скачать книгу бесплатно
Onasi sekin yurib qaytib keldi. Ohista egilib, Xo‘janing ikki yuzidan o‘pdi.
– Dadangni xafa qilma, – dedi-yu tez-tez yurib chiqib ketdi.
– Oyi-i-i! – dedi Xo‘ja umidsiz, ojiz tovushda. Biroq orqasidan chopmadi. Uy o‘rtasida to‘xtab qoldi.
Egamberdi aka yana bir zum boshi titragancha qarab turdi-da, eshikni qarsillatib yopib, chiqib ketdi. Oyim lablarini tishlagancha hiqillab yig‘lab yubordi. Ildam kelib, Xo‘jani bag‘riga bosdi.
– Aynovni-ya! – dedi uning boshini silab. – Qo‘yaver, oying yana keladi.
Tomog‘imga bir narsa tiqilib qolgan, nafas olishga qiynalardim. Bir mahal qo‘limga nimadir yopishayotganini payqadim. Qarasam, shokolad erib ketibdi. Nima qilishimni bilmay, Xo‘jaga uzatdim.
– Ma, ishkalad yeysanmi?
Xo‘ja indamay turar, ko‘zlarida kattalarnikiga o‘xshash tushunib bo‘lmaydigan chuqur ma’no bor edi.
O‘sha voqeadan keyin bir oycha vaqt o‘tgach, Xo‘janing dadasi uylandi. Oyimning ta’biri bilan aytganda, sovigan oshdekkina to‘y bo‘ldi. Faqat Zebi xola dutor chertib, yo‘g‘on, shirali ovozda ashula aytganida to‘yxona jimib qoldi.
Shishani zargarga berdim to‘tiyo bo‘lgaymi deb,
Chin ko‘ngilni yorga berdim oshno bo‘lgaymi deb…
Hamma-hamma bilan, tavanxonada o‘tirgan oyim biz bilan, nuqul Xo‘jani chaqiradi, goh cho‘ntagiga qovurma chuchvara solib qo‘yadi, goh popukqand beradi.
To‘ydan keyin Xo‘ja avvalgidan ham ma’yus, indamas bo‘lib qoldi. Oyim mehribonchilik qilgan sayin o‘zini olib qochadi. O‘shanda bir narsani bilmagan ekanman, keyin tushundim. Odam o‘zining nochorligini qanchalik chuqur his qilsa, shuncha mag‘rur bo‘larkan.
Bir kuni ertalab, odatdagidek jildini osgancha, Xo‘ja eshikdan kirib keldi. Oyim unga ko‘zi tushishi bilan chumchuqdek chirqillab qoldi.
– Kim urdi seni?! Qaysi qo‘ling singur urdi?
Qarasam, Xo‘janing yuzi momataloq bo‘lib ko‘karib ketibdi.
– Nimaga uradi?! – dedi oyim ovozi qaltirab. – Shuncha ko‘rgiliging yetmaydimi o‘zi, Xudo urgurlar!
– Urgani yo‘q, – dedi Xo‘ja yerga qarab. – Narvondan yiqilib tushdim.
Maktabga ketayotganimizda sekin so‘radim.
– Dadang urdimi?
Xo‘ja bir zum javdirab qarab turdi-da, bosh irg‘adi.
– Opam kir yuvgan edi, – dedi shivirlab (u o‘gay onasini opa derdi), – yoyib qo‘ygan ko‘ylagini buzoq yamlabdi.
– Dadang yomon-a?
– Yo‘q, – Xo‘ja keskin bosh chayqadi. – Dadam opamni yomon ko‘radi. Shunga achchiq qilib urdi. – U hech kimga aytmasligi kerak bo‘lgan sirni ochayotgandek, atrofga javdirab qarab oldi-da, qo‘shib qo‘ydi. – Dadam oyimni yaxshi ko‘radi…
O‘sha bizning oxirgi suhbatimiz bo‘ldi. Xo‘ja negadir ikki dars o‘qib ketib qoldi. Darsdan qaytib kelsam, oyim yo‘q. Kechqurun allaqayoqdan horib-charchab qaytdi.
Ertasiga ertalab Xo‘jani kutib o‘tirgan edim, oyim negadir jerkib berdi.
– Xo‘ja bilan kindiging bittami! Boraver maktabingga.
Indamadim. O‘sha kuni Risolat opa ham Xo‘jani yo‘qlama qilmadi.
Qaytib kelsam, oyim haliyam jahlidan tushmabdi. Xo‘janing buzog‘ini hovlidagi bodomga arqonlab, hadeb kimnidir qarg‘ayapti.
– Uyiga oborib ber, manavi harom o‘lgurni! – dedi arqonning uchini uzatib.
Yomon bir narsani his qilib, bo‘shashib ketdim:
– O‘zi-chi? O‘zi qani?
– Xo‘ja ketdi, bildingmi! – Oyim yana jerkib berdi. – Oyisi bilan ketdi.
Talmovsirab qoldim. Xo‘janing buzog‘ini yetaklab borarkanman, uni judayam yaxshi ko‘rishimni ilk bor anglab yetdim. Ularning darvozasiga yaqin kelishim bilan yuragimni qo‘rquv bosdi. Darvoza oldida Egamberdi aka o‘tin yorar edi. O‘rik shoxini bir uchidan ushlab, to‘nka ustiga surib qo‘yadi-da, yerda yotgan boltani olib, cho‘nqaygancha zarb bilan uradi, shunda chap qo‘li tayoqdek osilib, yerga tegib ketadi. Keyin boltani yerga tashlab, sog‘ qo‘li bilan shoxni yana to‘nka ustiga suradi-yu qaytadan boltani olib, tag‘in chopadi… Qo‘rqa-pisa to‘xtab qoldim.
U qaddini rostlagan edi, menga ko‘zi tushdi.
– N-nima gap? Xo‘ja q-qani? – dedi goh menga, goh buzoqqa qarab.
– Xo‘ja ketdi. – Qo‘rquvdanmi, alamdanmi, ovozim titrab chiqdi. – Chirchiqqa ketibdi.
Uning qo‘lidan boltasi tushib ketdi. Bir zum lablari titrab, tikilib turdi-yu ko‘zlariga yosh qalqib chiqdi.
– N-nega? N-nega ketadi? – dedi ingrab. Keyin kafti bilan yuzini to‘sgancha, to‘nka ustiga o‘tirib qoldi. Chap qo‘li hamon tayoqdek osilib turar, o‘ng yelkasi esa dir-dir titrar edi.
Katta odamning yig‘lashini birinchi ko‘rishim edi. Kecha Xo‘jani urganini eshitganimda qanchalik yomon ko‘rgan bo‘lsam, hozir unga shunchalik rahmim kelib ketdi. Buzoqning arqonini qo‘yib yubordim-da, uyga yugurdim. Yugurib borarkanman, yig‘lardim, nimaga yig‘layotganimni o‘zim bilmasdim-u, hech o‘pkamni tutolmasdim.
Keyin Xo‘jani boshqa ko‘rmadim. U ora-chora tushimga kirib qolar, nuqul ko‘zlarini javdiratib turgan bo‘lardi. Bahor paytlari kunchiqar tomondagi tog‘lar yaraqlab ko‘rinar, ularni har ko‘rganda xayol surar edim. O‘sha tog‘lar orasida Chirchiq degan shahar bor. Shunaqa katta shaharki, Toshkent uning oldida hech gapmas. U yerda shunaqangi katta daryolar borki, ichida akulalar suzib yuradi. O‘sha shaharda Xo‘ja degan bola bor. Dunyoda undan yaxshi bola yo‘q. Xo‘ja o‘sha daryolarda bemalol suzadi. O‘sha tog‘lar ustiga chiqib, butun dunyoni tomosha qiladi. U meni ham ko‘rib turibdi. Faqat men uni ko‘rolmayapman…
Ancha yillardan keyin, o‘ninchi sinfni bitirayotganimda Xo‘janing daragini eshitdim. Kechki ovqatdan keyin dadam oyimga gapirib qoldi:
– Egamberdi bechora kuyib adoyi tamom bo‘pti. Chirchiqdan kelyapman, deydi. O‘g‘li cho‘ntak kesayotganda qo‘lga tushganmish.
Oyim: «A?» dedi-yu qo‘lidan piyola tushib ketdi.
Men karaxt bo‘lib qolgan edim. Yo‘q, ishonmayman. Yolg‘on, bu gap yolg‘on! Dunyoda Xo‘jadan yaxshi bola yo‘q. Xo‘ja yomon bo‘lishi mumkin emas… Tag‘in kim biladi deysiz, hayot qonunlari har doim ham bizning xohishimizga bo‘ysunavermaydi…
OY QUYOSHDAN NUR OLADI
Ataladan suyak chiqibdi, degandek, ayni saratonda shamollab yurganimni qarang. Dalaga chiqqandim, anhorda cho‘mildim. Qaytishda mashinaning to‘rttala oynasini tushirib qo‘yganim uchunmi, kechasi bilan isitmalab, hammayog‘im qaqshab chiqdi.
Ertalab rayon poliklinikasiga bordim. Qarasam, odam tirband. Tor yo‘lakning ikki chetidagi qator kursilarda biri boshini changallagan, biri bo‘ynini o‘rab olgan bemorlar. Oradan turtinib o‘tib kerakli eshik yaqiniga borsam, odam ayniqsa tiqilinch. Boshim sirqillagancha devorga suyanib ancha turdim. Nihoyat, menga ham joy tegdi. Liqillab turgan kursining bir chekkasiga omonat o‘tirdim. Mendan oldingi o‘rindiqda quralay ko‘zlari katta-katta, qisqa kesilgan sochi tiniq yuziga xo‘p yarashgan ko‘hlik juvon o‘tirar, yonidagi ro‘mol o‘ragan o‘rta yashar xotin bilan gaplashardi. U boshini har chayqaganda sochlari chiroyli silkinib-silkinib ketardi. Tiqilishib o‘tirganim uchun beixtiyor ularning suhbatini eshitishga majbur bo‘ldim.
Ko‘hlik juvon barmog‘i bilan bo‘ynidagi nafis oltin zanjirni asabiy o‘ynar ekan, uf tortdi:
– O‘lsin, kech qolib ketdim. Murodjon akam mashina yuboraman, deb edilar. Kutib qolgandir…
– Murodjon… o‘rtog‘ingizmi? – dedi ro‘molli ayol inqillab.
– O‘rtog‘im? – ko‘hlik juvon nordon narsa yeb qo‘ygandek burnini jiyirdi. Hatto oydek yuzi ham xunuklashib ketganday bo‘ldi. – Avval avtobusga osilib yurishni eplasin! Mashina yuborish yo‘l bo‘lsin unga!
Ro‘molli ayol bir zum hayron qarab turdi. Baribir ayollarga xos qiziquvchanligi ustun keldi chog‘i, qayta so‘radi.
– Bo‘lmasa kim?
– Murodjon akammi? – ko‘hlik juvon jilmaydi. Quralay ko‘zlari suzilib ketdi. Chehrasida: «Nahotki shundoq odamni tanimasangiz?» degan ifoda paydo bo‘ldi. – Boshlig‘imiz-da! – dedi ovozi tovlanib. – Shunaqa yaxshi odam, shunaqa yaxshi odam! Anovi ahmoq bo‘lsa Murodjon akamni ham yomon ko‘radi. O‘z ko‘ngillarida rashk qilar emishlar. Murodjon akamning slujebniy mashinasida dachalariga borganimni odamlar ko‘rganmish. Qo‘ling bilan ushladingmi, dedim! Avval o‘zingni epla, piyonista!
– Eringiz ichadimi? – ro‘molli ayol hamdardlik bilan bosh chayqadi. – Ichkilik o‘lsin! Boshida surishtirmagan ekansiz-da!
– Oldin unaqa emasdi, hozir itdek ichadi. Alamlaridan icharmishlar! – chiroyli juvon qo‘l siltadi. – Murodjon akamga aytuvdim, jahllari chiqdi. «Bolang ko‘paymasidan yig‘ishtir, razvodga beraver, o‘zim senga kooperativniy kvartira olib beraman», dedilar.
Ro‘molli ayol sergaklandi:
– Bolangiz bormi?
– Qizim bor…
– Bolangiz bo‘lsa, unaqa qilmang, singlim, – deya ro‘molli ayol nasihat qildi. – Har qalay, umid bilan bir yostiqqa bosh qo‘ygansiz, bolani tirik yetim qilmang, opovsi aylansin.
– E! – ko‘hlik juvon tilla zanjirini yana asabiy o‘ynay boshladi. – Murodjon akam…
Bo‘lmadi. O‘z erini bemalol tuproqqa qorishtirib «Murodjon aka»sini og‘zidan bol tomib maqtayotgan ko‘hlik juvon ko‘zimga xunuk ko‘rinib ketdi. «Ehtimol, ering seni deb ichkilikka ruju qo‘ygandir, balki rostdan ham alamidan ichar!» Yana birpas o‘tirsam, shu gaplar og‘zimdan chiqib ketishini bilib, o‘rnimdan turdim. Avvalo, birovning gapiga aralashish odobsizlik. Qolaversa, o‘zgalarning shaxsiy hayoti bilan necha pullik ishim bor? Lo‘qillayotgan chakkamni barmog‘im bilan bosgancha nari ketdim. Chekkim keldi.
Anchadan keyin qaytib kelsam, vrach eshigidan boyagi ko‘hlik juvon chiqib kelyapti. «Murodjon aka»sining mashinasi kutib qolganidan ozor chekkan bo‘lsa kerak, shosha-pisha yo‘lakka otildi. Tor xonaga kirsam, deraza oldidagi oppoq stol ro‘parasida yupqa gardishli ko‘zoynak taqqan, xalatining tugmalarini yechib qo‘ygan naynov vrach o‘tiribdi.
– Yechining, – dedi u kattakon daftarga bir nimani yoza turib.
Xona o‘rtasida to‘xtab qoldim. O‘zi kalta yengli ko‘ylak kiygan bo‘lsam, tag‘in nimani yechaman?
– Yechining! – vrach asabiylashib boshini ko‘tardi. Ko‘zoynagini yiltiratib bir lahza tikildi-yu o‘rnidan turib ketdi.
– Iye, domla, bormisiz! – dedi dilkashlik bilan. – Televizorda uncha-muncha ko‘rib turamiz-u o‘zingizni hech topolmaymiz. – U chayir, uzun barmoqlari bilan qo‘limni mahkam siqib ko‘rishdi. – Bir xil odamlarga hayron qolasan. Hozir bittasi kirib yarim soat boshimni qotirdi. Tayinli kasali yo‘g‘-u byulleten berasan, deydi. U yog‘ini ishxonadagilari bilan o‘zi kelisharmish. – U jilmaygan edi, ko‘zoynak ortidagi mitti ko‘zlari yanayam kichrayib ketdi.– Tanimadingiz-a? Men – Orifman.
Hech baloni eslay olmasam ham, odob yuzasidan bosh silkidim:
– Ha, bo‘ldi-bo‘ldi… Qalay, yaxshi yuribsizmi?
– Yolg‘on gapirmang, tanimadingiz! – U samimiyat bilan yelkamga qoqdi. – Men Risolat opaning o‘g‘liman. O‘qituvchi opa bor edilar-ku!
Endi esladim! Axir, bu o‘zimizning Orif-ku! Risolat opaning o‘g‘li-ku! O‘shandayam ko‘zoynak taqardi. Jo‘raboshimiz unga «Shapko‘r» deb laqab qo‘ygan edi.
– Dunyo shunaqa ekan, – dedi u o‘yga tolib. – Bu yoqda poshsha xolamlarni ham berib qo‘yibsizlar, ma’rakada bormoqchi bo‘ldim-u hovlinglarni topolmadim. Hammayoq o‘zgarib ketibdi.
– Shunaqa bo‘ldi, – dedim sekin. Risolat opam tuzukmilar, deb so‘ragim kelsa-da, qanday surishtirishni bilmasdim. Mabodo onasi vafot etgan bo‘lsa nima qilaman yarasini yangilab. U ko‘zimdagi savolni uqdi.
– Bizdayam shundoq bo‘lgan. Uch yil ilgari… – dedi bir nuqtaga tikilib. – Oyim: «Hech bo‘lmasa, bitta bolangni ko‘rsam, armonim yo‘q», derdilar. Bir emas, uchtasini opichlab katta qildilar… Keyin yana Toshkentga kelib qoldik. Qorasuvda turamiz.
Kasal bir yoqda qolib o‘zimizning suhbatimizga berilib ketdik. Asakaga ko‘chib borishgani, onasi Orifning vrach bo‘lishini orzu qilgani, Orif Andijon medinstitutida o‘qigani…
Gapimiz cho‘zilib ketdi shekilli, hadeb yo‘talayotgan soqolli kishi eshikni ikki marta ochib ichkariga ma’noli mo‘raladi. Suhbatimiz chala qoldi. Orif yozib bergan dori qog‘ozlarni olib chiqib ketarkanman, bolalik xotiralari tag‘in yodimga tushdi.
…O‘sha yili qish qattiq keldi. Tuf desa, tupuk yaxlaydi. Dadam menga birinchi marta piyma olib berdi. Yaxmalak o‘ynashga yaramasa ham, yaxshi, issiqqina. Biroq qor shunchalik qalin yoqqanki, iz tushmagan joyda yursam, piymamning qo‘njidan bemalol kirib ketaveradi. Risolat opalarning hovlisi biznikidan narida bo‘lgani uchun deyarli har kuni darsdan o‘qituvchim bilan birga qaytamiz. U kalish-mahsi kiyib olgan. Yo‘l ochib ketaveradi. Men ketidan ergashaman.
Qahraton tonglardan biri edi. Tanchaga tiqilib yotibman. Akalarim o‘qishga ketgan. Men peshindan keyin boraman. Chopon kiygan dadam to‘rda sandalga tiqilib yarim mudrab o‘tiribdi. Bir tomonda boshiga qalin ro‘mol o‘ragan oyim. Uning yonida samovar. Samovarning qorniga g‘alati tasvirlar tushirilgan. Oyimning aytishiga qaraganda, bular eski zamonda chiqqan tangalar emish. Jo‘mrak ostiga qo‘yilgan tovoqqa samovar tumshug‘idan muttasil suv tomadi: chik-chak, chik-chak… Derazalarga «Qorbobo rasm chizib ketgan». Tashqari ko‘rinmaydi. Hatto eshikni ham qirov bosgan. Ammo-lekin tancha maza. Odam bir yotgandan keyin turgisi kelmaydi. Sandal ustidagi eski dasturxonda uch-to‘rt bo‘lak qora non, jiyda, turshak…
Bir mahal tashqarida gurji kuchugimning akillagani eshitildi. Dadam bir ko‘zini ochib oyimga savol nazari bilan qaradi. Oyim endi o‘rnidan turayotgan edi, eshik shaxt bilan ochildi. Uyga avval ammam, ketidan sovuq g‘urullab kirdi. Ammamning qalin tivit ro‘moli, qora baxmal paltosi, hatto kipriklarigacha qirov qo‘ngan edi. Oyim ildam borib, uning qo‘lidagi katta tugunni oldi.
Dadam ham shoshib qoldi.
– Iye, iye! – dedi chehrasi yorishib. Ammo boshqa gapirolmadi. Og‘zida nosvoy bor edi. U shosha-pisha sandal ko‘rpasining bir chetini ko‘tardi-da, tanchaga tupirdi.
– Tuzukmisiz, opa? – dedi o‘rnidan turib.
Ammam muzdek lablari bilan peshonamdan o‘pdi-da, qo‘lini tanchaga tiqdi.
– Xah, o‘lsin-a! – dedi qaltirab. – Qo‘limga so‘zak kirib ketdi-ya.
Oyim choyni yangilash uchun darrov samovarni ko‘tarib chiqib ketdi. Dadam ammamning ko‘ziga tikilib qaradi-yu xavotirlanib so‘radi:
– Tinchlikmi, opa, nima bo‘ldi?
– Dard bo‘ldi! Balo bo‘ldi! Sen bu yerda tanchaga ketingni tiqii-ib yotgin, xo‘pmi! Opamning ahvoli nima kechdi, demagin, xo‘pmi!
– Nima bo‘ldi o‘zi? – dedi dadam murosaga chaqirgan ohangda.
Ammam to‘satdan yig‘lab yubordi:
– Ne umidlar bilan kutuvdim bu bolani! Mana, urush bitdi, bolam eson-omon keldi, endi yaxshi to‘ylar qilaman, degan umidim bor edi.
Dadamning rangi o‘chdi:
– Afzalxonga bir nima bo‘ldimi?
Urushdan yaltiroq tugmali shinel kiyib kelgan, ammamning o‘ziga o‘xshash chiroyli Afzalxon akam ko‘z o‘ngimga keldi. Qaytib kirgan oyim ham dadamning xavotirli savolini eshitib uy o‘rtasida turib qoldi.
– Tinchlikmi?
– Bola emas, balo bo‘ldi bu! – Ammam ro‘molchasiga burnini qoqib piqilladi. – «Kelganingga ikki yil bo‘ldi, yoshing ham o‘ttizga qarab ketyapti, bilgan u deydi, bilmagan bu deydi», desam, pissayib yurganida gap bor ekan. Daraxtni bir tepsang, yuzta qiz yog‘iladi-yu, bu yigit o‘lgur mana shu juvonni olaman deydi! Orqasida tayloqday bolasi bo‘lmasayam go‘rgaydi.
– Kimni? – dadam bilan oyim baravar so‘rashdi.
– Kimni bo‘lardi. Risol degani bor ekan-ku! «Erga tegmasidan oldin ham yaxshi ko‘rardim», deydi. «Bolasiga o‘zim otalik qilaman», deydi. Voy, birovning itvachchasiga otalik qilmay tusingni yel yesin! – Ammam jahl bilan dasturxonni mushtlagan edi, jiydalar sochilib ketdi. – Loy qozonga oltin tuvoq bo‘lmay bo‘yginang lahatda chirigur!
Endi ko‘z o‘ngimga Risolat opa keldi. Axir maktabdagi eng chiroyli, eng shirinso‘z o‘qituvchi shu – o‘zimizning Risolat opamiz-ku!
– Ko‘zini suzib, qoshini qoqib jodu qilib olgan bolamni bu megajin! – ammam alam bilan yana yig‘lay boshladi. – Bo‘lmasa, Toshkentday shahri azimda qiz anqoning urug‘i bo‘ptimi! Hozir o‘n yetti yashar qizga er yo‘g‘-u qilichday bolam shu juvon o‘lgurning tuzog‘iga ilinib o‘tiribdi.
