скачать книгу бесплатно
Danqlar pıçıldadı:
– Hiyləgər!
Kadruss dedi:
– Yazıq Dantes! O, çox şərəfli adam idi!
Morrel dedi:
– Bəli, lakin “Faraon” hələlik kapitansızdır.
Danqlar dedi:
– Biz üç aydan tez dənizə çıxmayacağıqsa, bu müddət ərzində Edmonu azadlığa buraxacaqlarına ümid etmək olar.
– Əlbəttə, bəs o müddətə qədər?
– Cənab Morrel, o müddətə qədər isə, – Danqlar dedi, – mən sizin qulluğunuzda hazıram. Bilirsiniz ki, mən gəmini heç də uzun müddətli səfərləri idarə edən kapitanlardan pis idarə etmirəm; bu təyinat sizin üçün də əlverişli olacaq, çünki Edmon həbsxanadan çıxdıqda, siz kiməsə təşəkkür etmək ehtiyacı hiss etməyəcəksiniz. O, öz yerini tutacaq, mən isə öz yerimi, vəssalam.
Armator dedi:
– Sizə təşəkkür edirəm Danqlar, doğrudan da çıxış yolu budur. Beləliklə mən sizi təyin edirəm, komandanlığı qəbul edin və yüklərin boşaldılmasını nəzarətə götürün, ayrı-ayrı adamların başına nə gəlməsindən asılı olmayaraq iş axsamamalıdır.
– Cənab Morrel, sakit olun; lakin heç olmazsa yazıq Edmonu ziyarət etmək olarmı?
– Bunu dərhal öyrənərəm; mən cənab de Vilforla görüşüb məhbus üçün xahiş edərəm. Onun qəti royalist olduğunu bilirəm, lakin royalist və kral prokuroru olsa da, insandır, həm də mənə elə gəlir, pis insan deyil.
– Yox, pis adam deyil, lakin mən eşitmişəm ki, o çox namuslu biridir, bu isə eyni şey deməkdir.
Morrel dərindən nəfəs alıb dedi:
– Bir sözlə baxıb görərik. Siz göyərtəyə gedin, mən də tezliklə gəlirəm.
O, məhkəmə binasına tərəf yollandı.
Danqlar Kadrussa dedi:
– Görürsən işlər necə dövr edir? Sənin hələ də Dantesi müdafiə etməyə həvəsin var?
– Əlbəttə, yox, lakin zarafatın belə nəticələnməsi faciədir.
– Kim zarafat edirdi? Nə sən, nə mən, bəs Fernan? Sən bilirsən ki, mən qeyd etdiklərimi tulladım; hətta məncə onu cırdım.
Kadruss ucadan dedi:
– Yox, yox! Mən onu indiki kimi əzilmiş, bükülmüş şəkildə köşkün küncündə görürəm, çox arzu edirəm, o elə gördüyüm yerdə qalmış olsun!
– Nə etməli? Yəqin, Fernan onu qaldırıb köçürüb və yaxud da kiməsə köçürtdürüb, ola bilsin, heç əziyyət çəkib bunu da etməyib… Ah, aman Tanrım! Bəs o, mənim yazdığım qeydiyyatı göndəribsə? Nə yaxşı, xəttimi dəyişmişdim.
– Deməli, sən Dantesin üsyançı olduğunu bilirdin.
– Dəqiq desək, heç nə bilmirdim. Artıq dediyim kimi, yalnız zarafat etmək istəyirdim. Görünür, mən də təlxək kimi zarafatla sözün düzünü demişəm.
Kadruss davam etdi:
– Dəxli yoxdur, mən arzu edərdim ki, bunların heç biri olmayaydı, ya da ən azından mən bu işə qarışmamış olaydım. Danqlar, görəcəksən, bu bizə bədbəxtlik gətirəcək.
– Bu kiməsə bədbəxtçilik gətirəcəksə o, yalnız əsl günahkar olmalıdır, əsl günahkar isə biz deyilik, Fernandır. Biz hansı bədbəxtliyə düçar ola bilərik? Biz sakit oturmalı və heç nə deməməliyik, onda dolu gurultusuz keçər.
Kadruss başı ilə Danqlara işarə edərək:
– Amin, – dedi və çox narahat olmuş adamlar kimi, başını bulayıb burnunun altında donquldana-donquldana Melyan xiyabanına yollandı.
“İşlər mən düşündüyüm kimi dövr edir, – Danqlar düşünürdü, – mən hələlik müvəqqəti də olsa kapitanam, amma bu sərsəm Kadruss susa bilsə, ola bilsin həmişəlik olaram. Bir məsələ qalır, o da ədalət məhkəməsinin Dantesi öz caynaqlarından buraxmasıdır… Lakin ədalət məhkəməsi ədalət məhkəməsidir, – o, gülümsədi, – ona tamamilə etibar edə bilərəm”.
O, qayığa tullanıb armatorun onu təyin etdiyi bildiyimiz görüş yerinə – “Faraon”a tərəf üzməyi əmr etdi.
VI. KRAL PROKURORUNUN KÖMƏKÇİSİ
Həmin gün, həmin saatda Qran-Kur küçəsində, Meduza fəvvarəsilə üzbəüz, memar Pyuje tərəfindən tikilmiş, qədim kübar evlərin birində də təntənəli surətdə nikah şənliyi keçirilirdi.
Lakin bu təntənənin qəhrəmanları sadə adamlar, dənizçilər və əsgərlər deyil, yüksək Marsel cəmiyyətinə məxsus adamlar idi. Burada hələ qəsbkar kralın zamanında istefaya göndərilmiş yüksək mənsəb sahibləri; Fransız ordusundan Konde ordusuna qaçan hərbiçilər və burada övladlarının təhlükəsizliyindən əmin olmayan bu valideynlərin, övladlarının hər birinin yerinə orduya dörd-beş əsgər göndərsələr də, beş illik sürgündə qurban getməyə, on beş illik bərpadan sonra isə tanrılıq iddiasında olanlara qarşı nifrət ruhunda tərbiyə edilmiş gənc övladları toplaşmışlar.
Hamı masa arxasında oturmuş və ortalıq o dövrün qızğın, şiddətli söhbətləri ilə qaynayırdı, çünki Fransanın cənubunda artıq beş yüz il idi ki, siyasi düşmənçilik dini düşmənçiliklə güclənməkdə idi.
Bütün qitənin, beş-altı min canın hökmdarı, yüz iyirmi milyon rəiyyətin on dildə ona: “Yaşasın Napoleon!” dedikdən sonra, Elba adasının kralı olmuş İmperator ziyafət iştirakçıları üçün Fransanın və taxt-tacın həmişəlik itirilmiş adamı hesab edilirdi. Yüksək mənsəb sahibləri onun siyasi səhvlərini, hərbiçilər Moskva və Leypsiq yürüşlərini, qadınlar isə onun Jozefina ilə boşanmalarını yada salır və müzakirə edirdilər. Bu padşahpərəst yığıncaq, adamın yıxılmağına deyil, prinsipin məhv olmasına sevinirdi – onlara elə gəlirdi ki, onun üçün yeni həyat başlayır və artıq əzablı bir yuxudan oyanıb.
Döşündə Müqəddəs Lüdovikin ordeni olan qamətli, yaşlı bir adam ayağa qalxıb kral XVIII Lüdovikin şərəfinə içməyi təklif etdi. Bu markiz de Sen-Meran idi.
Qartvel sürgünü və kralı, Fransanın barışdırıcısı şərəfinə deyilən bu tost gurultulu çağırışlarla qarşılandı; ingilis adətinə görə hamı badəsini qaldırdı; qadınlar buketlərindən ləçəklər qopararaq masa örtüyünün üzərinə səpirdilər. Bu ani həmlə gözəl poeziyanın təcəssümü idi.
– Onlar burada olsaydılar, – deyə sərt baxışlı, nazik dodaqlı, əsilzadə ədalı, əlli yaşına baxmayaraq hələ də möhtəşəm görünən markiza de Sen-Meran sözə başladı, – onlar burada olsaydılar boyunlarına alardılar ki, bizi evlərimizdən qovan bütün bu inqilabçılar, onlara verdiyimiz imkandan istifadə edərək böyük Terror zamanında bir parça çörəyə aldıqları qədim qəsrlərimizdə oturaraq, bizə qarşı necə cinayət törədirdilər, onlar boyunlarına alardılar ki, əsl fədakarlıq bizə məxsusdur, çünki biz dağılmaqda olan monarxiyaya sadiq qalmışdıq, onlar isə əksinə, yüksəlməkdə olan günəşi alqışlayırdılar, biz var-yoxdan çıxdığımız halda onlar var-dövlət sahibi olurdular, boyunlarına alardılar ki, doğrudan da bizim kralımız Lüdovik Sevimli idi, amma onların qəsbkarları həmişə Napoleon Lənətlənmiş olaraq qalıb; düzdürmü, de Vilfor?
– Əmriniz nədir, markiza?… Bağışlayın, mən sizi dinləmirdim.
Sağlığa içməyi təklif edən yaşlı adam dedi:
– Uşaqları rahat buraxın, markiza. Onların bu gün nişanıdır və əlbəttə, indi onları siyasət maraqlandırmır.
Gənc və gözəl, sarışın, nəmli, məxmər gözlü bir qız dedi:
– Bağışla, ana, cənab de Vilforu mən məşğul etmişdim. Ana, cənab de Vilfor sizinlə danışmaq istəyir.
Cənab de Vilfor dedi:
– Markiza mənim eşitmədiyim sualı təkrar etməyə razıdırsa, ona cavab verməyə hazıram.
Markiza, onun sərt sifətində bunu görmək nə qədər qəribə olsa da, zərif bir gülüşlə dedi:
– Səni bağışlayıram, Rene; lakin qadın ürəyi elə yaradılıb ki, onun xurafatla və əxlaqi tələblərlə əldən salınmış qəlbində həmişə Tanrı tərəfindən qorunub saxlanılan, canlı nəsil törətməyə qadir olan bir guşəsi, ona sevgisi üçün qalır. Vilfor, mən Bonapart tərəfdarlarında nə bizdəki etiqad, nə bizdəki fədakarlıq, nə də sədaqət olduğunu deyirdim.
– Xanım, onlarda sadaladığınız bu keyfiyyətləri əvəz edən bir xüsusiyyət var, bu fanatizmdir. Napoleon – qərbin Məhəmməd Peyğəmbəridir; bütün bu aşağı təbəqəli, lakin həddindən artıq şöhrətpərəst adamlar üçün o, təkcə qanunverici və hökmdar deyil, həm də bərabərlik rəmzidir.
– Bərabərlik! – Markiza ucadan dedi, – bərabərlik! Napoleon bərabərlik rəmzidir? Bəs onda cənab de Robespyer? Mənə elə gəlir, siz onun da yerini qəsb edib bu korsikalıya verirsiniz; onun qəsbkarlığı kifayət etmir?
Vilfor etiraz etdi:
– Xeyr, xanım, – mən hər kəsi öz yerinə oturduram: Robespyeri XV Lüdovik meydanında eşafot üzərinə; Napoleonu isə Vandom meydanında öz sütunu üzərinə. Lakin bunların gətirdiyi bərabərlikdən biri alçaldıcı, digəri isə yüksəldicidir; biri kralları gilyotində başını kəsməyə qədər alçaltdı, digəri xalqı taxt-taca qədər yüksəltdi. – Vilfor gülərək əlavə etdi, – lakin bu onların ikisinin də alçaq inqilabçı olduqlarını inkar etmir və doqquzu termidorla, 4 aprel 1814-cü il Fransa üçün iki əlamətdar gündür, bu günləri həm qanun, həm də monarxiya tərəfdarları eyni səviyyədə qeyd etməlidir; bununla da ümid edirəm, həmişəlik devrilmiş Napoleonun qısqanc tərəfdarlarının əldə saxlanılmasının səbəbini izah etmək olar. Markiza, siz nə istəyirsiniz? Kromvel Napoleonun yalnız yarısı səviyyəsində ola bilər!
– Bilirsiniz nə var, Vilfor, bir verstdən olsa belə, bundan inqilab qoxusu gəlir. Lakin mən sizi bağışlayıram; ola bilməz ki, jirondist tərəfdarının oğlu olub inqilabi ruha malik olmayasan.
Vilforun üzü qızardı.
– Düzdür, mənim atam jirondist idi; lakin o, kralın öldürülməsinə səs verməyib, bunun üçün hətta böyük Terror zamanında təqiblərə məruz qalmış və az qala sizin atanızın başı vurulan eşafotda onun da başı vurulacaqdı.
Bu qanlı xatirə sifətində heç nə ilə əks olunmayan markiza cavab verdi:
– Bəli, – onlar müxtəlif, daban-dabana zidd prinsiplərə görə eşafota qalxmış olardılar, bu da sizə sübut: bizim bütün ailəmiz sürgünə göndərilmiş Burbonlara sadiqliyini qoruyub saxlamışdı, sizin atanız isə tez yeni hökumət tərəfinə keçmişdi; vətəndaş Nuartyye jirondist idi, qraf Nuartyye isə senator oldu.
Rene dedi:
– Ana, siz bizim bir də heç zaman o kədərli xatirələrə qayıtmamaq haqqında şərtlərimizi unutmamısınız ki?
Vilfor dedi:
– Xanım, mən mademuazel de Sen-Meranaya qoşulur və onunla birlikdə sizdən artıq dərəcədə rica edirəm ki, keçmişi unudasınız. Tanrının belə gücü yetmədiyi şeyləri müzakirə etməyin nə mənası var? Tanrı gələcəyi dəyişdirməyə qadirdir, keçmişi isə heç cürə dəyişdirə bilməz. Əgər biz keçmişdən imtina edə bilmiriksə, heç olmazsa üzərinə pərdə salmağı bacarmalıyıq. Məsələn, mən yalnız atamın baxışlarından deyil, onun adından da imtina etdim. O, bonapartist idi və ola bilsin, indi də bonapartistdir və Nuartye adlandırılır; mən isə royalistəm və de Vilfor adlandırılıram. Qoy yaşlı palıd ağacının inqilabı şirəsi qurusun; siz yalnız ondan ayrılan budağa baxın, lakin ondan qopmayan, bəlkə də heç qopmaq istəməyən budağa yox.
– Əhsən, Vilfor! – Markiz ucadan dedi: – Var ol! Yaxşı deyilib! Mən də həmişə markizanı keçmişi unutdurmağa çalışmışam, lakin əbəs yerə; mənə elə gəlir, siz bu işdə məndən daha da bacarıqlı olacaqsınız.
– Yaxşı, mən özüm də bunu istəyirəm, keçmişi unudaq, lakin Vilfor gələcəkdə daha da mətanətli olmalıdır. Vilfor, unutmayın, sizin üçün biz hamımız əlahəzrət qarşısında zamin durmuşuq və əlahəzrət bizim zəmanətimizi nəzərə alaraq hər şeyi unutmağa razılıq verib, mən sizin xahişinizlə bunu unuduram, – deyə markiza əlini uzatdı. – Lakin unutmayın, sizin əlinizə hər hansı bir üsyançı düşərsə: bilin ki, siz də ciddi təqibdəsiniz, çünki elə bir ailəyə mənsubsunuz ki, ola bilsin ki, onun özü də üsyançılarla iş birliyindədir.
Vilfor cavabında dedi:
– Lakin xanım, mənim vəzifəm, xüsusilə də indiki mühitdə, ciddi olmağımı tələb edir. Ciddi də olacağam. Mən bir neçə dəfə siyasi məsələlərdə ittihamçı sifəti ilə çıxış etmişəm və bu işlərə görə yaxşı zəmanət almışam. Təəssüflər olsun ki, bu hələ son deyil.
Markiza soruşdu:
– Siz elə düşünürsünüz?
– Mən bundan ehtiyat edirəm. Elba adası Fransaya çox yaxındır. Napoleonun, demək olar, bizim sahillərdə olması onun tərəfdarlarını ümidləndirir. Marsel yarı maaşa işləyənlərlə qaynayır; onlar kralpərəstlərlə dava etməyə daim səbəb axtarırlar. Kübar adamlar arasında duellər, sadə xalq arasında isə bıçaqlanmalar buradan qaynaqlanır.
Markiza de Sen-Meranın köhnə dostu və qraf d’Arturun kamergeri qraf de Salvyo dedi:
– Bəli, məgər siz bilmirsiniz ki, Müqəddəs İttifaq onu köçürmək istəyir?
Markiz cavab verdi:
– Bəli, biz Parisdən çıxanda bu haqda söhbət var idi. Bəs onu hara göndərəcəklər?
– Müqəddəs Yelenaya.
– Müqəddəs Yelenaya! O haradır? – deyə markiza soruşdu.
Qraf cavab verdi:
– Ekvatorun o tayına, buradan iki min mil o yana.
– Yaxşı yol! Vilfor düz deyir, belə bir adamı doğulduğu Korsika ilə kürəkəninin hökmranlıq etdiyi Neapol və oğluna krallığa vermək istədiyi İtaliya arasında saxlamaq ağılsızlıq olardı.
Vilfor dedi:
– Təəssüf ki, 1814-cü ilin müqavilələri var və onları pozmadan Napoleona toxunmaq olmaz.
Qraf de Salvyo dedi:
– Onları pozarlar! O, yazıq hersoq Engiyenskiyə güllələnmə əmri verəndə son dərəcə prinsipial olmamışdı.
Markiza dedi:
– Əla qərardır: Avropanı Müqəddəs İttifaq Napoleondan qurtarar, Vilfor isə Marseli onun tərəfdaşlarından. Ya kral hökmranlıq edəcək, ya da yox; hökmranlıq edəcəksə, onun hökuməti güclü, idarəediciləri isə mətin olmalıdır; yalnız bu halda təhlükənin qarşısını almaq olar.
Vilfor gülümsəyərək dedi:
– Təəssüflər olsun ki, xanım, kral prokurorunun köməkçisi bəlanı baş verdikdən sonra görür.
– Belə olduğu halda bunu düzəltməlidir.
– Mən deyə bilərəm ki, xanım, biz bəlanın qarşısını deyil, onun qisasını alırıq, vəssalam.
Gənc və gözəl bir qız, mademuazel de Sen-Meranın rəfiqəsi, qraf de Salvyonun qızı dedi:
– Ah, cənab de Vilfor, biz Marseldə olduğumuz müddətdə çalışın bir maraqlı məhkəmə prosesi keçirəsiniz. Mən heç zaman məhkəmə iclasçılarının iştirakı ilə məhkəmə keçirilməsini izləməmişəm, deyirlər, bu çox maraqlı olur.
Qraf prokurorunun köməkçisi cavab verdi:
– Doğrudan da çox maraqlıdır. Bu artıq süni deyil, əsl faciədir; bu riyakar iztirab yox, həqiqi iztirabdır. Tamaşanın sonunda gördüyünüz adam, ailəsi ilə yemək yeməyə, yaxud rahat yatıb sabah hər şeyi yenidən başlamaq üçün evə getmir, həbsxanaya, orada onu gözləyən cəlladın yanına yollanır. Beləliklə, kəskin hisslər axtaran əsəbi xanımlar üçün, bundan gözəl tamaşa ola bilməz. Arxayın ola bilərsiniz, belə bir imkan yaransa ondan istifadə etməyə çalışaram.
Rəngi ağappaq ağarmış Rene dedi:
– Onun sözlərindən adamın bədəninə üşütmə düşür, o isə gülür!…
– Nə əmr edirsiniz?… Bu təkbətək döyüşdür… Mən artıq beş-altı dəfə siyasi və başqa müttəhimlər üçün edam tələb etmişəm… Kim bilir, indi mənə qarşı neçə qılınc tuşlanıb, neçəsi də itilənir!
Rene ucadan dedi:
– Aman Tanrım! – Cənab de Vilfor, bunu ciddi deyirsiniz?
– Vilfor gülümsəyərək cavab verdi:
