скачать книгу бесплатно
Нурсолтан – 20–22 яшьләрендә.
Емельян Пугачёв – 31–32 яшьләрендә.
Әбүбәкер Теләчев – Бәхтиярның секретаре (писарь).
Кинҗә Арсланов – Пугачёв штабында югары совет члены.
Иван Белобородов – Пугачёвның атаманы.
Абдулла Мостаев – Пугачёвның подполковнигы.
Шигаев – Пугачёв штабында дәүләт хәрби коллегиясе члены.
Гаврила Лихачев – Бәхтияр отрядында йөзбашы.
Мортаза.
Василий.
Ертык чикмән.
Кызыл ыштан.
Мескен бүрек.
Арадан берәү.
Арадан икенче.
Екатерина II – императрица. 44–45 яшьләрдә.
Потёмкин Григорий – кенәз, генерал-поручик. 34–35 яшьләрдә.
Ханбик – авыл бае.
Мулла.
Симез адәм.
Җәза отряды офицеры.
Лашманчылар, чапкыннар, сугышчылар, теләнчеләр, базар халкы, хор.
Вакыйга 1773–1774 елларда бара.
Беренче пәрдә
Беренче күренеш
Хор. Тып-тып тояк тавышын
Тыңлап үскән баладыр,
Урал тауның сагышын
Җырлап үскән баладыр,
Акбүз атта барадыр
Канкай углы Бәхтияр.
Кара кошны атарга
Җәя белән ук алган,
Пайтәхетне ватарга
Ядрә белән туп алган,
Яу ияртеп кузгалган
Канкай углы Бәхтияр.
Пәрдә ачыла. Сәхнәдә – урман аланы. Кич. Учак яна. Учак тирәсендә лашманчылар. Араларында – Пугачёв. Ул бер читкәрәк урнашкан да ашап утыра. Тынлык.
– Бүген кайсы көн?
– Кем белә. Көне түгел – ае, елы онытылган. Җәе-кышы буталган. Кайсы көн булса да барыбер.
Пугачёв. Мең дә җиде йөз җитмеш өченче ел. Егерме бишенче июль.
– Бу дөньяда бездән дә артык михнәт күргән адәмнәр бар микән? Урман, урман. Җир йөзендә урмансыз җир юк микәнни?! Безгә анда урын юк микәнни?! Лашманчы булып үләргә язган микәнни? Яланаяк җиргә басып сука артыннан йөрисем килә, җир сөрәсем килә.
Мостаев. Җылама, ачуны китереп. Бар, сөр, чәч, үстер! Үстергәнеңне боярлар ашар.
– Ашасыннар, тамаклары тыгылсын! Агач астында калып үләсем килми. Әй, кодрәтемнән килсә, кулыма балтамны алыр идем дә дөньясындагы урманнарны, авылларны, калаларны тетеп чыгар идем, кешеләрен тунар идем, берәүсен дә калдырмас идем.
Мостаев. Безне дәме?
– Барыгызны да, барысын да. Иң соңынтын үз муеныма чабар идем.
Пугачёв. Кешеләрнең ни гаебе бар?
– Син тик тор. Ашарыңа бирделәр, тыгын. Син – сукбай. Сиңа барыбер. Бүген монда килеп теләнәсең, иртәгә – тегендә.
Пугачёв (сикереп торып). Мин теләнмәдем. Биргән ризыгыңны кызгансаң ал.
Мостаев. Йә, җитте. Урыныңа утыр, мосафир. Ачуын кая чыгарырга белмәгәннән кычкыра ул.
Пугачёв утыра.
Син дә утыр, Шәрифҗан. Син кычкырганга карап дөньясы төзәлмәс. (Паузадан соң.) Син, мосафир, үзеңне кай яктан дидең?
Пугачёв. Җаек ягыннан.
– Ул да Рәсәй җиреме?
– Рәсәй булмый ни булсын. Бөтен дөнья Рәсәй.
Мостаев. Анда ничек тормышлар?
– Майлы ботка ашыйлар, ди. Яхшы булса, монда килеп адашып йөрмәс иде.
– Менә Ырынбур ягында әйбәт, ди. Моннан киткән татарлар рәхәтләнеп сәүдә итеп яшиләр, ди.
Пугачёв. Кем әйтте?
– Ишеттем.
– Син күргәнеңне сөйлә, тыңкыш танау. Кайда да бер кояш.
Пугачёв. Кайда да бер патша.
Мостаев. Дөрес әйтә. Кайда да бер патша. Патшасы начар. Менә нәрсәдә хикмәт. Яңа патша кирәк.
– Каян аласың ул яңа патшаны?
– Усак агачыннан юнып бирермен.
Көлешәләр.
Мостаев. Авызыгызны ермагыз. Питыр Өченче дигән патша исән, ди бит. Әби патша аны кара халыкны яклаган өчен үтертмәкче булган. Ул качып котылган, ди. Боерган булса, Питырбурга барыр да янә патша булып утырыр. Син, мосафир, күп йөргән адәм, дөресме шул, ишеткәнең бармы?
Бәхтияр Канкаев керә.
Бәхтияр. Әссәламегаләйкем, җирдәшләр!
– Вәгаләйкүмәссәлам.
Бәхтияр. Мин – мосафир. Ут күрдем дә туктадым.
– Монда туктаучы син генә түгел.
Бәхтияр. Сез лашманчылармы?
Мостаев. Лашманчылар. Үзең кем?
– Нәрсә сорап торасың, мосафир, диде. Хәзер дөньясы тулы мосафир. Бөтенесе кая барып бәрелергә белмичә адашып йөриләр. Утыр. Синең дә ашыйсың киләме? Соңга калдың. Умачны синнән алда килгәне чөмереп бетерде.
Бәхтияр Пугачёвка карап ала да учак янына чүгәли.
Бәхтияр. Эшләрегез ничек, җирдәшләр?
– Шуны сорар өчен төнлә йөрисеңме?
Бәхтияр. Хәл белешү гаеп түгел.
Мостаев. Лашманчының хәле билгеле. Кулыннан – балта, җилкәсеннән бүрәнә төшми.
Бәхтияр. Кая барсаң – шунда зар, хәл сорасаң – уфтану… Алабуга моннан ерактамы, кардәшләр?
Мостаев. Утыз чакрым чамасы.
– Нәрсә син монда килеп төпченәсең?! Юлыңда бул!
– Син, Шәрифҗан, эт кебек өреп кенә торасың.
– Ачуны китермәсеннәр. Йөрәкне тырнамасыннар. Мосафир икән, юлларында булсыннар.
Бәхтияр. Мин сиңа тимәдем бит, кардәш.
– Тиеп кара, йә, тиеп кара. Кырам, бетерәм! (Балтасын алып, алан буйлап чабып йөри.) Кырам, бетерәм!
Мостаев. Шәрифҗан!.. Шәрифҗан, ташла балтаңны!
Пугачёвтан башкалар барысы да урыннарыннан торалар. Бәхтияр Шәрифҗанга каршы бара.
– Барма, харап итә… Ул акылын җуйган.
Бәхтияр Шәрифҗан янына барып, балтаны тартып ала да читкә ыргыта. Шәрифҗан үкереп елап чыгып йөгерә.
Мостаев. Әйдәгез, үзен үзе харап итмәсен.
Лашманчылар Шәрифҗан артыннан чыгып китәләр. Бәхтияр учак янына килә.
Пугачёв. Кыю кеше икәнсең. Күрешергә кулыңны суз.
Бәхтияр. Син кем?
Пугачёв. Синең кебек үк юлаучы.
Бәхтияр. Юлың кая?
Пугачёв. Оренбург ягына. Синең?
Бәхтияр. Кунгур өязенә. Бу якларга ничек килеп чыктың? Белгәнемчә, Ырынбур еракта.
Пугачёв. Казан каласында читлектә идем – читлекләре тар булды. Шундый иркен дөнья барында тар читлеккә бөркет ничек сыйсын. Тау бөркете кыя эзли, дала бөркете даласына оча. Син дә читлектәнме?
Бәхтияр. Миңа дигән читлек ясалмаган.
Пугачёв. Бу заманда читлек ясау авыр эш түгел. Барып эләккәнеңне сизми дә калырсың. Күреп торам, безнең язмышлар уртак.
Бәхтияр. Каян беләсең?
Пугачёв. Ишетеп тордың – балта күтәргән кеше әйтте – дөньясы тулы мосафир, кая барып бәрелергә белмичә адашып йөриләр, диде.
Бәхтияр. Мин адашмадым. Мин эзлим.
Пугачёв. Нәрсә эзлисең?
