скачать книгу бесплатно
– Ana! Ana! Ko‘rdim!
Boshimni ko‘tardim-u ikki qo‘lini oy tomonga cho‘zgancha iltijo qilayotgan Xayri opaga ko‘zim tushdi.
– Ana! Asqar akam! Asqar akam! – Xayri opa nafasi qaytgandek sapchib o‘rnidan turdi. – Ana qaranglar, boshini bog‘lab olibdi. Doka bilan boshini bog‘lab olibdi!
Boshini bog‘lab olgan Asqar akani ko‘rish umidida jonholatda oyga qaradim. Yo‘q, oymomo hamon muallaq qotib turar, nim qora dog‘lardan boshqa narsa ko‘rinmas edi.
– Voy, qani, qani? – oyim bilan Hoji buvi ham turib ketishdi. – Qani, biz ko‘rmayapmiz-ku?
– Voy, ana-ku! Kulib turibdilar. – Xayri opa holdan toygandek ko‘ksini changalladi. – Xudoga shukur, tirik ekansiz. – U birdan hiqillab yig‘lab yubordi. – Voy ko‘rdim-a, aniq-taniq ko‘rdim-a…
– Aytmadimmi? – dedi oyim quvonib. – Acha xolaning foli to‘g‘ri chiqadi demaganmidim. Nasib etsa, Asqarjon kelsa, shunaqa to‘ylar qilingki.
Xayri opaning o‘sma tortilgan qoshlari, rangsiz chehrasi chiroyli, juda chiroyli ekanini birinchi marta payqadim. U nuqul kular, yig‘lab turib kular, hadeb bir gapni qaytarar edi.
– Voy ko‘rdim-a! Aniq-taniq ko‘rdim-a.
…Uch ayol yangitdan choy qo‘yishdi. Acha xolani maqtab-maqtab gangir-gungur suhbatlashishdi.
Chindan ham Acha xolaning foli to‘g‘ri chiqdi. Bittasi to‘g‘ri chiqdi. Qor tushgan kuni tog‘am keldi. Qo‘ltiqtayog‘ini do‘qillatib kirib keldi…
Hoji buvi Acha xola aytganidek o‘g‘lini kutdi. Yigirma yilcha kutdi. Ancha oydin kechalar o‘tdi. Keyin… uni mahalla ko‘mdi. Oydin kechada Xayri opa aniq-taniq ko‘rgan Asqar aka ham kelmadi… Lekin nima uchundir Acha xolani hech kim ayblamadi. Tog‘am eson-omon kelganida oyim bosh-oyoq sarpo qilolmagani uchun Acha xola ham og‘rinmadi. U onda-sonda xurjunini ko‘tarib kelib qolar, oyim aylanib-o‘rgilib kutib olar edi. Negaki, oyimning o‘zi odamsiz turolmas, har doim xonasi gavjum bo‘lar edi. Eshikdan kim kirib kelmasin, uning ko‘ngli doim yaxshilikni sezib turgan bo‘lardi.
Bir galgisi ayniqsa oshib tushdi. O‘zim bilan bir sinfda o‘qigan bola prorab bo‘lib mahallaning boyvachchasiga aylandi-qoldi. Shayton yo‘ldan ozdirdimi, boshqami, ishqilib, bosar-tusarini bilolmay qoldi. Qo‘sha-qo‘sha imoratlar soldi. Oxiri lop etib qamalib ketdi. Bir kuni ishga ketayotsam, shu yigitning onasi oyimning oldida o‘tirib hasrat qilyapti.
– To‘xtavoyim tuhmatga uchradi, o‘rgilay. Bolaginamning xusumatga yo‘liqqaniga qandoq chidayman! O‘zimning qon bosimim bor. Erta-indin o‘lib ketsam, tepkilab ko‘madiganimdan ayrilib qoldim, aylanay.
– Voy unaqa demang, ovsinjon. – Oyim uni ohista yupatdi. – Yaxshi gapgayam, yomon gapgayam farishta omin deydi. Nasib etsa hali hech nima ko‘rmagandek bo‘lib ketasiz. – U ovozini birdan pasaytirdi. – Ko‘nglim sezib turibdi. To‘xtavoy erta-indin kelib qoladi. To‘xtavoyingiz qandoq yaxshi bolaki! Mana, meni aytdi dersiz. Erta-indin eshikdan kirib keladi.
– Voy, og‘zingizdan o‘rgilay, ovsinjon! Koshkiydi-ya!– To‘xtavoyning onasi yig‘lamsirab fotiha tortdi. – Iloyo aytganingiz kelsin!
Oyimning hamma «karomat»lariga chidasam ham, bunisiga chidolmadim. Kechqurun ishdan kelganimda shundan gap ochilgan edi, koyib berdim.
– Sizga ham Acha xoladan yuqqan shekilli, – dedim yarim hazil, yarim kinoya qilib. – Nima, fol ochyapsizmi? Ko‘pchilikning haqiga xiyonat qilgan qallobni maqtab o‘tiribsiz.
Oyim ko‘zimga diqqat bilan tikilib qoldi.
– Qahring shunaqa qattiqmi? – dedi anchadan keyin.
– Qahrning nima daxli bor? – dedim qaysarlik bilan.– Qilg‘ilikni qilgandan keyin jazosini olsin-da. Qadamini o‘ylab bosadigan bo‘ladi.
– Albatta, senlar o‘qimishlisan, hamma narsani bilasan… – Oyim bir zum jimib qoldi-da, o‘ziga-o‘zi gapirayotgandek sekin qo‘shib qo‘ydi. – Onasida nima gunoh? Qon bosimi bo‘lsa, ertaga puf etib dumalab ketsa, shunga suyunasanmi? Ona-ku bu… Shunaqa qahring qattiqmi?
Oraga noqulay sukunat cho‘kdi. Negadir Acha xolani, o‘sha oydin kechani, o‘sha olma choyni esladim…
IMON
«Domimiz»ning birinchi qavatida Klava xola degan kampir turadi. Hech kim uni otasining ismini qo‘shib «Klavdiya Falonchiyevna» deb atamaydi. Klava xola – hamma uchun Klava xola. Bechora hayotda omadi yurishmagan xotin. Zavodda o‘ttiz yil ishlagan. Yoshligida beva qolgan. Yolg‘iz o‘g‘lini deb umrini o‘tkazgan. Aytishlariga qaraganda, o‘g‘lini rejim bilan ovqatlantirib, rejim bilan uxlatib o‘stirgan ekan. Bitta farzanddan ham buyurmadi. O‘g‘li uylanishi bilan xotininikiga ko‘chib ketdi. Shundan keyin Klava xola asabiyroq bo‘b qoldi. Eshik tagida o‘tirib, uzzukun hammaga dashnom bergani bergan.
– Hoy piyonista, ertalabdan zaharingga barmatuxa ichgandan ko‘ra bolangga ikki paket sut obersang bo‘lmaydimi?
– Hoy olifta, mashinangni podyezd tagiga qo‘yma, bu yer senga garajmas!
Ba’zan kichkina qizalog‘im eshikdan hasrat qilib kirib keladi.
– Klava xola meni durochka dedi.
– Nima qiluvding?
– Samokatni tez uchirganmishman.
– Ha, endi, o‘zing ham tez uchmagin-da…
Klava xolaning ovozi bir kun chiqmay qolgan edi, darrov bilindi. Surishtirsam, kasalxonaga tushibdi. Buyragi xasta ekan. Bechoraning hammaga dashnom berib o‘tirishiyam bir davlat ekan. Butun «dom» zerikib qoldi. Ikki haftacha o‘tgandan keyin Klava xola bilan yonma-yon turadigan qo‘shnimiz eshik taqillatib keldi.
– Yuz so‘m qarz berib turing, – dedi iltimos qilib. – Klava xolaga uch yuz so‘m kerak bo‘lib qopti. Ikki yuzini qo‘shnilardan yig‘dik.
– Nimaga kerak bo‘pti?
– Anig‘ini bilmayman, – qo‘shnim yelkasini qisdi. – Ammo judayam zarurmish.
Berdim. Oradan bir oycha o‘tgach, Klava xola qaytib keldi. Podyezd tagidagi skameykada shumshayib o‘tiribdi. Rangi bir holatda. Odamlarga dashnom beradigan holiyam yo‘q.
– Voy-bo‘, yosharib ketibsiz-ku! – dedim ko‘nglini ko‘tarish uchun.
Klava xola inqillab o‘rnidan turdi.
– Rahmat, o‘g‘lim, – dedi negadir ta’zim qilib. – Katta yordam berding. Pulingni qaytaraman. Pensiyamdan beraman. Yig‘ib-yig‘ib.
Shundoq shaddod kampirning ta’zim qilib turishi g‘alati ta’sir qilib ketdi.
– Qiziqmisiz, men sizga pulni gapirayotganim yo‘q-ku. Tuzukmisiz, o‘zi?
– Operatsiyadan yaxshi chiqdim, – Klava xola ma’yus jilmaydi. – Pul bermasam bo‘lmadi.
Hayron bo‘ldim.
– Kimga?
– Kim bo‘lardi, vrachga!
Beixtiyor yoniga o‘tirib qoldim.
– Kimga deysiz?
– Vrachga! – Klava xola mening soddaligimdan afsuslangandek ohista bosh chayqadi. – Uch yuz so‘m bermasam bo‘lmasdi. Operatsiya qilmasdi. Qilsayam, yarim yildan keyin o‘ladigan qilib kesardi.
Rostini aytsam, tovonimdagi jonim hiqildog‘imga keldi.
– Nima, xirurg sizdan pul talab qildimi? Kim o‘sha vrach? Familiyasi nima?
– E, bolam, qo‘ysang-chi! – Klava xola qo‘l siltadi. – Familiyasini aytganim bilan nima o‘zgarardi?
Garangsib qoldim.
– Nima, vrach sizdan rostdan ham pul so‘radimi?
– Oy sinok, sinok! – Klava xola og‘ir bosh chayqadi.– So‘ragani yo‘q, so‘ragani yo‘q. Faqat seshanba kuni operatsiya qilamiz, deydi-da, jumaga qoldiradi, juma kuni operatsiya qilamiz deydi-da, seshanbaga qoldiradi. Odammisan demaydi. Oxiri palatadagi kasallar o‘rgatishdi. 300so‘m bersangiz, darrov stolga oladi, deyishdi. Pul berishim bilan muomalasiyam o‘zgardi, o‘ziyam boshqacha bo‘p qoldi.– Klava xola mahzun kulib qo‘ydi. – Nimayam derdim. Vrach ham odam. Undayam nafs bor. Bir og‘iz rahmat degan so‘zingga muhtojmi. Bolnitsaga yotishga order olaman, desang, qo‘lingga qarab turadi-ku. Bu-ku butun boshli operatsiya.
Dunyoda har xil ablahlik bor. Lekin bemorni davolash uchun pora olish…
Oradan ikki haftami, uch haftami o‘tgach, jiyanimning to‘yi bo‘ldi. Nevropatolog bo‘lib ishlaydigan uzoq qarindoshim bilan yonma-yon o‘tirib qoldik. Klava xola esimga tushdi. Qarindoshimga bor gapni aytib berdim. Men uning tutaqib ketishini kutib turardim. Qiziq, qarindoshim tutaqmadi. Xotirjam yelka qisib qo‘ya qoldi.
– Avvalboshi sen aytgandaqa vrachlar ko‘pmas. Sholi kurmaksiz bo‘lmaydi. Qolaversa, doktorlarga ham qiyin. O‘n olti yil eshakdek o‘qib, 140 so‘m oladi. Na kechasi tinchlik bor, na kunduzi. O‘sha 140 so‘m savil qolgurni savdo xodimi bir kunda topadi. – Qarindoshim kulimsiradi. – Yashash ham kerak-ku, akasi bo‘yidan. Undan keyin… Qo‘lidan tutmaguncha nima deysan? Pora berdim, deb qaysi mard aytadi. Aytsa o‘zi qiya bo‘p ketadi-ku.
Butunlay esankirab qoldim. Nahotki oliy ma’lumotli vrach o‘zini chayqovchi bilan tenglashtirsa! Axir davlat uni o‘n olti yil bekorga o‘qitdimi, bekorga stipendiya berdimi? Unaqa bo‘lsa, ana, xalatini yechib tashlasin-da chayqovchilik qilsin!
Yo‘q, men bu gaplarni aytganim yo‘q. Biroq, qarindoshim qizarib-bo‘zarib ketganimdan hammasini tushundi.
– Masalan, men unaqa vrachmasman, – dedi yelkamga qoqib. – Arzimagan narsalarga bunaqa tajanglik qilaversang, nevrosteniya bo‘lib qolasan. – U ko‘zimga sinchiklab qaradi. – Mabodo yuraging sanchimaydimi? Yaxshisi ertaga oldimga bor. Bir obsledovaniye qilamiz.
Qarindoshim yana bir marta muloyim jilmayib qo‘ydi. Qadahdagi konyakni ichib, limon bilan gazak qildi. Shunda beixtiyor tag‘in bolalik xotiralari yopirilib keldi. Achinska degan do‘xtir lop etib yodimga tushdi.
Doim oppoq xalat kiyib yuradigan, oppoq siyrak sochlari nuroniy yuziga qandaydir fayz bag‘ishlab turadigan bu odamning asl familiyasi Achinskiy ekanini keyin bilganman. Uni birinchi marta ko‘rganda rosa qo‘rqqanman. Kichkina edim, hali maktabga qatnamasdim. Kuzda yelkamga yara chiqdi. Oyim qizil piyozni qo‘rga ko‘mib bosdi. Ne azob bilan yara yorildi-yu, yonidan yana ikkitasi chiqdi. Endi piyoz ham, xamirturush ham yordam bermay qo‘ydi. Butun badanimni yara bosib ketdi. Tag‘in har bittasi tuxumdek keladi. Oxiri dadam oyimga «Achinskaga opchiqmasang bo‘lmaydi», dedi. Ertasiga oyim meni yetaklab do‘xtirxonaga obordi. Akalarim: «Achinska mana bundoq nina bilan ukol qiladi», deb qo‘rqitib qo‘ygani uchunmi, katalakdek xonaga kirdim-u dori hidini sezib hiqillab yig‘lab yubordim. Xonadagi kursilarda biri yo‘talgan, biri shilpiq ko‘zini hadeb kir qiyiqchaning uchiga artayotgan kasallar tizilib o‘tirishardi. Har kim meni o‘zicha yupatar, men bo‘lsam battar yig‘lardim. Shu payt eshigiga parda tutilgan ichkari xonadan sochi oppoq, yupqa ko‘zoynak taqqan xalatli kishi chiqib keldi.
– Kim yiglaydi? – dedi u o‘zbekchani buzibroq talaffuz qilib.
Achinska degani shu ekanini bildim-u battar qo‘rqib ketdim. Oyimning pinjiga tiqildim. Shilpiq ko‘zli kishi o‘rnidan turgan edi, do‘xtir qo‘li bilan imo qilib to‘xtatdi.
– Ochered balaga, – dedi-da, negadir jilmaydi. Shunda ko‘zoynak ortidagi ko‘m-ko‘k ko‘zlarida qandaydir erkalovchi tabassum paydo bo‘ldi. – Ay-yay-yay! – dedi bosh chayqab. – Ugil bala yiglamaydi. – U yana jilmaydi. – Ox kakoy yakshi bala!
Achinska qo‘limdan tutgan edi, beixtiyor ergashdim. Derazasiga oppoq parda tutilgan xonaga kirdik. Oyim ko‘ylagimni yechdi. Do‘xtir hozir ukol qiladi deb, kapalagim uchib ketdi. Biroq u ukol qilmadi. Barmog‘i bilan yaralarni avaylab, paypaslab ko‘rdi. Keyin allaqanday jigarrang sassiq dori surdi. Agar shundayam tuzalmasa qon quyamiz, deb oyimga tushuntirdi. Chiqib ketayotganimizda yana bir jilmayib qo‘ydi.
– Yakshi bala. Malades bala!
…Qishda shu odam bizga yana bir yaxshilik qildi. Esimda, o‘sha yili qish juda qattiq keldi. Bilmadim, ehtimol, o‘tin-ko‘mirimiz bo‘lmagani uchun shunday tuyulgandir. Harqalay deraza u yoqda tursin, eshig-u devorlarni ham qirov bosib yotar, hammamiz chopon, telpak kiyib uxlardik. Tanchaga oyoq tiqqan bilan befoyda: sandal pisillaydi. Ko‘rpa tekkan joyini chayondek chaqadi. Ichidan issiq o‘rniga sovuq chiqayotgandek. Ustiga-ustak bir kuni kichik akam ko‘chadan hammayog‘i shalabbo bo‘lib keldi. Bolalar bilan Qonqusda yaxmalak uchayotgan ekan, sirg‘anib muzning yorig‘idan anhorga tushib ketibdi. O‘rtoqlari amallab tortib olishibdi-yu, yugurib uyga yetib kelguncha kiyimlari tarashadek muzlab qopti. Oyim darrov uni ko‘rpaga o‘radi. Tog‘olcha bilan turshak qaynatib ichirdi. Ammo kechqurunga borib, akamning isitmasi ko‘tarilib ketdi. Hadeb yo‘taladi.
Kechasi uning alahlashidan men ham uyg‘onib ketdim. U nuqul o‘zini u yoqdan bu yoqqa tashlar, «olov yonib ketdi, olovni o‘chiring», deb tipirchilar edi.
Ertasiga ertalab dadam arrani egovladi. Katta akamni ergashtirib, tashqariga chiqib ketdi. Men ham tagi ko‘chgan etigimni kiyib ularning ketidan yugurdim. Kun sovuq, osmondan zahardek achchiq zarralar yog‘ilar edi. Dadam bilan akam qalin qorni g‘arch-g‘urch bosib, tomorqaga chiqishdi. Shundoq devor yonida o‘sgan, yarmi qurigan qayrag‘och tagiga borishdi. Qor ustiga qop yozib, cho‘kkalab o‘tirgancha, qayrag‘ochga arra solishdi. Daraxt shoxidagi qorlar duv etib to‘kildi. Biroq, qayrag‘ochning po‘sti muzlab qolgan – arra hadeb sirg‘anib ketadi. Hech iz tushmaydi. Unga sayin dadamning jahli chiqadi. Arra biroz botganidan keyin ish yana qiyinlashdi. Akam har arra tortganida, butun gavdasi bilan nari borib, beri keladi. Arra hadeb kamalakdek qiyshayadi. «Jing-jing» deb ovoz chiqaradi. Dadam yakkash dashnom beradi:
– Arrani siltab tortma. Jon bormi, o‘zi!
Akam sho‘rlik birpasda terlab ketdi. O‘zi terlab ketgan-u qo‘li sovqotadi. Dam-badam kuh-kuhlab, kaftini isitadi. Burnini tortadi… Nihoyat, qayrag‘och gursullab yiqildi. Tarvaqaylab o‘sgan shoxlar yerga urilishi bilan atrofga qor sachrab ketdi. Ana endi mengayam ish topildi. Mayda shoxlarni tesha bilan chopa boshladim. Ish ayni qiziganda, kutilmagan voqea ro‘y berdi. Biri oq, ikkinchisi qizg‘ish jiyron ot burnidan bug‘ chiqarib, tepamizda gijinglab turar, boshini siltab-siltab, suvlig‘ini shiqirlatardi. Notanish odamlar kelganini payqamay qolgan gurji kuchugim allaqayerdan paydo bo‘ldi-yu, aybini oqlash uchun bo‘lsa kerak, qor ichida bir ko‘rinib, bir ko‘rinmay pildiragancha otlar atrofini aylanib akillay boshladi. Otlar itga ko‘zini olaytirib qarab qo‘yar, pishqirib, pashsha qo‘rigandek dumini silkitardi.
Jiyron mingan charm paltoli Dalavoyni darrov tanidim. Uni hamma tanir, hamma qo‘rqardi. U hali nalugchi bo‘lmagan, lekin odamlar uni «nozik» joyda ishlaydi deyishardi. Oq otli kishi esa pochapo‘stin kiygan, tulki telpagini bostirib olgan, qovog‘i soliq edi.
– Ishlar katta-ku! – dedi Dalavoy otdan tushmasdan.
Negadir dadamning rangi o‘chib ketdi. Arra qo‘lidan tushib qorga ko‘milib qoldi.
– Kelinglar, mehmonlar, – dedi esankirab.
Avval Dalavoy bilan, keyin pochapo‘stinli kishi bilan qo‘shqo‘llab ko‘rishdi. Ikkovlari ham egarda o‘tirgancha, istar-istamas qo‘l cho‘zishdi.
– Qani uyga, – dedi dadam qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib. – Bir piyola choyimiz bor.
Dalavoy ingichka sarg‘ish mo‘ylovini chimchilab dadamga bir qarab qo‘ydi-yu, mehmonga yuzlandi.
– Nima qildik, o‘rtoq Toshev? Borib turgan jinoyat-ku bu!
Dadam butunlay dovdirab qoldi.
– Nima gunoh qildim, ukam, – dedi Dalavoyga. – Aybim bo‘lsa ayting, benavotman.
– Tag‘in o‘zini go‘llikka soladi-ya! – Dalavoy tishi orasidan chirt etib tupurdi. – Ruxsatingiz bormi? – dedi ovozi temirdek jaranglab.
– Nimaga? – Dadam madad kutgandek endi mehmonga yuzlandi. – Nimaga ruxsat olishim kerak, o‘rtoq Toship?
– Daraxt kesishga! – Dalavoy shiddat bilan otdan sakrab tushdi. – Qani qog‘ozingiz?
– Qanaqa qog‘oz? – Dadam goh Dalavoyga, goh pochapo‘stinli mehmonga javdirab qaray boshladi. – Axir… Axir bu o‘zimning tomorqamdagi daraxt-ku. Mana qarang, qurib qolgan. – U gapining rostligini isbotlash uchun bilakdek shoxni mahsi-kalishli oyog‘i bilan bir tepgan edi, qars etib sindi. – Ko‘rdingizmi, qurib qolgan. Kuzda kesib olmoqchi edim-u, vaqt bo‘lmadi. – U boyadan beri burnini tortib turgan akamga dashnom berdi. – Nega anqayib turibsan? Bor oyingga ayt, choy qo‘ysin, mehmonlar keldi, degin.
Akam ikkalamiz tizzagacha qorga botib, oldinma-ketin uyga yugurdik. Gurji kuchugim ham qorda ko‘milgancha ketimizdan chopdi. Oyim hamon isitmalab yotgan kichik akamning boshida mung‘ayib o‘tirgan ekan.
– Oyi, Dalavoy keldi! – dedi akam hovliqib.
Oyim sakrab o‘rnidan turib ketdi.
– Voy sho‘rim! Ertalabdan buyon o‘ng qovog‘im uchayotgan edi-ya. Bu ko‘rgulik ham bor ekan.
U birpasda hujradan turshak, jiyda, ikkita zog‘ora olib chiqdi. Sandal ustiga yamoq dasturxon yozdi.
Zum o‘tmay uyga rangi o‘chgan dadam, ketidan Dalavoy bilan pochapo‘stinli mehmon kirib kelishdi. Oyim Dalavoyga peshvoz chiqdi.
– Keling, opovsi, yaxshi yuribsizmi, kelinim yaxshimilar? – dedi ovozi titrab. – Kiraveringlar. Yo‘q, yo‘q, piymangizni yechmang, uy sovuq.
Dalavoy piymasining qorini qoqqan bo‘ldi-da, kigiz ustidan yurib, sandal chetiga bordi.
– Hozir choy qaynaydi, o‘rgilay! – Onam tashqariga chiqib ketayotgan edi, Dalavoy to‘xtatdi.
– Ovora bo‘lmang, biz ketamiz, – u akamga yuzlandi.– Siyoh-ruchkang bormi?
Akam tokchadan siyohdon, «qurbaqa» peroli ruchka oldi.
– Nima qilyapsiz, aylanay? – oyimning rangi dokadek oqarib ketdi.
– O‘ynayapman! – Dalavoy piymasining qori bilan sandal chetidagi ko‘rpachaga cho‘kkaladi. – Ko‘rib turibsiz-ku, nima qilmoqchiligimni! – U ostonada turgancha, papiros chekib, uy ichini jirkanibroq tomosha qilayotgan pochapo‘stinli mehmonga qaradi. – O‘zim yozaveraymi?
