скачать книгу бесплатно
– Kerak edi-da. Ertalabdan beri qidiramiz, aylanay. Bilmagan joyning ko‘chasi ko‘p, deb shuni aytar ekan-da.
Ayol oyimga tikilib turib negadir ovozi titrab ketdi.
– Siz… Siz kimi bo‘lasiz? – dedi sekin.
– Onasiman, aylanay, onasiman!
Ayolning qo‘lidan sumkasi tushib ketdi.
– Oyijon! – dedi iltijoli ohangda. – Oyijon! O‘zingizmisiz? – Shunday dedi-yu oyimni quchoqlab oldi. O‘sha zahoti ko‘zidan tirqirab yosh chiqib ketdi. – O‘sha men… Menman… Qizingizman… Oyijon… Biluvdim, topib kelishingizni biluvdim. Biluvdim-u ishonmovdim. Ammam aytsalar, ishonmagandim!
U hadeb oyimni o‘par, nuqul bitta gapni qaytarardi.
– Ishonmovdim…
Keyingi daqiqada meni yerdan dast ko‘tarib oldi-da, ko‘zimdan, yuzimdan o‘pa boshladi.
– O‘zimning ukamdan o‘rgilay, ukajonimdan aylanay.
Dimog‘imga binafsha hidi urildi. U baquvvat qo‘llari bilan meni mahkam quchoqlab olgan, yoshli ko‘zlari bilan qayta-qayta ko‘zimga termilib qarar, nuqul o‘par edi. Shundagina uning katta xotin emas, yoshgina ekanligini, allaqayeri uydagi opamga o‘xshab ketishini payqadim. Bashor opa bir qo‘lida meni ko‘targancha egilib, ikkinchi qo‘li bilan sumkasini yerdan oldi.
– Qo‘ying, – dedi oyim uning bilagidan tutib. – Yosh bolamas, o‘zi yuradi. Shu kuzda maktabga boradi-ku.
– Nega qo‘yarkanman?! – Bashorat opam gunafsha hidi anqib turgan boshini yana yuzimga bosdi. – Ukajonimni nega qo‘yarkanman?! O‘zim zo‘rg‘a topib oldim-ku!
Kap-katta bola opamning qo‘lida ketayotganimdan, botinkam ko‘ylagini loy qilib yuborganidan uyalib tipirchiladim.
– Tushaman!
Yo‘q, opam qattiqroq bag‘riga bosdi.
– Tushmaysan. Charchab qopsan, ukam. Ko‘rib turibman.
Bashorat opam shaxdam-shaxdam qadam tashlar, oyim unga arang yetib borar, ikkovlari hayajondan entikib, gaplashib borishardi.
– Tanimay qolganimni qarang, qizim. O‘ziyam sizni bir marta ko‘ruvdim-da… Ancha bo‘p ketdi. O‘shanda jamalaksoch qizcha edingiz.
– Men ham avvaliga tanimadim… Qarang, oyijon, sira ishonmovdim.
Opamning uyi chindan ham ko‘prik yaqinida ekan. Biroq, yana bitta tor ko‘chaga kirish esimizdan chiqibdi. O‘sha tor ko‘chadan o‘tib, kaftdekkina hovliga kirib qoldik. Hovli o‘rtasida bir tup tut bor edi. Tut hali pishmagan, ammo ancha oqarib qolgan, shoxiga belanchak ilib qo‘yilibdi. Tut tagiga kelgandan keyingina opam meni yerga qo‘ydi.
– Mana singling, – dedi belanchakka imo qilib. – Singlim desang ham bo‘ladi, jiyanim desang ham. Singlim deyaver.
Mo‘ralab qarasam, belanchakda atlas ko‘ylakcha kiygan qizaloq yotibdi. Sekin tebratib ko‘rdim.
Opam yoshli ko‘zlariga tabassum qalqib, yana bir marta boshimni silab qo‘ydi-da, uy tomonga qarab qichqirdi:
– Dadasi! Oyim keldilar!
Zum o‘tmay oynaband ayvonning eshigi sharaqlab ochildi-da, yelkasiga beqasam to‘n tashlagan kishi chiqib keldi.
– Oyim keldilar! – dedi Bashorat opam tantana bilan.
Beqasam to‘nli kishi oyim bilan quyuq so‘rashdi. Onam uning peshonasidan o‘pib ko‘risharkan, menga o‘girildi:
– Pochchangga salom bermaysanmi?
Pochcham xuddi katta kishi bilan so‘rashgandek, qo‘l berib ko‘rishdi.
– Otingiz nima, polvon yigit? – dedi kulib.
Pastak shiftli xonaga kirdik. To‘rda Stalinning harbiy kiyimdagi surati ilig‘liq turar, deraza tepasidagi mixga ilingan laganchaga o‘xshash qora karnaydan muzika yangrar edi. Yonbosh tomonda esa zanjirli osma soat. Soatning tepasi mushukning boshiga o‘xshatib ishlangan. Kapgir u yoq-bu yoqqa borib kelgan sayin mushukning ko‘zi ham u yoq-bu yoqqa mo‘ralaydi. Bunaqa soatni dadamning hujrasida ham ko‘rmaganman.
Opam eski sholcha to‘shalgan yerga darrov ko‘rpacha yozdi. Xontaxta qo‘yib, dasturxon bezadi. Piyolamga mushtdek novvot solib choy quyib berdi.
Kunbo‘yi piyoda yuraverib, charchadimmi, karnaydan hadeb yangrayotgan muzika elitdimi, uxlab qolibman. Bir mahal opam peshonamni silab uyg‘otdi:
– Tur, jonim, qorning ochib ketdi-ku.
Ko‘zimni ochsam dasturxonda ustiga ko‘k piyoz sepilgan bir lagan moshkichiri turibdi. Oyim, opam, pochcham gangir-gungur suhbatlashib o‘tirishibdi. Opamning qistovi bilan uch-to‘rt qoshiq moshkichiri yedim-u tag‘in uxlab qoldim.
Keyin yana uyg‘onib ketdim. Anchagacha qayerdaligimni bilolmay, shiftga tikilib yotdim. Xira lampochka yonib turar, allaqayerda soat chiqillardi. Devordagi «mushuk soat»ni ko‘rgandan keyingina Bashor opamnikida yotganimni angladim. Yonboshimga o‘girilgan edim, karavot g‘ichirladi. Qarasam, yonimda boyagi atlas ko‘ylakli singilcham yumshoqqina bo‘lib pishillab uxlab yotibdi. Uyg‘otib yubormay deb, tag‘in ko‘zimni yumib oldim. Avval xo‘rsiniq, ketidan ayol kishining hiqillagan yig‘isi eshitildi.
– Yuzimni yorug‘ qildingiz, oyijon… – Bu Bashor opamning ovozi edi. – Kuyovingizning oldida yerdan sug‘urib oldingiz. Turmush qurganimizga uch yil bo‘lyapti. Kuyovingizga nima deyishimni bilmayman. Otam bor deyman-u borolmayman, onam bor deyman-u ko‘rsatolmayman. – Opam yana chuqur xo‘rsindi. – Oyim tirikligida, otangning ko‘ziga ko‘rinma, deb tergab turardi. Onam o‘lgandan keyin nima deb borishni o‘zim ham bilmadim. Bir zamonlar dadam bilan oyimning turmushi buzilgan bo‘lsa, mening aybim nima, oyijon… Oyim adamning dilini og‘ritgan bo‘lsa bordir, ammo menda nima gunoh?
– Qo‘ying, jon bolam, – oyim ohista yupatdi. – Turmush o‘lgur shunaqa ekan. Odam bu dunyodan nima obketadi? Boradigan joyi bo‘yradek yer… Adangizning jahli tez bo‘lgani bilan ko‘ngli bo‘sh. Uch-to‘rt kundan keyin o‘zingiz boring. Kuyovniyam oboring. Siz bolasiz, u kishi ota. Mening kelganimni aytmay qo‘ya qoling. Eski ginalarni unutinglar.
– Bormoqchiyam bo‘luvdim… – Opam taraddudlanib jimib qoldi. – Tag‘in sizning ko‘nglingizga kelmasin, deb…
– Gapingiz qurmasin, – oyim opamning so‘zini kesdi. – Etni tirnoqdan ajratib esimni yebmanmi? Ming qatla shukr, adangiz borlar, singlingiz, qo‘sha-qo‘sha ukalaringiz bor, qaddingizni ko‘tarib yuring, jon bolam.
Oyim bilan opam hamon dardlashar, «mushuk soat» bir me’yorda chiqillar, yonimda yumshoqqina bo‘lib singilcham pishillab uxlab yotar edi. Yana ko‘zim ilindi-yu qotib uxlab qopman.
…Ertasiga hovlimizga mahallaning tabibi – Hoji buvi, Xayri ona, Mo‘min akaning xotini Kelinoyi, Valining oyisi Zebi xola, Sepkilli xola, Xolposh xola to‘planishdi. Oyim aytib kelganmi, bayram bahona bo‘lganmi, unisini bilmayman. Oyim garmdori gulli piyolada qo‘shnilarga choy quyib uzatar ekan, og‘zini to‘ldirib maqtanar edi:
– Qizim berdi! Qarang, piyolasining chiroyliligini qarang! Voy, o‘rgilay sizlardan, shundoq qizim bor ekan-u men ahmoq bilmay yurganimni qarang! U bog‘-rog‘lar, u oq uy-olabargaklar desangiz! Qo‘sha-qo‘sha gilamlar! Bir radiosi bor, sandiqdek keladi. Qizimning chaqqonligini ko‘rsangiz. Birpasda bir guruch, bir go‘sht qilib, chigit bosgandek osh damlab keldi. Kuyovimni aytmaysizmi, peravodniylarning boshlig‘i ekan. Uyog‘i Ashxobod, buyog‘i Leninobod – yetti iqlimda ko‘rmagan joyi qolmabdi. Biram odobli, biram aqlli…
Oyim opamning hovlisidagi tutdan boshqa qaysi bog‘ni, eski sholchadan boshqa qaysi gilamni, moshkichiridan boshqa qaysi palovni aytayotganini bilmasdim-u, lekin hamma gapiga ishongim kelardi.
– Siz ko‘pam ixtimat qo‘yavermang! – Kelinoyi oyimning gapini og‘zidan oldi. – O‘gay baribir o‘gayligini qiladi. Undan sizga nima foyda!
– Unaqa demang, ovsinjon. – Oyim unga ta’nali qarash qildi. – Bu dunyodan hech kim hech narsa orqalab ketmaydi, o‘rgilay. Bolalarim buyoqda otasining bag‘rida yayrab yursin-da qizim uyoqda tirik yetim bo‘lib yursin… Shuyam diyonatdanmi? Bunaqa gapingizni bir aytdingiz, ikkinchi qaytarmang, ovsinjon.
Boshqa xotinlar oyimning so‘zini ma’qullab chuvullashdi:
– To‘g‘ri aytasiz!
– Oxiratni o‘ylagan odam shundoq qiladi.
– Ammo-lekin… – Oyim ovozini pasaytirdi. – Adasi men borganimni bilmay qo‘ya qolsinlar. Qiz bo‘lib u kelmaydi-yu, ona bo‘lib sen borasanmi, deb dillari og‘riydi… Erta-indin qizimning o‘zi keladi.
Bashor opam ertasiga emas, uch kundan keyin keldi. Dadam bodom soyasida cho‘kkalab o‘tirgancha, arraning tishini egov bilan qayrar, oyim oshxonada, men esa supada ukam bilan kurash tushayotgan edim. Gurji kuchugim darvoza tomonga yugurdi. Ko‘kshoyi ko‘ylak kiygan Bashor opamni darrov tanidim. Opam kuchukni ko‘rib, darvozadan kiriboq to‘xtab qoldi. Dadam bir zum tikilib qaradi-da, garangsibroq o‘rnidan turdi. Kuchukni haydash bahonasida opam tomon chopdim. Opam uch-to‘rt qadam bosdi-yu, ko‘zida yosh bilan hayqirib yubordi:
– Adajon!
Dadam bir qalqib ketgandek bo‘ldi.
– Iye, iye, – dedi ovozi titrab. Keyin oshxonaga qarab qichqirdi. – Hoy, bu yoqqa chiq, qizing keldi!
Bashor opam dadamning quchog‘iga o‘zini otdi.
– Yig‘lama, ona qizim, yig‘lama. – Dadam Bashor opamning sochini silar ekan, ko‘zlari namlandi. (Uning ko‘zida hech qachon yosh ko‘rmagan edim.) – Bormisan, oppoq qizim.
Opam dadamning bag‘ridan chiqishi bilanoq oyim quchoqlab oldi.
– Voy o‘zimning qochqoq qizimdan aylanay! – dedi Bashor opamning yuzidan o‘pib. – Voy, o‘zimning to‘ng‘ich qizimdan o‘rgilay!
Boyadan beri nariroqda bola ko‘tarib iljayib turgan pochchamni endi ko‘rishdi. Dadam pochcham bilan ham quchoqlashib ko‘rishdi. Singilcham birpasda qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketdi. Opam, aka-ukalar birinchi jiyanimizni «xomtalash» qilib yubordik.
O‘sha kuni dadam o‘z qo‘li bilan osh damladi. Hatto pochcham ikkovlari jinday-jinday vino ham ichishdi.
…O‘shandan keyin bironta bayram shunchalik esimda qolgani yo‘q.
BOZOR
Akalaring bo‘lishi ham yaxshi, ham yomon. Yaxshiligi shuki, bolalardan kaltak yemaysan. Arifmetikadan ikki olmaysan. Yomonligi shuki, nuqul akalaringning kiyimini kiyasan. Masalan, mana bunday. Katta akamga etik oberishadi. Bir yilmi, ikki yilmi o‘tgandan keyin katta akamning oyog‘i katta bo‘lib ketadi. Etik kichkina akamga o‘tadi. Kichkina akamning oyog‘iyam bir joyda turavermaydi-da. O‘sadi, etik sig‘maydi. Ana endi etik bizniki! Faqat bizga yetib kelguncha etikning tagi Naim sartaroshning iyagidek sip-silliq bo‘lib ketadi. Aslida, buyam yomonmas. Qishda yaxmalak uchishga maza. Ammo tagining ko‘chib ketgani yomon. Cho‘lda bir oy yurib chanqagan tuyadek suv demaganni yamlamay yutadi. Bora-bora ukamga dabdalasi chiqqan etik tegadi. Telpak masalasi ham shundoq. Katta akamdan kichkina akamga, kichkina akamdan menga, mendan ukamga yetib borguncha, telpakmas, taqiri chiqqan bir parcha teri qoladi. Valiga maza! Akasi yo‘q, ukasi yo‘q. Zebi xola unga doim yangi kiyim olib beradi. Shundoq deyman-u dadamga ham qiyin. Hammamizni baravar yasantira olmaydi. To‘g‘ri, gohi-gohida biz kichkinalarning ham g‘amini yeb turishadi. Kuz kunlaridan birida shunday quvonchli voqea bo‘ldi. Kechasi hamma yotganda dadam bilan oyim maslahatlashib qolishdi. Rostini aytsam, gap poylaydigan odatim bor. Poylamoqchi emasdim-u o‘zlari gaplashib qolishdi. Eshitish kerakmi, kerak!
– Salqin tushib qoldi, – dedi oyim o‘ychan ohangda.– Bolalarning egnida yo‘q, boshida yo‘q. Ayniqsa kichkinalarga qiyin.
Dadam anchagacha indamadi. Chamasi, qayerdan pul topishni o‘ylardi.
– Echkini sota qolamiz, – dedi nihoyat bir qarorga kelib.
– Takanimi? – Bu oyimning ovozi edi.
– E, uni qanchaga olardi? – dedi dadam hafsalasiz ohangda. – Narigisini sotamiz. Besh yuzlarga obqolar.
Tushundim. Bundan chiqdi. Qoraquloqni sotishmoqchi. Erta bahorda echkimiz odatdagidek ikkita tuqqan edi: biri erkak, biri urg‘ochi. Urg‘ochisining o‘zi oq, qulog‘i qora. Aka-ukalar unga Qoraquloq deb ot qo‘yganmiz. Echkimga achindim. Yaxshi, yuvoshgina edi. Chamamda, oyim ham shuni o‘ylardi shekilli, sekin gap qo‘shdi:
– Qochirib olsak bolalarga sut mo‘lroq bo‘larmidi?
– Boshqa iloji yo‘q-da! – dedi dadam tajangroq bo‘lib. – Jilla qursa, bittasiga pufayka olib berish kerak. Bultur ham maktabga akasining choponini kiyib bordi.
Ha, demak, pufayka meniki bo‘ladi. Negaki, ukam hali maktabga bormaydi. Yengining uchiga charm qoplanganidan olaman. Sinfimizda faqat Valida shunaqa pufayka bor. Zebi xola naqd to‘rt yuz so‘mga obergan. Valining o‘zi aytgan.
– Bozor kuni Tezakopga olib tushaman, – dedi dadam ishonch bilan.
Biroq dadam juma kuni shamollab yotib qoldi. Shanba kuniyam o‘rnidan turolmadi. Kechqurun yana echki sotishning maslahati bo‘ldi.
– O‘zing bora qol, – dedi dadam yotgan joyida.
Onam mung‘ayib qoldi.
– Voy, men bozorni bilamanmi? – dedi bo‘shashib. – Bir-ikki marta mol sotib yurgan bo‘lmasam…
Dadamning jahli chiqib ketdi.
– Nima, bozorga tushadiganlarning shox-butog‘i bormi? Hammayam senga o‘xshagan odam-da! Ja bo‘lmasa, bitta-yarimta dallolning qo‘liga o‘n so‘m bersang, sotib beradi. Ammo besh yuzdan kamiga ko‘nma. Zotli mol, degin!
Ertasiga tong qorong‘isida oyim meni sekin turtib uyg‘otdi.
– Qani, tura qol, bolam, echkini haydashib borasan.
«Nimaga, qayoqqa», deb o‘tirmadim. Bilaman, akalarim haydashib borsayam bo‘lardi-yu, unda pufaykadan quruq qolaman-da.
G‘ingshibroq bo‘lsayam turdim. Oyim echkini sog‘ib bo‘lguncha tong yorishdi. Keyin u Qoraquloqni yetakladi, men tol xivich olib, orqasidan yo‘lga tushdim. Qoraquloq ham uyqusirab turgan ekan shekilli, indamay ketaverdi. Faqat darvoza oldiga borganda onasi bilan akasi tomonga qarab qisqagina ma’rab qo‘ydi: xayrlashdi chamamda.
Tuproq ko‘chadan boryapmiz. Oldinda oyim, ketidan echkim, uning ortidan men. Echkim tuproqni changitib, dik-dik qilib boradi. Ora-chora ko‘chaga to‘kilgan yong‘oq xazonlarini chimdib, kalta dumini likillatib-likillatib qo‘yadi. Xivich bilan urmasam ham o‘zi ketaveradi. Men ko‘chaga to‘kilgan yong‘oqlarni terish bilan ovoraman. Kechasi shamol bo‘lganga o‘xshaydi: rosa yong‘oq to‘kilibdi. Birpasda ikki cho‘ntagim to‘lib chiqdi. Oyim ora-chora to‘xtab, norozilik bilan orqasiga qarab qo‘yadi.
– Yura qolsang-chi, hali-zamon bozor tarqab ketadi!
Tezakop deganiyam, juda olis ekan-da! Avval qora moy hidi anqib turgan temiryo‘ldan o‘tdik. Keyin mashinalar g‘izillab borayotgan ko‘chalar chetidan yurdik. Oyog‘imda oyoq qolmadi. Nihoyat bozorning temir panjarali darvozasidan ichkari kirdik. Voy-bu! Shuncha odam qayoqdan kelgan? Hammayoq qiy-chuv, hamma shoshgan! Ana, bir chekkada guvillab olov yonyapti. Qozondan qizigan yog‘ning oppoq tutuni chiqib turibdi. Vuy, anavi baliqni! Mening bo‘yimday keladi-ya! Yog‘och ustundagi mixga jag‘idan ilib qo‘yishibdi. Kir xalat kiygan mo‘ylovli kishi kapgirni o‘ynatib baqiradi:
– Kep qoling, laqqa baliq! Laqqa baliq! Qatidan qovurib beray?
Undan nariroqda kattakon doshqozonda osh damlab qo‘yilibdi. Zarchava solingan, sap-sariq. Og‘zimning suvi kep ketdi. Iye, ana kabob! Qop-qora kabobpaz bidir-bidir qilib xaridor chaqiradi.
– Yeganlar darmonda, yemaganlar armonda, dumba-jigar!
Qarang, hidiga odam mast bo‘ladi-ya!
– Oyi, hali kabob oberasiz-a? – deyman yalinib.
Oyim bo‘lsa, nuqul bitta gapni qaytaradi:
– Anqayma, adashib qolasan!
Yoymachilar to‘g‘ridan to‘g‘ri yerga o‘tirib olishgan. Angishvonadan tortib elakkacha, sichqon tutadigan qopqondan tortib isiriqqacha hammasi bor. Qo‘ltiqtayoqli askar jikkak chol bilan savdolashib sumak olyapti. Kun salqin bo‘lishiga qaramay, ko‘ylakchan bo‘lib olgan ozg‘in bola bir pachka papirosni ko‘z-ko‘z qilib, bor ovozi bilan baqiradi.
– Papirosi nord, chekmanglar chort!
Shovqin-suronlar-u turli hidlardan boshim aylanib ketdi. Unisi turtadi, bunisi surtadi, bu ham yetmagandek oyimga dag‘dag‘a qilishadi.
– Hov echki! Ko‘zingga qara!
Nihoyat mol bozoriga keldik. Ana bozor-u mana bozor! Ko‘ziga qon to‘lgan, burnidan temir halqa o‘tkazilgan buqalar, dumbasining og‘irligidan yurolmay qolgan, shoxi qayrilib ketgan qo‘chqorlar, biri olib, biri qo‘yib, paydar-pay hangrayotgan eshaklar… Ayniqsa, anavi qorasi zo‘r ekan. Bir hangrashda ketma-ket ulab, yetti marta hangradi. Tag‘in har hangraganda quloqlari dikkayib, dumi xoda bo‘lib ketadi. Burun kataklari kerilib, ikki biqini kirib-chiqib, kirib-chiqib turadi. Oxiriga borganda o‘pkasi to‘lgandek, ovozi hazinlashib qoladi-yu, ammo o‘sha zahoti bir pishqirib oladi-da, yangi kuch bilan qaytadan hangray boshlaydi. Oyoq ostini tezak bosib ketgan. Shuning uchun bozorni Tezakop desa kerak-da. (Bu nom Oq podshoni savdogari Tezikov ismi bilan bog‘liqligini keyin bilganman.) Kech qolganimiz uchun bizga eng chekkadan – tovuq bozorining yonidan joy tegdi. Biroq bu yerda ham ko‘p turolmadik. Janjalning ustidan chiqib qoldik. Shundoqqina oldimizda tarashadek ozg‘in, peshonasi tirishgan, tajangligi aftidan ko‘rinib turgan kishi qizil babaq xo‘rozning oyog‘idan bog‘langan ipdan tutib, cho‘kkalab o‘tirar, dam-badam nos otib, o‘zicha allakimni so‘kar edi. Baquvvat oyoqlari uzun-uzun xo‘roz esa bo‘ynini cho‘zib, atrofga olazarak qarar, chamasi boshqa xo‘rozlar bilan urishishga bahona qidirardi. Shu payt ayvoni katta oq kalaminka shapka kiygan, cho‘michdek burnining teshigidan juni chiqib turgan kishi xo‘rozning tepasida to‘xtadi.
– Cho‘cha chan pul, aka mullo? – dedi oyog‘i bilan xo‘rozga imo qilib.
