‘qituvchi partalar orasidan yetaklab o‘tib meni doska oldiga turg‘azib qo‘ydi. Sekin Qahramonga qaradim. Begunohgina bo‘lib derazaga qarab o‘tiribdi.
– O‘rtoqlaringni oldida ayt! – dedi sinf rahbarimiz dona-dona qilib. – Hozir nima qilding?
– Hech nima, – dedim yerga qarab.
– Teplitsani kim sindirdi?
– Bilmayman.
– Bilmaysanmi? – o‘qituvchi qahr bilan ovozini balandlatdi. – Bo‘lmasa, Pushkin tosh otdimi?
Tomog‘imga bir nima tiqilib turar, gapirsam yig‘lab yuborishimni bilar edim.
– Kim?! – dedi o‘qituvchi battar g‘azablanib.
Labimni tishlagancha bosh chayqadim.
– Mana bu, – dedi u barmog‘ini menga nuqib, – qilg‘iliqni qilib qo‘yib, tonyapti. – Uning ovozi birdan pasaydi. – Bolalar, uning yong‘oqqa tosh otganini hech kim ko‘rmadimi?
Iltijo bilan o‘rtoqlarimga qaradim. Hamma jimjit edi.
– Sen-chi? – dedi o‘qituvchi ovozi tovlanib. – Sen ham ko‘rmadingmi, Qahramon?
Qahramon sekin o‘rnidan turdi.
– Ko‘rdim, – dedi ming‘illab. – O‘zi otdi.
Ko‘z o‘ngim qorong‘ilashib ketdi. Uning nima deyayotganini yaxshi eshitmasdim. Faqat bitta gap qulog‘im ostida jaranglab turardi: «Ko‘rdim, o‘zi otdi».
– Xayriyat! – o‘qituvchi bosh silkidi. – Oranglarda hech bo‘lmasa bitta mard bor ekan. O‘tir. Qahramon. – U menga yuzlanib davom yetdi. – Sen yolg‘onchisan! Yolg‘onchi bo‘lganing uchun qo‘rqoqsan. Dadangga borib ayt, hoziroq oynani joyiga keltirib qo‘ysin.
Ko‘zimga yosh quyilib kelar, butun sinfga, butun maktabga eshittirib hayqirgim kelardi: «Men emas, o‘zi otdi, o‘zi sindirdi! Ishonmasanglar cho‘ntagini qaranglar!» Shunday degim kelardi-yu, negadir ovozim chiqmasdi. Sinfdan otilib chiqib ketdim. Ko‘chaga chiqqandan keyingina yig‘lab yubordim. Uyga kelib entika-entika hammasini oyimga aytib berdim. Oyim boshimni silagancha, ohista yupatdi:
– Qo‘yaver, o‘g‘lim. Ba’zan shunaqasi ham bo‘ladi. Faqat o‘zing unaqa qilma. Ko‘rdingmi, yolg‘on gapirgani uchun o‘rtog‘ingni yomon ko‘ryapsan. Agar yolg‘on gapirsang seniyam hamma yomon ko‘rib qoladi.
…Student edim. Farishtadek go‘zal, farishtadek pokiza bir qizni sevib qoldim. Oy sutdek yorug‘ nur sochgan oqshomlari uzoq sayr qilardik. Bizning «o‘z» xiyobonimiz, «o‘z» anhorimiz, «o‘z» skameykamiz bor edi. Keyin… negadir u mendan o‘zini olib qochadigan bo‘lib qoldi. Xayol suradi, ko‘zini yashiradi…
Aybim nimaligini bilolmasdim. Hasratimni eng yaqin do‘stimga aytardim. Do‘stim bilan tanaffus paytlari to‘rt tiyinlik studentlik somsasini bo‘lishib yerdik. Paxtaga, hasharga chiqqanda, bir kosada sho‘rva ichardik, biznikiga kelganida bir ko‘rpada yotardik. Do‘stim onamni «oyi» deb atar edi. Oyim ham uni «beshinchi o‘g‘lim», derdi. Shunday qilib, hamma sirlarimni shu do‘stimga aytardim. Do‘stim ishning ko‘zini biladigan yigit edi. «Qo‘yavering,– derdi u yupatib, – qizlarning shunaqa noz-firog‘i bo‘ladi. Nimaga noz qilayotganini o‘ziyam bilmaydi. Siz indamay yuravering, bir kuni o‘zi bosh egib keladi…» Do‘stim to‘g‘ri aytardi. Men endi oqshom sayillari o‘rniga kutubxonada o‘tiradigan bo‘ldim.
Imtihonlar yaqinlashib qolgan edi. Bir kuni qiroatxona yopilguncha o‘tirdim. Ko‘chaga chiqdim-u o‘sha o‘zimizning xiyobondan o‘tgim keldi. Iliq yoz oqshomi edi. Osmonda to‘lin oy pokiza nur sochar, yulduzlar xushchaqchaq porlar, bog‘ ustida shabada shodon shivirlar edi. Suv bo‘yidagi o‘zimizning skameykaga yaqin keldim. Keldim-u juda tanish, juda jarangdor kulgini eshitib, taqqa to‘xtadim. Bu kulgini bir chaqirim naridan ham tanir edim. Ichimda bir nima uzilib ketgandek bo‘ldi. Xuddi o‘sha joyda, yaqindagina men bilan o‘tirgan skameykada o‘sha qiz o‘tirardi. Mening o‘rnimda esa… do‘stim o‘tirar, qizning yelkasidan quchib, ko‘ksiga tortar, qiz esa undan o‘zini olib qochgandek bo‘lar, mening bag‘rimda qanday kulgan bo‘lsa, uning quchog‘ida ham shunday g‘amza bilan jilpanglar edi… Odam bir yo‘la ham muhabbatidan, ham do‘stidan ayrilib qolsa og‘ir bo‘larkan… Uyga qaytdim-u hovli o‘rtasidagi supaga muk tushib yotib oldim. Hozir hech kimni, hatto onamni ham ko‘rishga ko‘zim yo‘q edi. Ancha yotdim. Bir mahal ko‘cha eshik tomonda do‘stimning ovozi keldi:
– Assalomu alaykum, oyi!
G‘azabdan butun vujudim qaltirar, ammo o‘rnimdan turolmas, oyimning u bilan aylanib-o‘rgilab ko‘rishganini eshitib yotar edim.
Keyin uning xushchaqchaq tovushi eshitildi:
– Iya, bizning o‘rtoqqa nima bo‘ldi?
Bilmayman, sakrab turib basharasiga musht tushirdimmi yo ustimga egilganida urib yubordimmi… Shunisi esimdaki, u so‘lagi sachrab ketgan labini artib qandaydir g‘ayritabiiy, behayo iljaydi-da, indamasdan chiqib ketdi. Nariroqda oyim karaxt bo‘lib turardi. Negadir madorim qurib yana yotib qoldim. Osmonda xoin oy kezar, behayo iljaygancha harom nurini sochar, xiyonatkor yulduzlar xoinlarcha ko‘z qisishar, xiyonatkor shamol xoinona qiqir-qiqir kular edi.
Bir mahal tepamga onam keldi. O‘zimni uxlayotganga solib ko‘zimni chirt yumib oldim. U anchagacha yonimda o‘tirdi-o‘tirdi-da, sekin pichirladi:
– Qo‘yaver, o‘g‘lim, ba’zan shunaqasi ham bo‘lib turadi. Faqat sen…
Gapining davomini eshitmadim. Eshitishni xohlamasdim ham. «Nima men?! – dedim xayolan xitob qilib. – Men nima qilay? U ko‘zing bu ko‘zingni o‘yaman desa, eng sirdosh kishilaring xiyonat qilsa, do‘sting xiyonat qilsa, nima qilish kerak?! Birov xiyonatni shunchaki kasbga aylantirib olgani uchun, birov ishini bitirib olish uchun, birov hasad qilgani uchun xiyonat qilaveradimi? Shuning uchun bu dunyoni yolg‘onchi dunyo deyishadimi? Unday bo‘lsa, yashashning nima ma’nisi qoldi?! Qani ayting, nimaga ishonish kerak, kimga ishonish kerak?»
Yuragim gursullab urgancha xayolan shunday deb hayqirdim. Biroq vujudimni o‘rtagan savollarga javob topolmasdim. Onam esa jimgina peshonamni silab o‘tirar, qo‘llari bilinar-bilinmas titrayotganini sezib turardim. Shunda to‘satdan yana yosh bolaga aylanib qoldim. O‘shanda akamning o‘rtog‘i aldab ketganida, sinfdosh o‘rtog‘im tuhmat qilganda… onamning yupatishlariga ovungandek… Qalbimning zulmat bosgan qaysidir burchagida ojiz, ammo ishonchli bir nur yilt yetdi. «Onang-chi, onang hech qachon xiyonat qildimi senga! Biron marta, aqalli bir marta xiyonat qildimi? Har kim har kimning ko‘ziga cho‘p solishi mumkin, har kim har kimga xiyonat qilishi mumkin. Faqat ona o‘z bolasiga hech qachon xiyonat qilmaydi. Ehtimol, inson hayotining shuncha yillardan buyon davom etib kelayotgani shundandir».
Onamning bilinar-bilinmas titrab turgan qo‘llarini tutdim-u sekin labimga bosdim.
SURAT
Dunyoning ishlari doim shoshilinch. Odatdagidek tik turgancha nonushta qilayotgan edim. Onam odatdagidek qistardi:
– O‘tirsang-chi, bolam. Birpas o‘tirgin.
– Bo‘ldi, ketdim.
–Shoshma, bolam. – Onam ko‘zimga odatdagidan boshqacha, qandaydir mung bilan termildi. – Gap bor.
Tipirchilab soatga qaradim: hali benzin olish kerak, ishga borish kerak, keyin nashriyotga o‘tish…
– Nima edi?
Onam ko‘zimga hamon ma’yus termilib o‘tirardi.
– Suratga tushaylik, – dedi to‘satdan.
Ajablandim.
– Nega?
– Yaqinda men o‘laman.
Onam bu gapni xuddi: «Qo‘shninikiga chiqib kelaman», degandek ohangda aytdi. Kulib yubordim.
– Qo‘ysangiz-chi, oyi.
Shunday dedim-da, chiqdim ketdim.
Oradan ikki hafta o‘tdi-yu… Kechalari uyg‘onib ketaman, o‘ylayman. O‘ylayman: sen nomard, sen ahmoq nimaga, nimaga o‘shanda kulding? Suratga tushishga vaqting yo‘qmidi? Kerak bo‘lsa topasan-ku! Kitob uchun, jurnal uchun, ish ustida, bog‘da, ko‘chada… Nima, sen kinoyulduzmisan? Jahonshumul shaxsmisan? Ana, bir dasta surating yotibdi. Har xil. Har yerda… Faqat… Onang bilan tushgan surating yo‘q!
KITOB
Bugun kitobim chiqdi.
Har gal yangi kitobim chiqishi bilan birinchi nusxasini onamga atar edim. Har gal bir xil so‘z yozib berardim: «Birinchi o‘qituvchim – onamga!» Onam kitobni ko‘rishi bilan ko‘zlari quvonchdan porlab ketar, uzundan uzoq duo qilar, peshonamdan o‘pib, yakkash bitta gapni takrorlar edi.
– Sen mening suyangan tog‘imsan, o‘g‘lim…
Keyin xuddi birov olib qo‘yadigandek, kitobni yostig‘ining tagiga yashirardi. Shunda men kitobim chiqqani uchun o‘zimdan ko‘proq onam quvonganini bilib turardim.
Bir kuni mahallaning narigi chekkasida turadigan novvoynikiga kirib qoldim. (Nima yumush bilan borganim esimda yo‘q.) Qarasam, yog‘och so‘rida kitobim yotibdi. Varaqlari titilgan, oftobda sarg‘ayib ketgan. Qiziqib qo‘limga oldim. O‘qisam, o‘zimning dastxatim: «Birinchi o‘qituvchim – onamga!»
O‘shanda nima uchun bunday ahvolga tushganimni bilmayman. Xuddi birov meni masxara qilayotgandek bo‘lib ketdi. Kelib onamga to‘ng‘illadim:
– Kitobni yetti mahalla nariga tashlab keling, deb berganmidim sizga!
Onam aybdor qiyofada ma’yus jilmaydi.
– Mavlu hech qo‘ymadi-da, bolam. «Bitta o‘qib beraman», dedi.
– Mavludagacha yana mingta qo‘ldan o‘tgani ko‘rinib turibdi, – dedim zarda bilan. – Maqtangansiz.
– O‘zingni siqma, jon bolam. Hozir olib kelaman.
Chindan ham, o‘sha kuni kitob qaytib keldi…
Har gal kitobim chiqsa, onam bir gapni aytardi:
– Sen mening suyangan tog‘imsan, o‘g‘lim…
Bilmagan ekanman, men onamning emas, onam mening suyangan tog‘im ekan. Tog‘im to‘satdan qulab tushdi.
Bugun yangi kitobim chiqdi. Birinchi nusxasini emas, bitta nusxasini emas, oltmish ming kitobning hammasini onamga bag‘ishladim. Lekin…
MAHALLANING «SHAYXI»
Qachondir uning ismi bo‘lsa bo‘lgandir. Biroq mahallada hech kim uning otini bilmaydi. Hamma Shayx deb chaqiradi.
Aytishlaricha, urush paytida bir beva xotin besh-olti yoshlardagi bolasi bilan shu yerga kelib qolgan. Insofli odamlar bevaga choyxona yonboshidagi pastak hujrani ajratib berishgan. Bola baribir bola-da. Bahorda hujraning tomiga chiqib varrak uchirayotgan ekan, varrak havolagan sayin qiziqib ketib ipni torta-torta tisarilib boribdi-yu, tomdan chalqanchasiga yiqilib tushibdi. Sho‘rlik onaning dod-faryodiga choyxo‘rlar yopirilib chiqishsa, bolaning boshi yorilib, qonga belanib yotganmish. Hoji buvi uning boshiga kigiz kuydirib bosibdi, qorakuya suribdi, haytovur, bola tuzalib ketibdi. Faqat esi aynibroq qolibdi. O‘shandan buyon hech kim uning biron marta yig‘laganini ko‘rmagan. Qachon qarasangiz, iljayib turadi. Iljayganda ham tilining uchi og‘ziga sig‘may doim chiqib turadi. Shundan bo‘lsa kerak, onda-sonda ustara tegadigan do‘rdoq labining ikki cheti oqarib yotadi. Urushdan keyin onasi vafot etadi-yu, Shayx yolg‘iz qoladi. Eski choyxona buzilganida ularning hujrasidan ham nom-nishon qolmadi. Biroq Shayx ko‘chada qolgani yo‘q. Mahalladagi hamma uy Shayxniki. Uning uchun hamma eshik ochiq. U biznikiga ham tez-tez kelib turadi. Onam bilan uzoq-uzoq gaplashganini ko‘rardim-u onam bu devona bilan nimani gaplashishiga aqlim yetmasdi.
Jamiki to‘y, jamiki ma’raka Shayxsiz o‘tmaydi. Uning o‘z vazifasi bor: samovar qo‘yadi. Xotinoshida mahalla otini, nikoh-u bazmlarda to‘yboshi erkaklar Shayxning xizmatiga muhtoj.
– Shayx, to‘rt choynak choy! Uch choynak famil, bir choynak ko‘kidan bo‘lsin.
– Hodzir…
Shayx g‘alati gapiradi, «z»ni aytolmaydi, «dz» deydi, «s» deyolmaydi, allaqanday «ts» qilib aytadi.
– Shayx tezroq! Nozik mehmonlar kelib qoldi.
Shayx shoshilmaydi. Ishini bilib qiladi.
– Tsekin. Nodzik bo‘tsa, o‘dziga, – deydi iljayib.
Odamlar ranjimaydi. Shayxning puxtaligini bilishadi. Shuncha yildan beri bironta to‘yda choynak darz ketmagan, biron mehmon choysiz qolmagan.
U faqat pivo ichadi. Ko‘p emas, ikki shishagina. To‘y egalari Shayxning ulushini alohida ajratib qo‘yishadi. To‘y tarqashi oldida, xizmatini qilib bo‘lgandan keyin Shayx shishani og‘ziga qo‘yib pivo ichib oladi-da, birdan o‘yinga tushadi. Yoqavayron bo‘lib, og‘zidan ko‘pik sachratib xo‘p o‘ynaydi.
Odamlar qarsak chalgan sayin balandroq sakraydi:
– Bo‘sh kelma, Shayx!
– Malades, Shayx! Orangutan bo‘p ket-e!
Bunday «maqtovlar» Shayxni battar jazavaga soladi. Har tepinganda yer zirillab ketadi.
Ba’zan hangomatalab yigitlar Shayxni o‘rtaga olib qolishadi.
– Bu… to‘yni qachon boshlaymiz, Shayx?
