скачать книгу бесплатно
Ikkovlashib Zebi xolani kabinaga chiqardik. Vali narigi eshikdan kirdi-yu, mashinasini gurullatgancha haydab ketdi. ZIL muyulishda ko‘zdan g‘oyib bo‘lishi bilan g‘ira-shira tong pallasida ko‘rgan tushdek xotiralar yopirilib keldi.
* * *
Zebi xoladan hayiqmaydigan bola yo‘q edi. Erkaklardek barvasta gavdali, qop-qora bu xotinning yo‘g‘on ovozi ham, uzun qirra burni, ketmonni yelkasiga tashlagancha etik kiyib g‘oz yurishi ham boshqa ayollarga o‘xshamas, hatto qoramtir siyrak mo‘ylovigacha bor edi. U qachon qarasa qulog‘iga rayhon taqib yurar, Darhon arig‘i bo‘yidagi hovlisida yoz bo‘yi rayhonlar barq urib yotardi. Uni birinchi marta ko‘rganimdayoq qo‘rqib qolganman. O‘shanda juda kichkina bo‘lsam kerak. Oyimga ergashib Zebi xolanikiga bordim. Nimagaligi esimda yo‘g‘-u xarxasha qilaverdim. Oyim u deb ko‘rdi, bu deb ko‘rdi, bo‘lmadi. Shunda Zebi xolaning jahli chiqib ketdi.
– Jim bo‘lasanmi yo hozir ishtonimga qamab qo‘yaymi!– dedi do‘rillab. Uning vajohati shu qadar qo‘rqgulik ediki, ovozim o‘chdi-qoldi.
…Zebi xola sap-sariq jingalak sochli, ko‘k ko‘z «o‘ris bola»sini – Valini jonidan yaxshi ko‘rardi. Qaysi to‘yga borsa, ko‘ylagining yengiga popukqand, monpasi, jiyda solib kelardi. Uning yengi shunchalik barakali ediki, Valining do‘ppisi birpasda shirinlikka to‘lib chiqardi. Vali qizg‘anchiq emas, oyisi olib kelganlarni hamma bilan baham ko‘radi… Biroq bironta bola Valini chertsa bormi, oyisidan baloga qoladi. Zebi xola o‘sha zahoti aybdor bolaning onasini yumma talaydi. «Sen echkiga o‘xshab har yili bolalaysan, meniki atigi bitta! – deydi shang‘illab. – Qani, yana bir marta qo‘l tegizib ko‘rsin-chi, qo‘lini sindirib o‘choqqa tiqaman!»
Zebi xola bolasini bunchalik avaylagancha bor edi. Dadamning aytishiga qaraganda, urush bo‘layotgan joydan keltirilgan bolalardan bittasini berasanlar, deb Zebi xola ham boribdi. Ammo o‘sha idoradagilar ko‘nishmabdi. «Siz so‘qqaboshsiz, topish-tutishingizning mazasi yo‘q», deyishibdi. Shunda Zebi xola kursini mushtlab chunonam to‘polon ko‘taribdiki, noiloj mana shu Valini xatlab berishibdi.
Zebi xola so‘qqabosh bo‘lsayam, Valini kamsitmagan. Qo‘y so‘yib, yurtga osh berib, to‘yini ham qilib bergan.
Vali ham birinchi sinfda men bilan o‘qir, hisobdan yaxshi edi-yu, ona tilidan qiynalardi. «Q» bilan «G‘»ni aytishga hech tili kelishmasdi. Risolat opa degan chiroyli o‘qituvchi opamiz buni bilgani uchun Valini ko‘p ham qiynamasdi. U doim deraza oldidagi partada o‘tirardi.
Bir kuni maktabga komissiya kelib qoldi. Bir emas, to‘rt kishi orqa partaga borib o‘tirishdi. O‘qituvchi opamiz dars o‘tyapti-yu, hayajondan ovozi titraydi. Sinf jimjit. Shu payt deraza sharaqlab ochildi-da, Zebi xolaning yo‘g‘on ovozi eshitildi.
– Vali, ma, non!
Hammamiz o‘sha tomonga qaradik, Valining sariq yuzi olovdek yonib ketdi. Nima deyishini bilmay nuqul «keting», deb imlaydi. Zebi xola bo‘lsa derazadan ikkita arpa non uzatib turibdi.
– Olsang-chi, qo‘lim kuyib ketdi! – dedi u zarda bilan.
Sinfxonani birpasda issiq non hidi tutib ketdi.
Risolat opamiz bir zum esankirab turdi-da, tashqariga yugurdi.
– Nima qilyapsiz, xola? – dedi yig‘lagudek bo‘lib. – Maktab-ku bu!
– Maktabligini o‘zim ham bilaman! Machitga kelganim yo‘q! – Zebi xola ovozini baralla qo‘yib do‘rilladi. – Bolam ertalab choy ichmasdan chiqib ketuvdi. Och o‘tirsinmi endi?
Risolat opamiz yalinishga tushdi:
– Jon xola, komissiya bor.
– Nima, kamissiyang non yemaydimi! Bolam bir kun kech olim bo‘lsa bo‘lar. «Kamissiya keldi», deb tishining kirini so‘rib o‘tirsinmi?
Boyadan beri suv quygandek jimjit bo‘lib turgan sinfxo-nada to‘satdan qahqaha portladi.
– Ana, kamissiyangning o‘ziyam kulyapti-ku! – Zebi xola derazadan boshini suqdi. – Ma, bolam, yeb ol, uyalma!
…Bir kuni jo‘raboshimiz sigirini qaytarmagani uchun Valini urib burnini qonatdi. Ertasiga qiziq bo‘ldi. Tol soyasida dam olib o‘tirsak, maydoncha chetida Zebi xola ko‘rindi.
Toy jo‘raboshining yelkasiga turtdi.
– O‘lding! Zebi xola kelyapti, qoch!
Jo‘raboshining ko‘zi olayib ketdi. Qaddini rostladi-yu, keyin qo‘l siltab shineliga yonboshladi.
– Qatta uradi! O‘zi zo‘rg‘a kelyapti-ku.
Qarasak, Zebi xola chindan ham zo‘rg‘a-zo‘rg‘a kelyapti. Qo‘lidagi tayoqqa suyanib ikki qadam yuradi-da, to‘xtaydi. Oqsoqlanib qadam bosadi.
– Yiqilib oyog‘i singanga o‘xshaydi, – dedi jo‘raboshimiz.
Zebi xola inqillab-sinqillab yaqin keldi. Ammo besh qadamcha qolganda birdan cho‘loqligi tuzalib qoldi. Tayoqni baland ko‘targanicha ikki hatlab jo‘raboshining tepasiga keldi. Tayoqning qarsillashi bilan jo‘raboshining dodlashi baravar eshitildi.
– Mana urish! – dedi Zebi xola do‘rillab. – Urish mana bunaqa bo‘ladi. – U jo‘raboshining gardaniga tag‘in tushirdi. – O‘zidan kichkinaning burnini qonatish mana bunaqa bo‘ladi!
Jo‘raboshi jonholatda dumalar, ammo qocholmasdi.
– Oyi! Urmang, oyi! – Vali oyisining qo‘lidagi tayoqqa yopishdi.
– Tavba qildim! – jo‘raboshi tipirchilab, kafti bilan boshini pana qildi. – Jon xola, o‘lay agar, ikkinchi qilmayman!
– Oyi! – Vali Zebi xolani quchoqlab oldi. – Kerakmas!
Zebi xola tayoqni uloqtirdi.
– Nima, meni bolam malaymi senga?! – dedi dag‘dag‘a bilan. – Sening molingni boqsin, deb katta qilib qo‘yibmanmi bolani?!
…O‘sha voqeadan keyin jo‘raboshimiz ancha yuvosh tortib qoldi. Uchinchimi, to‘rtinchi kuni mog‘or bosgan kattakon qovoq ko‘tarib keldi. Tol soyasida o‘tirib qovoqni ikki pallaga ayirdi-da, qirg‘ich bilan tozalashga tushdi. Keyin pallalarning qirrasini arraning tishiga o‘xshatib jimjimador qilib qirqib chiqdi. Ikki pallani bir-biriga yopgan edi, orasi kavak koptokka aylandi qoldi.
– Nima qilmoqchisan? – dedi Toy burnini tortib.
– Burningga osib qo‘yaman! – dedi to‘ng‘illab jo‘raboshi. – Artib ovora bo‘lib yurmaysan. – Keyin qovoqni bir chekkaga qo‘ydi-da, Toyga buyurdi. – Qorong‘i tushganda shu yerga kelasan. Sen ham, – dedi menga imo qilib. – Xo‘ja baribir kelolmaydi. Dadasi chiqarmaydi.
– Nimaga o‘zi? – dedim tushunmay.
– Sirk ko‘rsataman.
– Vali-chi, Vali ham keladimi? – dedim nariroqda tol yog‘ochidan hushtak yasayotgan Valiga imo qilib.
– Yo‘q, – jo‘raboshi keskin bosh chayqadi. – U ham oyisidan qo‘rqadi. Es-es, kim kelmasa pes!
Kechki ovqatdan keyin bekinmachoq o‘ynayotgan akalarimning ko‘zini shamg‘alat qilib maydonchaga chiqdim. Qorong‘ida, tol tagida Toy bilan jo‘raboshi turibdi. Jo‘raboshining qo‘lida boyagi qovoq. Faqat odamning boshiga o‘xshatib «og‘iz-burun» teshib qo‘yibdi. Negadir hammayoqni lampamoy hidi tutib ketgan…
– Laychang nimaga keldi? – deb to‘ng‘illadi jo‘raboshi.
Qarasam, gurji kuchugim oyog‘im tagida dumini likillatib turibdi.
– O‘zidan so‘ra! – dedim men ham to‘ng‘illab.
Jo‘raboshi yerdan kesak olib otgan edi, it angillab qochdi.
– Nega urasan?
– Xalaqit beradi! – dedi jo‘raboshi zarda bilan. – Yur, bo‘lmasa kech qolamiz.
Toy ikkalamiz beixtiyor unga ergashdik. Qatorlashib Darhon arig‘ining bo‘yiga bordik. Ariq shu yerdan burilib oqar, nariroqda shox-shabbalar ustiga tuproq tashlab yasalgan ko‘prik bor edi. Jo‘raboshi Toy ikkalamizni majnuntollar quyuq o‘sgan qorong‘i sohilga olib tushdi. Negadir yuragimni qo‘rquv bosdi.
– Nima qilamiz o‘zi? – dedim ovozimni balandlatib.
– O‘chir! – jo‘raboshi kerosin hidi anqib turgan mushtini burnimga tiradi. – G‘ing desang, suvga otvoraman.
Shu payt uzoqdan allakimning qadam tovushi eshitildi.
– Kelyapti! – dedi jo‘raboshi pichirlab. Shosha-pisha qovoq pallasini ochdi. Kerosin hidi qayerdan kelayotganini endi bildim: qovoqning ichi to‘la lampamoyga botirilgan latta ekan. Jo‘raboshi yonidan gugurt olib chaqqan edi, lop etib olov ko‘tarildi. U chaqqonlik bilan ikkinchi pallani yopdi-da, qovoqni suvga qo‘yib yubordi. Suv yuzasida «og‘iz-burni»dan olov chiqarayotgan «kalla» qalqib-qalqib suzib ketdi. Jo‘raboshining niyatini endi tushundim. Boyagi qadam tovushlari Zebi xolaniki ekanini ham endi bildim. Qorong‘i bo‘lsa-da, katta-katta qadam tashlashidan, yelkasidagi ketmonidan tanidim. Hushimni yig‘ib olgunimcha u tuproq ko‘prik ustiga kelib qoldi. Suv yuzida qalqib kelayotgan olovli «kalla»ni ko‘rdi-yu taqqa to‘xtadi.
– Voy, voy o‘lmasam! – dedi-da, ko‘prik ustiga tappa o‘tirib qoldi. – Bis-bis-bismillo… – dedi duduqlanib. Hatto tovushi ham ingichkalashib ketgandek bo‘ldi. Keyin gandiraklab o‘rnidan turdi-da, ovozi boricha qichqirdi. – Dod, voy-dod!
O‘rnimdan otilib turdim.
– Qo‘rqmang, xola! – dedim baqirib. Ammo jo‘raboshi bilagimdan mahkam tutib, kerosin hidi anqib turgan kafti bilan og‘zimni to‘sdi. Ko‘nglim aynib ketdi.
– Qo‘yvor, eshak! – dedim bo‘g‘ilib. – Baribir aytib beraman!
– Aytib ko‘r-chi! – jo‘raboshi yana mushtini do‘laytirdi. – Jig‘ingni ezib qo‘yaman!
Boyadan beri angrayib turgan Toy jahl bilan qo‘l siltadi-da, indamay nari ketdi.
Ertasiga choy ustida oyim vahimali xabarni dadamga aytib berdi:
– Zebi opa sho‘rlik bir holatda yotibdi. Ajina ko‘rdim, deydi. Og‘zidan olov sochib bechoraga daf qilganmish. Yo ko‘ziga ko‘ringanmi…
Dadam jerkib berdi:
– Ajinaga balo bormi? Bitta-yarimta xudobexabar qo‘rqitgandir-da.
– Bechoraga shu ko‘rgilik ham bor ekan, – dedi oyim iztirob bilan. – O‘zining g‘ami yetmasmidi…
Hammasiga men aybdordek sekin boshimni ichimga tortdim-u mum tishlab o‘tiraverdim.
Zebi xolaning nima g‘ami borligini bir haftadan keyin tushundim. O‘sha kuni Hoji buvining chorbog‘ida sumalak bo‘ldi. Qiyg‘os gullagan o‘rik tagiga sholcha yozilgan, hamma topganini olib chiqqan, xotinlar bir-biriga gap bermay chuvullashar, biz bolalar ham sumalak yalashdan benasib qolmaslik uchun atrofda o‘ralashar edik. O‘shanda Vali bilan yangi o‘yin topib olgandik. Baquvvatroq simni «Ch» harfiga o‘xshatib buklaymiz-da, eski bochkadan chiqqan temir halqaga tirab g‘ildiratamiz. Qancha tez yugursak, g‘ildirak shuncha qattiq jaranglaydi. Agar ovozini pasaytirmoqchi bo‘lsak, buning ham yo‘li bor: g‘ildirakni suvga botirib olsak, ovozi chiqmaydi. Maza!
Bir mahal Zebi xolaning oldida o‘tirgan oyim imlab chaqirib qoldi.
– O‘rtog‘ing bilan borgin-da, – dedi sekin, – adangning hujrasidagi dutorni obke.
Ikkilanib qoldim. Dutorga hech kim qo‘l tegizolmas, dadam uni doim hujarasida saqlar, ba’zan kechqurunlari «Dilxiroj», «To‘rg‘ay», «Qari navo», yana allaqanday kuylarni chalib o‘tirishni yaxshi ko‘rardi. Oyimning aytishicha, dadam dutorni yoshligida eng zo‘r ustaga buyurtirib yasatgan ekan.
– Bilib qolsalar urishadilar-ku, – dedim oyog‘im tortmay.
– Bilmaydi! – Zebi xola qo‘l siltab do‘rilladi. – Nima, yeb qo‘yarmidim.
– Ketdik! – dedim Valiga.
Ikkalamiz g‘ildiraklarni jaranglatgancha yugurib ketdik.
– Ehtiyot bo‘l, sindirib qo‘yma! – deb baqirdi oyim ketimizdan.
…Zebi xola g‘ilofni ochgan zahoti dutor sadaflari yaraqlab ketdi. U dutorni cherta boshlashi bilanoq, boyadan beri chuvur-chuvur qilayotgan xotinlar jimib qolishdi. Qiziq, o‘zim ham o‘rikka suyangancha bir qo‘limda sim, bir qo‘limda g‘ildirak bilan qotib qoldim. Dutor dadamning qo‘lida qandaydir sho‘x, baland ovozda jaranglar edi. Hozir Zebi xola chertganda esa ingrab yuborgandek bo‘ldi. Go‘yo dutorni Zebi xola chalmas, torlarning o‘zi nola qilar edi. Ayollar har xil alpozda sehrlangandek qotib qolishgan, bahor chechaklari barq urgan daraxtzor orasida, oqish-pushti o‘rik gullari qanotida, Hoji buvining qizg‘aldoqlar lovullagan pastak tom ustidan nurdek mayin kuy taralardi.
Zebi xola bir-ikki tomoq qirib oldi-da, qo‘shiq boshladi. Uning erkaklarnikiga o‘xshash do‘rillagan ovozi ashula aytganida shu qadar yoqimli bo‘lib ketganiga hayron qoldim. Yo‘q, uning tovushi mayinlashgani yo‘q. Ammo u shunchalik bosiq, shunchalik o‘rtanib kuylardiki, badanim jimirlab ketdi.
Yor yurgan ko‘chalarni supuray sochim bilan,
Changi chiqsa suv sepay, ko‘zdagi yoshim bilan…
Mayin shamol esar, o‘rik gullari unsiz to‘kilar, daraxtzor ostida maysalar ohista tebranar, ammo butun tabiat bir zum unsiz bo‘lib qolgan, hamma-hammasi faqat mana shu dutor sadolari-yu mana shu qo‘shiqni tinglash uchun tinchib qolgandek edi. O‘sha manzarani o‘ylasam, xayolimga hadeb bir gap keladi.
Keyin, katta bo‘lganimdan keyin ham muhabbat haqida, vafo haqida ko‘p qo‘shiqlar eshitdim. Biroq, ayol sadoqati to‘g‘risida bundan yaxshi ashula eshitganim yo‘q…
Zebi xola endi ko‘zlarini yarim yumgancha boshqa qo‘shiq aytardi.
Jon bolam, jonim bolam, qaylardasan, bergil xabar,
G‘amda boshim, ko‘zda yoshim, ichganim bo‘ldi zahar.
Za’farondek sarg‘ayurman, hasratingda qon yutib,
Ko‘zlarimning nuri ketdi, yo‘llaringga ko‘z tutib.
Hammamiz qo‘rqadigan, ko‘rganda hammamiz qochadigan Zebi xola shumi? O‘sha qo‘pol, o‘sha jahldor Zebi xolami shu? Valining oyisida shuncha dard bormidi? Shuncha alami bor ekanmi? Nimaga biz bilmagan ekanmiz?
Zebi xolaning yumuq ko‘zlaridan ikki tomchi yosh silqib chiqdi-yu qirra burnining chetida to‘xtab qoldi. Dutorni yonboshiga qo‘ydi-da, keng yengining uchi bilan ko‘zini artdi. Hamma jimib qolgan, hech kim birinchi bo‘lib gapirishga jur’at etolmas edi.
– Hech bo‘lmasa, Kimsanim kelgandayam mayli edi,– dedi u xo‘rsinib.
– Qo‘ying, opajon, – dedi oyim sekin. – Unaqa demang, Xudoga shukur, mana bor-ku. – Oyim nariroqda g‘ildirak ushlab mo‘ltirab turgan Valiga imo qildi. – Nasib etsa, to‘ylar qilasiz, qo‘sha-qo‘sha nevaralar ko‘rasiz.
Zebi xola yalt yetib Valiga qaradi. Ko‘zida yosh bilan jilmaydi.
– Sumalak yedingmi, o‘g‘lim? Qorning ochib qolgandir?
– Yedim, – dedi Vali sekin. U ham oyisining yig‘laganini ko‘rib o‘pkasi to‘lib turardi.
– Bo‘lmasa, o‘ynay qolinglar.
Birpasdan keyin Zebi xola bizni yana chaqirdi.
– Oborib qo‘ya qol joyiga, – dedi dutorni g‘ilofga solib. – Dadangdan baloga qolib yurmay tag‘in.
Bir qo‘limda dutor, bir qo‘lim bilan g‘ildirak g‘ildiratgancha yo‘lga tushdim. Vali ham g‘ildiragini aylantirib yonma-yon borar, ammo endi avvalgidek yugurmas edik. Qulog‘imda hamon Zebi xolaning qo‘shig‘i yangrab turar, go‘yo g‘ildiraklar ham g‘ildirak emas, dutorning ikki tori edi. Ana, ikkovi bir-biriga jo‘r bo‘lib jaranglayapti. Zebi xola bo‘lsa hamon qo‘shiq aytyapti:
«Jon bolam, jonim bolam, qaylardasan, bergil xabar…»
Chetini o‘t bosgan ariqchadan o‘tayotganda g‘ildiragim sakrab ketdi. Bir hatlab oldinga talpingan edim, o‘tga sirg‘anib yiqilib tushdim. Dutor yerga urildi… qars etdi. Tamom! Kuy ham, qo‘shiq ham tindi-qoldi.
– Sindi! – dedim ovozim titrab.
Vali yugurib tepamga keldi:
