скачать книгу бесплатно
Mehmon «ma’qul» degandek bosh irg‘ab qo‘ydi.
Dalavoy charm paltosining ich cho‘ntagidan qog‘oz oldi. Ruchkani siyohdonga botirgan edi, qirs etgan ovoz chiqdi. U jahl bilan yana botirdi. Peroga siyoh o‘rniga muz ilashib chiqdi.
– Qanaqa o‘quvchisan, o‘zi? – Dalavoy sarg‘ish qoshini chimirib, akamga qaradi. – Siyohing muzlab qopti-ku.
To‘satdan oyim yig‘lab yubordi.
– Nima qilaylik, o‘rgilay, – dedi iltijo bilan. – Sovuqni ko‘rmaysizmi? Manavinisi uch kundan buyon ol ket, ol qo‘y bo‘lib yotibdi. – U sandal chetida yotgan kichik akamga imo qildi. – Bolaginamdan ayrilib qolaman shekilli.
Dalavoy ruchkani yana muzlagan siyohdonga botirgan edi, onam uning qo‘liga yopishdi.
– Yozmang, jon ukam, yozmang, rahmingiz kelsin.
Dalavoy ijirg‘anib, qo‘lini siltab tortdi. Kulrang ko‘zlari qisilib ketdi.
– Torting qo‘lingizni! – dedi shiddat bilan.
– Ho‘v! – dadamning tahdidli ovozini eshitib, burilib qaradim-u qo‘rqib ketdim. Uning yuzida boyagi yalinchoq ifodadan asar ham qolmagan, ko‘zi g‘azabdan chaqnar edi.
– Ho‘v, olifta! – dedi yana o‘sha tahdidli ohangda. – Tur o‘rningdan! Xudo bo‘lsangam piymangni yech. – U bir hatlashda Dalavoyning tepasiga keldi. – Yech deyapman. Tiq oyog‘ingni tanchaga! Tiqib ko‘r, o‘tirib ko‘r birpas!
Dalavoy beixtiyor o‘rnidan turib ketdi. Esankirab qolgan mehmonga bidir-bidir qilib gapira boshladi:
– Eshitdingiz, o‘rtoq Toshev? Guvoh bo‘lasiz? Xizmat burchimni bajarayotganimda haqorat qildi. Aktga shuniyam qo‘shamiz.
– Daraxtni katta xolang ekib qo‘yganmas! – Dadamning mo‘ylovi titray boshladi. U qattiq g‘azablansa, mo‘ylovi titrab ketardi. – Qani, tuyog‘ingni shiqillat! – dedi tahdid bilan.
– Nima, urmoqchimisan! – Dalavoy kulrang ko‘zlarini yiltiratib, g‘azabnok pichirladi. – Qani chertib ko‘rchi. Yetti pushtingni quritib yuboraman!
– Yo‘qol deyapman! – Endi dadamning butun vujudi titrab ketdi.
– Eshitdingiz-a, o‘rtoq Toshev? Bu gapniyam eshitdingiz-a? – Dalavoy eshik tomon tisarilib borarkan, mehmonga qarab, gapini tasdiqlatib oldi. – Yozamiz, hammasini yozamiz!
Onam iltijo bilan Dalavoyning yelkasiga osildi.
– Jon ukam, kechiring, jon ukam! Iloyo martabangiz bundan ham ulug‘ bo‘lsin!
Dalavoy bir siltab uning kaftini yelkasidan olib tashladi. Onam endi pochapo‘stinli kishiga yolbora boshladi.
– Jon xo‘jayin, ko‘nglingizga olmang, adasi bilmasdan gapirib yubordilar.
– Yalinma deyapman! – dadam shunday hayqirdiki, muz bosgan derazalar zirillab ketdi. Boyadan beri ko‘zini ocholmay yotgan kichkina akam olazarak bo‘lib, atrofga javdiray boshladi.
– Oyi, suv, – dedi ovozi xirillab.
Tashqarida tuyoqlarning bo‘g‘iq dukiri eshitildi. Uy ichi o‘lik chiqqandek jimjit bo‘lib qoldi. Dadam hamon mo‘ylovi uchgancha pishqirib nafas olib, uy o‘rtasida turar, oyim ostonaga o‘tirib qolgan, katta akam deraza oldida turgancha tashqarini tomosha qilardi. Beshik g‘ichirlab, ukam g‘ingshiy boshladi. Biroq onam o‘rnidan turmadi.
– Yomon ish bo‘ldi, – dedi sekin. – Endi sudga beradi.
Dadam uy o‘rtasida anchagacha qotib turdi-da, indamay chiqib ketdi. Birozdan keyin tomorqa tomondan boltaning qarsillagan ovozi keldi.
Qayrag‘ochning cho‘g‘i ham o‘riknikiga o‘xshagan baland bo‘larkan. Sandal isishi bilan jon kirib, yuzimiz qizarib qoldi. Faqat dadamning qovog‘i ochilmadi. Onam akamning boshidan jilmas, nuqul xo‘rsinar, «o‘zing asra», deb qo‘yardi. Kechki ovqatni opam qildi. Qorong‘i tushgandan keyin akamning ahvoli og‘irlashdi. U endi alahlamas, havo yetishmayotgandek qisqa-qisqa nafas olar, dam-badam cho‘chib tushar edi. Onam unsiz yum-yum yig‘lar, dadamga iltijoli termilardi. Oxiri bo‘lmadi. Dadam eski choponini kiydi, boshiga telpagini bostirdi. Oyim qayoqqa degandek qaragan edi, qisqagina qilib:
– Achinskaga! – dedi.
– Kelmaydi. – Onam zorlanib bosh chayqadi. – Yarim kechada qor kechib kelarmidi?
Dadam eshikni qarsillatib yopgancha chiqib ketdi. Uy ichiga yurakni sirqiratuvchi sukunat cho‘kdi. Hujradagi soat chiqillaydi, akamning qisqa-qisqa nafas olishi eshitiladi. Derazaga quruq qor uchqunlari zirillab uriladi. Allaqaysi teshikdan huvullab sovuq kiradi. Issiq sandal elitdi shekilli, uxlab qopman. Bir mahal tashqarida itning akillashi, dadamning «yot» deb baqirishidan uyg‘onib ketdim. Kimdir yo‘lakda gursullatib yer tepindi. Og‘zidan bug‘ chiqib turgan dadam kirib keldi. Ketidan uzun shinel kiygan, qulog‘ini sharf bilan o‘rab olgan Achinska kirdi. Oq xalati bo‘lmasa ham, ko‘zoynagidan tanidim. Dadamning mo‘ylovi, doktorning qoshi qordan oppoq bo‘lib ketgan edi.
Oyim darrov o‘rnidan turdi. Salom berdi. Achinska shinelini yechib, yelkasiga qo‘ngan qorni kavshandozga qoqdi. Qulog‘ini o‘rab olgan sharfni yechgan edi, oppoq siyrak sochlari peshonasiga yoyilib tushdi.
– Nastoyashiy Sibir! – dedi negadir jilmayib. Sandal chetiga cho‘kkalab qo‘lini tanchaga tiqdi. Dadamning qo‘lida kichkina chamadon borligini endi ko‘rdim. Achinska qo‘lini biroz isitgach, muzlab qolgan ko‘zoynagini ro‘molchasi bilan artdi.
– Issik suv bar? – deb so‘radi onamga qarab.
Onam samovarni yangilash uchun darrov oshxonaga yugurdi. Doktor akamning ko‘ylagini yechib, «alyo-alyo» qilib ko‘rdi. Sekin bosh chayqab qo‘ydi. Qiyofasi jiddiy edi. Keyin chamadondan yaltiroq quticha oldi.
Ukol qilish uchun dori to‘ldirayotganda akam hozir dod soladi, deb turgan edim, biroq u akamning ishtonini tushirib, ukol qilganida akam dodlamadi. G‘ingshib qo‘ydi, xolos. Chamasi og‘riqni payqamadi ham.
– Nichego, – dedi Achinska dadamni yupatib. – Yakshi bala. Tuzaladi.
Chindan ham ko‘p o‘tmay, akam ko‘zini ochdi. Biroq, doktor ikkinchi ukolni qilayotganda yig‘lab hammayoqni buzib yubordi. Achinskaning jahli chiqmadi.
– Vsyo, vsyo, – dedi jilmayib – Ugil bala yiglamaydi.
Keyin dadam ikkovlari sandal chetida o‘tirib, choy ichishdi. Urush g‘alaba bilan bitgani, endi non ko‘payishi, yana allanimalarni gapirishdi. Ko‘zim yumilib ketayotgan bo‘lsa ham doktor akamni yana nima qilishini bilgim kelib, chidab o‘tirardim. Dadam gap orasida bugun o‘tgan voqeani ham aytib berdi. Achinska qoshini chimirib, bir zum o‘yga toldi. Ko‘m-ko‘k ko‘zlariga jiddiyat cho‘kdi. Biroq, qo‘l siltab qo‘ya qoldi.
– Chepuxa! Xish nima kilmaydi.
Nihoyat u sarg‘ish qog‘ozga o‘ralgan allaqanday dorini majbur qilib akamga ichirdi. Yana to‘rt-beshta shunaqa qog‘ozlardan qoldirdi. O‘rnidan turayotgan edi, dadam onamga imo qildi. Onam hujraga ildam kirib ketdi-da, zum o‘tmay, og‘zi bog‘langan chog‘roq xalta ko‘tarib chiqdi.
– Aybga buyurmaysiz, do‘xtir, – dedi dadam xaltani Achinskaga uzatib. – Pul yo‘q edi.
Achinska shinelining bir yengini kiygan joyida turib qoldi.
– Bu nima? – dedi xaltaga imo qilib.
– Turshak, – dadam xijolat chekib, iljaydi. – Qantak o‘rikniki. Qoq quruq. Bo‘yrada quritganman. Bittasiyam yerga tushmagan.
Achinska yengi kiyilmagan qo‘li bilan xaltani nari surdi.
– Balaga kompot kiling. Isitma tushadi. Yakshi bo‘ladi.
Endi dadam astoydil yalina boshladi:
– Yo‘q demang, do‘xtir. O‘z qo‘lim bilan quritganman. Chodirga qoqib quritganman.
Gapga oyim aralashdi.
– Marjangizga oborasiz, do‘xtir, padarka…
Achinska keskin bosh chayqadi.
– Balaga kompot kiling. – Shunday dedi-yu, xaltani devorga suyab, etigini kiydi-da, tashqari chiqdi. Dadam shosha-pisha unga ergashdi.
– Iloyo baraka toping, – deb qoldi onam eshikdan mo‘ralab. – Bola-chaqangizning rohatini ko‘ring.
Yana sukunat cho‘kdi. Ammo endi bu boyagidek ko‘ngilni g‘ashlovchi jimjitlik emas edi.
Ertasiga kech uyg‘ondim. Katta akam maktabga ketgan, kichik akam sandal chetida yostiqqa suyanib o‘tirgancha, sutchoy ichar, dadam bilan oyim tumshug‘idan chak-chak suv tomayotgan eski samovarni o‘rtaga qo‘yib gaplashib o‘tirishardi. Qor tingan, tashqarida quyosh charaqlab ketgan shekilli, uy ichi yop-yorug‘ edi. Endi sutchoyga zog‘ora non botirib yeyishga kirishgan edim, tashqarida kuchugim jonholatda akillay boshladi. Eshik sharaqlab ochildi-yu, ostonada Dalavoy paydo bo‘ldi. U kechagi charm paltosida, kechagi piymasida edi.
Dadam bilan oyim bir seskanib tushishdi. Hozir janjal bo‘lishini bilib, mening ham yuragim orqaga tortib ketdi. Biroq hech qanaqa janjal bo‘lmadi. Dalavoy ostonada turib, negadir jilmaydi.
– Assalomalaykum! – dedi baland ovozda. Shunda uning judayam qo‘rqinchli odam emasligini payqadim. Dadam rangiga qon yugurib, asta o‘rnidan turdi.
– Keling, keling, – dedi-da, borib ko‘rishdi. Oyim darrov dasturxonga jiyda, yong‘oq keltirib qo‘ydi. Dalavoy bu safar piymasini yechib chiqdi. Onam yangi ko‘rpacha bo‘lmagani uchun sandal to‘ridagi ko‘rpachaning orqasini o‘girib, qaytadan yozdi. Dadam mehmonning orqasiga yostiq qo‘ydi. Dalavoy piyolani aylantirib-aylantirib, choy ho‘plarkan, menga qarab ko‘zini qisdi.
– Qalay, polvon!
Uyalganimdan yerga qarab oldim. Shunda undan allaqanday qo‘lansa hid kelayotganini payqadim.
– O‘zizam ja haligidaqa odamsiz-da oka! – Dalavoy dadamga yuzlanib, baralla ovozda kuldi. – Qilar ishni qip qo‘yib, tag‘in odamni so‘kib o‘tiribsiz, oka.
Dadam uzrli qiyofada yelkasini qisdi.
– Endi, ukam, jahl chiqqanda, aql ketadi…
– O‘ziyam ja, kattasini ag‘daribsiz-da, oka! – Dalavoy negadir yana kuldi. – Ha, endi shunaqa ekan, bir og‘iz aytmaysizmi, shu ishni shundoq qilmoqchiman, deb. Axir jahon bedarvoza emas, tartib bor, zakun bor…
Dadam xijolat chekib, dasturxon chetini himara boshladi.
– Endi, ukam, biz bir po‘ristoy odammiz. Bunaqa qonunlarni tushunmasak, bu yoqda bolalar sovuqda qoldi.
– Shu-da endi, oka! – Dalavoyning milki qizarib ketgan kulrang ko‘zlarida samimiy tabassum o‘ynadi. Dadamning yelkasiga qoqdi. – Bir og‘iz maslahat solsangiz-u hammasini zakonniy qilardik.
Boyadan beri indamay choy quyib uzatayotgan onam endi gapga aralashdi.
– Bu odam bilmabdilar-da, jon ukam, gunohlaridan kecha qoling.
Dalavoy oyimga qaramadi, dadamga tikilgancha, jiddiy tortdi.
– Endi, oka, biz bir joyning odamimiz, ot tepkisi otga o‘tmaydi.
– Rahmat, ukam, – dadam yana boshini xam qildi. – Siz bizlarni siylasangiz, sizni Xudo siylasin.
– Men-ku shu yerning odamiman, – Dalavoy ovozini pasaytirdi. – Ammo o‘rtoq Toshevning oldida, shu ish shundoq bo‘lgani chatoq bo‘ldi. Katta odam. Qamatmaguncha qo‘ymayman deyapti. Ikkalamizni askarblyat qildi, deyapti.
Oyimning rangi bir zumda o‘zgarib ketdi. Dadam bo‘lsa, taqdirga tan bergandek, hamon boshini quyi solib o‘tirardi.
– O‘rtoq Toshevga yotig‘i bilan tushuntirdim, – Dalavoy ovozini yanayam pasaytirdi. – O‘zimizning odam gunohidan o‘ta qoling, dedim. Hozircha ko‘nmay turibdi-yu, ko‘nadi. Ko‘nmay qayoqqa borardi. «Qurug‘i»dan obkeb beraman, dedim.
Birdan oyimning yuzi yorishdi. Dik etib o‘rnidan turdi-da, hujraga kirib ketdi. Dalavoy onamning ketidan qarab qoldi. Dadam bo‘lsa hamon dasturxon qatini o‘ynab o‘tirar, barmoqlari bilinar-bilinmas titrar edi. O‘sha zahoti onam xalta ko‘tarib chiqdi. Bu – kechasi Achinska olmay ketgan o‘sha turshak to‘la xalta edi.
– Mana, opovsi, – dedi oyim xaltani Dalavoyning oldiga qo‘yib. – Qoq-quruq. Qantak o‘rikning turshagi. Adasi o‘z qo‘llari bilan quritganlar. Bittasiyam yerga tushmagan.
Dalavoy goh onamga, goh xaltaga qarab, talmovsirab turdi-da, birdan qah-qah otib kulib yubordi. Bir zumda kulrang ko‘zlaridan yosh tirqirab chiqdi. U ko‘rpachani mushtlab-mushtlab kular, boshi ham, gavdasi ham muttasil silkinar, sarg‘ish yuzi sholg‘omdek qizarib ketgan edi. Oyim og‘zini lang ochgancha, bir dadamga, bir Dalavoyga qarab qolgan, negadir nuqul ko‘ylagining yoqasini g‘ijimlardi.
– Voy, voy kennoyi tushmagur-ey! – dedi Dalavoy kulgidan nafasi qaytib. – Voy sodda xotin-ey! «Qurug‘i» desam, turshak obchiqibdi. Qarang, oka! Qarang! Qurug‘i desam… «Qurug‘i» desam… – U dadamga qaradi-yu kulgisi kesildi. Dadamning qiyofasi shiddatli, yuzi qizarib-bo‘zarib ketgan edi.
– «Qurug‘i» kerakmi? – dedi ovozi xirillab.
Dalavoy butunlay jiddiy tortdi.
– Mengamas, o‘rtoq Toshevga, – dedi sarg‘ish qoshini chimirib. – Men sizga jabr bo‘lmasin, deyapman, oka, jo‘jabirdek jonsiz.
– «Qurug‘i» kerakmi! – Dadam yanayam pastroq, ammo yanayam tahdidliroq ovozda takrorladi. – Mana buni qirqib beraymi! – U kindigidan pastroqqa imo qildi. Dadam birovdan qattiq g‘azablansa, padaringga la’nat deb so‘kar, ammo biron kimsani bunchalik qo‘pol haqorat qilganini eshitmagan edim. Onam ham, yostiqqa suyangan akam ham, men ham qotib qoldik.
– Shunaqami, hali! – Dalavoyning kulrang ko‘zlari yonib ketdi. – Endi o‘zingdan ko‘r! – Shunday dedi-yu, hatlab o‘rnidan turdi. Dadam ham sapchib turib ketdi. Oyim dod solib, dadamning yo‘lini to‘sdi. Dalavoy shiddat bilan charm paltosining cho‘ntagiga qo‘l suqdi-da, allaqanday qog‘ozni dasturxon ustiga uloqtirdi. – Indinga tegishli joyga bormasang, militsiya yuborib, ottirib tashlayman! Umringni turmada chiritmasam, Dalavoy otimni boshqa qo‘yaman!
Oyim bekorga dod solgan ekan. Dadam Dalavoyga tashlanmadi. Piymasini kiyib chiqib ketguncha, uy o‘rtasida turaverdi. Faqat g‘azabdan pishqirib nafas olar, mo‘ylovi uchib-uchib qo‘yar edi. Tashqarida it akilladi. Keyin jimlik cho‘kdi.
– Endi qo‘ymaydi, – dedi onam ingrab. – Qamatmay qo‘ymaydi. – U hamon g‘azabdan titrab turgan dadamga iltijoli termildi. – Jon adasi, aylanay adasi, johillik qilmang, Keling, shular to‘ya qolsin. Mayli, sholchani sotamiz.
Kuzda opamni uzatamiz, deb dadam bir sholcha olib kelgan edi. Oyim shuni gapirganini tushundim.
– Nega?! – dadam sandal chetiga cho‘kkalagancha, hayqirib yubordi. – Nega?! Nega men pora berishim kerak? Nega?! Porani harom odam beradi, bildingmi! Porani harom odam oladi! Bildingmi?! Porani imonsiz odam imonsiz odamga beradi! Tushundingmi?! Nega men o‘z imonimni sotib poraxo‘rga yalinishim kerak? Nega?
U esdan og‘ib qolganga o‘xshar, har gal «Nega?» deganda, dasturxonni mushtlar, Dalavoy tashlab ketgan qog‘oz ham, jiyda-yong‘oqlar ham har yoqqa sochilib ketgan edi.
– Yo‘q! – dedi u nafasi qisilib. – Men pora bermayman. Qamasin! To‘piga solib otib yuborsin!
Beshikdagi ukam cho‘chib ketdi shekilli, chirillab yig‘lay boshladi. Oyim mahzun qiyofada cho‘kkalab o‘tirgancha, ko‘krak tutdi. Dadam tirsagini sandal chetiga tirab, kaftlari bilan yuzini to‘sib, uzoq o‘tirdi. Qo‘li hamon bilinar-bilinmas titrar edi. Nihoyat, jahl bilan o‘rnidan turdi. Onam vahima ichida unga termildi.
– Qayoqqa? Hoy adasi, o‘zingizni bosing.
– Achinskaga boraman, – dedi dadam sekin. – Ariza yozdiraman.
Shunday dedi-yu, eski choponini kiyib, chiqib ketdi. Peshinga yaqin tekis qilib yozilgan allaqanday o‘rischa xat ko‘tarib keldi.
Keyin bilsam, dadam to‘g‘ri qilgan ekan. Uni ikki-uch hafta sudrab yurishdi-yu hammasi tinchib ketdi. Faqat Dalavoy keyinroq, nalugchi bo‘lganidan keyin boshqa yo‘l bilan qasdini oldi. Biroq Achinskaning yordam berganini dadam ko‘p yillar hammaga gapirib yurdi.
Mening go‘dak shuurimga esa pora – dunyodagi eng harom narsa, degan tushuncha mixlanib qoldi. To‘g‘ri, keyin ham, poralar-u poraxo‘rlarning har xilini ko‘rdim. Birovga orden berish uchun pora oladiganlarni-yu yaxshiroq uydan joy olish uchun pora beradiganlarni ham, birovning bolasini institutga olib kirish uchun pora oladiganlarni-yu o‘zining chalasavod bolasini o‘qishga joylash uchun pora beradiganlarni ham ko‘rdim. Birovga kamyob narsani navbatsiz to‘g‘rilash uchun pora oladiganlarni-yu o‘sha narsani boshqalarga uch bahosiga pullash uchun pora beradiganlarni ham, birovni amal stoliga o‘tqazish uchun pora oladiganlarni-yu o‘sha kursiga o‘tirib, berganini o‘n hissa qilib qaytarib olish uchun pora beradiganlarni ham ko‘rdim. O‘zining qizi tengi xodimini dachasiga sudraydigan ipirisqi amaldorlarni-yu ishini bitirish uchun begona to‘shakka bemalol yotadigan ayollarni ham, pora olib qiya bo‘lib ketganlarni-yu yana pora berib, qutulib chiqish yo‘lini topadiganlarni ham ko‘rdim. Shunda dadamning titrab-qaqshab aytgan gaplari naqadar rost ekanini tushundim. Hamma-hammasini tushundim.
Faqat… Domimizning birinchi qavatida turadigan so‘qqabosh Klava xolaning ma’yus ta’zim qilib turganini ko‘rganimda, bir narsaga hech aqlim yetmadi. Nahotki, odam tirik qolish uchun ham pora berishi kerak bo‘lsa! Uzoq qarindoshim bo‘lmish o‘sha vrachning gapini eshitganimda, battar hayron bo‘ldim. Nahotki tirik qolish uchun majburan birovga pora berish ham jinoyat hisoblansa? Xo‘sh, bo‘lmasa nima qilsin? O‘lib ketsinmi?! Nahotki, o‘lim to‘shagida yotgan odamdan nimadir tama qilish imon degan tushunchaga sal bo‘lsayam to‘g‘ri kelsa?!
Xayolimga shunday iztirobli savollar yopirilib kelganida, beixtiyor o‘sha qahraton qish, o‘sha izg‘irinli kecha, ko‘zoynagini yiltiratib jilmayib turgan Achinska, namat ustida qolib ketgan o‘sha bir xalta turshak xotiramga tushadi.
OPAMNI TOPIB OLDIM
