скачать книгу бесплатно
– Voy-y-y! Endi dadang o‘ldiradi!
Ikkalamiz qo‘limiz titragancha g‘ilof bog‘ichini yechdik. Qarasam, dutorning ip tortadigan qulog‘i sinib tushibdi.
– Endi nima qilamiz? – dedi Vali ko‘m-ko‘k ko‘zlarini javdiratib.
Yig‘lamoqdan beri bo‘lib, yelkamni qisdim.
– Yur! – Vali qo‘limdan tutib uyiga boshladi. Ikkalamiz ularning hovlisiga kirdik. Hovli etagidagi bostirmada eski quti bor ekan. Vali qutini titkilab zanglab ketgan temir topdi.
– Mana! – dedi tantana bilan. – Endi hech ham sinmaydi!
Dutorning singan qulog‘i o‘rniga temir tiqdik-da, imi-jimida g‘ilofga solib joyiga ilib qo‘ydik.
Kechqurun oyimga nima bo‘lganini aytib bergandim, rangi o‘chib ketdi. Lekin nima qilishni oyim ham bilmasdi.
O‘sha kuni emas-ku, uch kundan keyin sir ochildi. Dadam hujradan turib jahl bilan qichqirib qoldi:
– Dutorga kim tegdi?
Zum o‘tmay dutorni ko‘tarib chiqdi.
– Garangmisanlar? Qaysi biring sindirding? Bu nima qiliq? – dedi Vali «tuzatgan» dutorni ko‘rsatib.
Oyim aybdor qiyofada o‘tirar, akalarim hayron bo‘lib bir-biriga qarashar edi. Hozir katta janjal bo‘lishini sezib qo‘rqib ketdim.
– Tiling bormi?! – dadam battar tutaqib ketdi.
– Zebi opa chaluvdi, – dedi oyim sekin. – Sumalakka chiqqanimizda… bir chalib beray, devdi…
Qiziq, dadam birdan hovuridan tushdi.
– Mayli, – dedi ovozi pasayib. – Zebi chalsa mayli.– U hujraga kirib ketdi-da, anchadan keyin bir bo‘lak yog‘och ko‘tarib chiqdi. Dandon sopli pichog‘i bilan yog‘ochni kesa boshladi. – Dutorning qulog‘ini tutdan qilmasa sinaveradi, – dedi sekin. Yog‘ochning u yoq-bu yog‘ini o‘yar ekan, uh tortdi. – Qarab turib Xudoning ishlariga ham qoyil qolmayman. Ota-boladan bir oyda «qoraxat» kelsa-ya!
– Shuni ayting, – dedi oyim jonlanib. – Tag‘in ham odamzod chidarkan. Ham eridan, ham yakka-yolg‘iz o‘g‘lidan judo bo‘lib o‘tiribdi boyoqish. – U bir zum o‘ylanib turdi-da, qo‘shib qo‘ydi. – Bechora, Valisiga juda suyanib qolgan. Ishqilib, orzu-havasini shundan ko‘rsin…
* * *
Valentin tuzatib ketgan mashinani haydab borarkanman, beixtiyor Zebi xolaning ko‘chasiga burildim. Ana, Valentinning uchastkasi. Shifer tomli uy oldida ZIL turibdi. Kabina zinasida katta-kichik uch bola oyog‘ini likillatib o‘tiribdi. Biri do‘ppi kiygan, biri shapkasini bostirib olgan… Mashinani sekin haydab o‘tib borarkanman, ichkaridan dutor sadolari eshitilgandek bo‘ldi. Kim bilsin, ehtimol menga shunday tuyulgandir?
XO‘JA
Bolaligida hammaning ham tishi tushadi. Meniki g‘alati bo‘lgan: birinchi tishimni urib tushirishgan. Bunga Xo‘ja sababchi bo‘lgan.
Bu bolani nimaga bunchalik yaxshi ko‘rib qolganimni bilmayman. Ehtimol yuvoshligi uchundir. Ehtimol, ko‘zlari doimo javdirab turishi uchundir. Odam bir narsani judayam aytgisi kelsa-yu aytolmasa, ko‘zi shunaqa – har kimga bir qarab javdirayveradi. Xo‘janing ko‘zlari shunaqa edi.
Hordiq kunlari dadam bilan oyim nonushta paytida «Nekalay» zamonidan qolgan samovarni o‘rtaga qo‘yib uzoq suhbatlashib o‘tirishar edi. Bir kuni dadam tajang bo‘lib gapirib qoldi:
– O‘ziyam ja-a-a Xudo urgan xotin ekan-da, o‘sha Ra’no! Mana, Egamberdi omon-eson keldi-ku! O‘larmidi likillamasdan ko‘milib o‘tirsa!
Oyim bir nuqtaga tikilgancha o‘yga toldi. Ko‘zlariga g‘ussa cho‘kdi.
– Boshidayam-ku, yulduzi yulduziga uncha to‘g‘ri kelmasdi-ya, – dedi sekin. – Ammo baribir chatoq bo‘ldi. Ikki orada bola bechora tirik yetim bo‘lib qoldi.
Tushundim, Xo‘jani gapirishyapti. Dadasi urushda yurganda oyisi boshqa odam bilan Chirchiq degan joyga qochib ketgan ekan…
Oyim aytgan «tirik yetim» degan gapning ma’nosini tushunmasam ham Xo‘jaga rahmim kelib ketdi. Unga qanchalik rahmim kelsa, oyisini shunchalik yomon ko‘rib qoldim.
Xo‘ja buvisi, dadasi bilan katalakdek hovlida turardi. Egamberdi akaning jahli yomon. Doim yaltiroq tugmachali jigarrang kitel kiyib yuradi. Gapirganida duduqlanib qoladi. Chap qo‘li tayoqday osilib turadi. Xo‘janing aytishiga qaraganda, urushdan keyin ham bir yilcha gospital degan katta kasalxonada yotgan ekan. Doktorlar qo‘lini kesmoqchi bo‘lganida, hammangni otib tashlayman, degan ekan, qo‘rqib kesishmabdi. To‘pponchasi bormish. Onangni qayerda ko‘rsam, peshonasidan otib tashlayman, derkan…
O‘sha kuni odatdagidek men echkimni, Xo‘ja buzog‘ini yetaklab, o‘tloqqa olib bordik. Mening echkim sersut, yuvoshgina-yu, ammo bir aybi bor. Ko‘zni shamg‘alat qilib, uloqchalarini to‘yg‘azib, emizdirib oladi. Shundan qo‘rqib oyim yeliniga xalta bog‘lab qo‘yadi. Xo‘janing buzog‘i esa qayerda latta ko‘rsa yamlab qo‘yadi. O‘shanda kelib-kelib jo‘raboshimizning shinelini chaynamaganida olam guliston edi. Hammamiz qiy-chuv solib o‘ynayotgan edik, jo‘raboshimiz alam bilan do‘rillab qoldi:
– Shinelim! Shinelimni yeb qo‘ydi!
Shunday degancha kattakon tayog‘ini ko‘tarib tol soyasida allanimani maza qilib chaynayotgan buzoq tomonga yugurdi. Hammamiz turgan joyimizda qotib qoldik. Jo‘raboshimiz dadasi urushdan olib kelgan shinelini jonidan ham yaxshi ko‘rar, qishda etagini osiltirib kiyib yurar, yozda ham qo‘ldan qo‘ymasdi. U bora solib buzoqning gardaniga tayoq bilan bir tushirdi. Buzoq sho‘rlik shinelining yengidan tishlaganicha, dumini xoda qilib qochdi. Jo‘raboshimiz jonholatda shinelga yopishdi. Buzoq anchagina joyini yamlab bo‘lgan ekan, yengining yarmigacha so‘lak bilan qo‘shilib cho‘zilib og‘zidan chiqdi.
Bolalar yetib kelganida jo‘raboshimiz g‘alvir bo‘lib ketgan yengni ushlagancha bo‘zrayib o‘tirar edi. Xo‘jani ko‘rdi-yu jazavasi qo‘zib ketdi.
– Nima qilding?! – dedi g‘azab bilan.
Xo‘ja, buzoq emas, o‘zi aybdordek ko‘zlarini javdiratgancha goh jo‘raboshiga, goh shinelga tikilib lol turardi.
– Endi nima qilaman buni! – jo‘raboshi shinelni yerga uloqtirdi. – Moling ham o‘zingga o‘xshaydi! Xo‘jalar peshindan keyin aynaydi. Oying ham aynab, o‘ynashi bilan qochib ketgan!
Oramizdan tikroq bolalar chekka-chekkadan piqillab kulib yuborishdi. Toy angraygancha burnini sekin tortib qo‘ydi.
Ertalab dadamdan eshitgan gapni esladim-u qo‘rquv ichida Xo‘jaga qaradim. U bir zum hammaga javdirab qarab chiqdi-da, to‘satdan jo‘raboshiga tashlandi. Ammo o‘sha ondayoq chakkasiga tushgan musht zarbidan ancha nariga uchib ketdi.
– Nega urasan! – dedim alam bilan chiyillab. Akalarim o‘rgatganidek, mushtimni iloji boricha qattiqroq qisib, jo‘raboshiga yugurdim, u bo‘lsa, urib ham o‘tirmadi. Kafti bilan jag‘imga bir turtgan edi, chalqanchasiga ag‘darilib tushdim. Og‘zim sho‘r bo‘lib ketdi. Ko‘zimni ochsam, tepamda Toy turibdi.
– Tur, – dedi qo‘limdan tortib. – Yomon urdimi?
– Ikkalang ham yo‘qol! – dedi jo‘raboshi do‘rillab. – Bugundan boshlab molingni jiydazorda boqasan.
Birpasdan keyin Xo‘ja buzog‘ini, men echkimni yetaklab, qing‘ir-qiyshiq jiydalar orasiga kirib ketdik. Jiydazor etagida Qonqus oqar edi, qirg‘oqqa borib o‘tirdik.
– Og‘zing qonayapti, – dedi Xo‘ja yuzimga tikilib.
Kaftimni orqasi bilan artsam, qo‘lim qon bo‘ldi. Shu paytgacha bilmaganimga o‘zim ham hayron qoldim. Tupurib tashladim-u oldimdagi kurak tishim ilinib turganini payqadim. Qo‘lim tegishi bilan tishim sug‘urilib chiqdi.
– Tishingni sindirdimi? – Xo‘ja ko‘zimga shunday javdirab tikildiki, og‘riq ham esimdan chiqib ketdi.
– O‘zi liqillab turuvdi, – dedim tishimni tomosha qilib.
Endi uloqtirib yubormoqchi edim. Xo‘ja qo‘limdan ushladi:
– Shoshma! Mana bunday o‘tir. – U meni suvga teskari qilib o‘tqazdi. – Ko‘zingni yumasan-da, «Suyak tishimni ol, tilla tishimni sol», deb uch marta aytasan. Tishingni yelkangdan oshirib, anhorga otib yuborsang, yangi tishing tilla bo‘lib chiqadi.
Men Xo‘janing aytganini qildim.
– Endi og‘zingni yuvib ol, – dedi u ko‘zimga termilib.– Meni aytdi dersan, kuzgacha tilla tish chiqadi.
Keyin ikkovimiz anhorga tikilgancha uzoq jimib qoldik. Suv unsiz oqar, narigi sohilda qamishlar qilt etmay turar, ora-chora qaldirg‘ochlar suvga tumshug‘ini tekizib, «viyt» etgancha, yana havoga ko‘tarilar edi. Xo‘ja jo‘raboshining boyagi gapini o‘ylab o‘tirganini bilardim-u, nima deyish, nima qilishga aqlim yetmasdi.
– Juda katta-a? – dedim anhorga imo qilib.
– Shuyam katta bo‘ptimi? – Xo‘janing ko‘zlarida birdan o‘t chaqnadi. – Chirchiqda shunaqa katta daryo borki, ichida akulalar suzib yuradi.
– O‘zing ko‘rganmisan? – dedim ishonmay.
– Bilaman-da! – Xo‘ja orzumandlik bilan xo‘rsindi. – O‘sha daryoning bu betidan u betiga bemalol suzib o‘taveraman.
– Suzishni bilmaysan-ku?
– Oyim o‘rgatadilar.
– Akula yeb qo‘ysa-chi?
– Akulang nima bo‘pti! Dadamga aytaman, to‘pponcha bilan otib tashlaydilar. – U shunday dedi-yu birdan noto‘g‘ri gapirganini payqagandek, jimib qoldi. Ko‘zlari javdiragancha teskari qaradi. Bir zum suvga tikilib o‘tirdi-da, xo‘rsindi. – Yur, mollarga qaraylik. Chakalakka kirib ketmasin…
Ertasiga akalarim jo‘raboshining ta’zirini berib qo‘yishdi shekilli, echkimni o‘tloqda boqishga ruxsat tegdi.
– Lekin anovi Xo‘jangga aytib qo‘y, yalmog‘iz buzog‘ini yana olib kelsa, jig‘ini ezib qo‘yaman! – dedi jo‘raboshimiz ko‘kargan qovog‘ini silab.
O‘zimga qolsa echkimni jon deb o‘tloqda boqardim-u Xo‘janing bir o‘zini jiydazorda qoldirgim kelmadi. Nima qipti, bu yerda ham o‘t ko‘p. Har kuni o‘ynaydigan futbol bilan chillakdan mahrum bo‘ldik. Ammo Xo‘ja bilan sira zerikmasdim. Shunaqangi narsalarni biladiki! Bu yerdan olisda, judayam olisda, tog‘lar orqasida Chirchiq degan shahar bor. Shunaqa katta shaharki, uning oldida Toshkent nima bo‘pti! U yerda shunaqangi katta daryo oqadiki, ichida uydek-uydek kemalar suzib yuradi. Xo‘janing oyisi qachon xohlasak bizni o‘sha kemalarga olib chiqaveradi. Xohlasak, baland tog‘larga chiqamiz. U yerdan butun dunyo ko‘rinadi. Bizning uyimiz ham, Xo‘jalarniki ham, Xo‘janing dadasi ham, hamma-hamma!
Bular hammasi yaxshi-yu, Xo‘janing bir odatini tushunolmasdim. Gapirib turadi-turadi-da, birdan jimib qoladi. Anhorga tikilgancha bir narsalarni o‘ylab o‘tiraveradi, o‘tiraveradi. Shunaqa paytlarda zerikib ketaman.
Bir kuni uni yo‘qotib qo‘ydim. Jiydazor ichkarisiga kirib ketgan echkimni qaytarib kelguncha terlab ketdim. U yoqdan haydasam, bu yoqqa qochadi. Chakalak ichiga kirib oladi-da, masxara qilgandek, dumini likillatib, qisqagina ma’rab qo‘yadi. Oldiga boray desam, jiyda tikanlari hammayog‘imni tirnab tashlaydi. Alam ustida kesakbo‘ron qilib yaydoq joyga olib chiqqunimcha kun botdi. Qarasam, Xo‘janing buzog‘i daraxtga bog‘loqlik turibdi-yu, o‘zi yo‘q. Yugurib, ikkalamiz o‘tiradigan suv bo‘yidagi do‘nglikka bordim. Yo‘q, u yerda ham ko‘rinmaydi.
– Xo‘ja-a-a! – dedim baqirib.
Oqshom zulmati bostirib kelayotan jiydazor orasida «a-a-a» degan sado keldi. Birdan yuragimni vahima bosdi. Akalarim jiydazorda ajina bor, deyishar edi. Xo‘jani ajina chalib ketgan bo‘lsa-chi?! Ovozim boricha chinqirib yubordim:
– Xo‘ja-a-a!
Yana o‘sha sado keldi. Akamning allaqaysi kitobida olti qo‘lli odamning rasmini ko‘rgan edim. G‘ira-shirada jiydalar xuddi o‘shanaqa vahimali maxluqlardek qing‘ir-qiyshiq «qo‘llari»ni cho‘zib turishar, yugurgan sayin ustimga bostirib kelayotanga o‘xshar edi. Qo‘rqib ketganimdan tikanlarni bosgancha jonholatda yugurdim. Jiyda tikanlari yuz-ko‘zimni timdalar, oyog‘imga yantoqlar kirayotganini bilardim-u, ammo to‘xtay olmasdim.
Bir mahal ro‘paramda Xo‘ja paydo bo‘ldi.
– Qayoqda yuribsan? – dedim ovozim qaltirab.
Xo‘ja qo‘limdan mahkam ushlab oldi. U ham qo‘rqib ketgan bo‘lsa kerak, nuqul titrar edi.
– Aytmaysan-a? – dedi sekin. – Hech kimga aytmaysan-a?
Shundagina nariroqda, jiydaning panasida turgan qora ko‘ylakli ayolni ko‘rdim.
– Oyi! – dedi Xo‘ja sekin, iltijoli ohangda.
Shunda hammasini tushundim. Xo‘janing oyisi hamon qimirlamay turar, xuddi sehrlanib qolganga o‘xshar edi. Xo‘ja ko‘zimga termilib, tag‘in yalindi:
– Aytmaysan-a?
Men indamadim. Ammo bu sirni hech kimga, hatto oyimga ham aytmasligimni bilib turardim. Shu ondayoq yana bir narsani angladim. Bu yerdan tezroq ketishim, xalaqit bermasligim kerak.
Tezroq bo‘l! – dedim-u Xo‘janing buzog‘i bog‘langan joyga yugurib ketdim…
* * *
Xo‘ja va’da qilgan tilla tish kuzda ham chiqmadi. Biroq endi buni o‘ylashga vaqt qolmagan, ikkalamiz uchun ham yangi hayot – maktab hayoti boshlangan edi. Bizning uyimiz maktab yo‘lida bo‘lgani uchun Xo‘ja har kuni ertalab chaqirib kelardi. Zog‘ora nonni echki sutiga bo‘ktirib yemabsiz, dunyoga kelmabsiz! Erta bilan oyim ikkalamizning oldimizga tovoqda sut bilan zog‘ora qo‘yar, Xo‘ja harchand tortinchoqlik qilmasin, yeb turib ketmaguncha hol-joniga qo‘ymasdi.
Bir kuni Xo‘ja kelmadi.
– Sen boraver, – dedi oyim. – Bugun Xo‘ja maktabga bormasa kerak.
Darsdan qaytdim-u mehmonlar kelganini darrov bildim. Ayvon zinasida yangi amirkon tufli yaraqlab turar, ichkarida oyim allakim bilan chaqchaqlashib suhbatlashar edi. Uyga kirishim bilan eng avval Xo‘jaga ko‘zim tushdi. U uy to‘rida yong‘oq, mayizlar bilan bezatilgan xontaxta oldida o‘tirardi. Yonida esa onasi o‘tirar, oyimning gaplariga diqqat bilan quloq solgancha, yong‘oq pallasidan mag‘iz ajratib, nuqul Xo‘janing oldiga surib qo‘yardi. O‘shanda, qorong‘ida aniq ko‘rmagan bo‘lsam ham, bu xotin Xo‘janing oyisi ekanligini darrov bildim. Ostonada bir zum turib qoldim. Qachondir bu xotinni yomon ko‘rib qolganim uchunmi, uni xunuk, juda xunuk deb o‘ylardim. Yo‘q, judayam chiroyli ekan. Qarg‘ashoyi ko‘ylagi ham, qop-qora sochlari, yuzidagi xoli ham, Xo‘janikiga o‘xshagan ko‘zlari ham chiroyli edi.
U meni ko‘rdi-yu katta odamni izzat qilgandek, dik etib o‘rnidan turdi. Oyimga o‘xshab, bag‘riga bosib ko‘rishdi. Peshonamdan o‘payotganida dimog‘imga atir hidi urildi. Oyim hech qachon atir sepmagani uchunmi, bu isdan boshim aylanib ketdi.
– Kel, jonim, – dedi yonidan joy ko‘rsatib. – Birpas oldimda o‘tir. – U yonboshda turgan sumkaning zanjirini g‘ijirlatib ochdi-da, sarg‘ish qog‘ozga o‘roqliq allanima uzatdi. – Ma, jonim!
Qog‘ozni ochishim bilan ko‘zim charaqlab ketdi. Bu– usti xuddi katak daftarga o‘xshash shokolad edi. Quvonch bilan Xo‘jaga qarab qo‘ydim. Uning ko‘zlarida shodlik uchqunlari porlab turar edi.
Shu payt hech kutilmagan voqea ro‘y berdi. Eshik sharaqlab ochildi. Xo‘janing oyisi yarq yetib qaradi-yu ilon chaqqandek sapchib o‘rnidan turib ketdi. Ostonada yaltiroq tugmali kitel kiygan Egamberdi aka turar, rangi quv o‘chib ketgan, nuqul titrar edi. Dahshatdan qotib qoldim. Hozir cho‘ntagidan to‘pponchasini oladi-yu Xo‘janing oyisini otib tashlaydi.
– Nega k-k-kelding?! – dedi u g‘azabdan tili tutilib. – Nima k-k-kerak senga?! – Endi uning butun vujudi, hatto boshi ham qaltirab ketdi. Har doim tayoqdek osilib yotadigan chap qo‘ligacha titrab ketgandek bo‘ldi. – Nima k-k-kerak, ayt! – dedi lablari pirpirab.
Xo‘janing oyisi rangi o‘chgan, boshini quyi solganicha devorga suyanib turardi. Qo‘rquv aralash yana Egamberdi akaning o‘ng qo‘liga qaradim. Yo‘q, to‘pponchasi yo‘q ekan. U birdan oyimga yuzlandi.
– Uyalmaysizmi, opa! – dedi hamon lablari pirpirab. – Q-qo‘shmachilik q-q-qilgani uyalmaysizmi!
Boyadan beri indamay turgan oyim endi tilga kirdi:
–Bandasidan uyalmasangiz, Xudodan qo‘rqing, ukam,– dedi sekin. – Ona-bola diydor ko‘rishsa, qo‘shmachilik bo‘ladimi? – negadir uning ko‘zlarida yosh qalqidi.– Etni tirnoqdan ajratib bo‘larkanmi?
– M-men emas, m-mana bu ajratgan! – Egamberdi aka sog‘ qo‘lini bigiz qilib, Xo‘janing oyisini ko‘rsatdi. – M-mana shu ajratgan!
Xo‘ja goh dadasiga, goh oyisiga javdirab qarar, ammo indamas edi.
– Turmush o‘lsin, aylanay, – dedi oyim o‘pkasi to‘lib.– Kim shunaqa bo‘lsin, debdi. Urush bo‘lmaganda…
– Urush! – Egamberdi aka shunday hayqirdiki, uy ichi zirillab ketdi. – M-men q-qonga belanib yotganimda, bu q-q-qanjiq birovning q-qo‘ynida yotgan!
Shu gapdan keyin Xo‘janing oyisi sekin egilib, sumkasini oldi-da, eshikka yo‘naldi. Egamberdi aka xuddi hazar qilgandek nari surildi. Shunda boyadan beri indamay turgan Xo‘ja onasiga talpindi.
– Oyi-i-i! – dedi iltijo bilan.
Uning ovoz chiqarmasdan, yosh to‘kmasdan yig‘lab turganini his etdim. Yo‘q, uning ko‘zida yosh yo‘q edi. Faqat onasiga qarab javdirardi.
