скачать книгу бесплатно
Теләчев. Ярамый болай, килешми. Мин сезгә әйттем, бу авылда фетнәчеләр юк. Гаепсез халыкны нигә кыерсытасыз?
Офицер. Кара халыкның бер мәкале бар, мулла: «Чүлмәк сатучы малайны чүлмәкне ватудан элек кыйнарга кирәк, чүлмәк ватылгач, кыйнауда ни мәгънә».
Теләчев. Зинһар, туктатыгыз. Кыйналган кеше үзенең ни өчен кыйналуын белергә тиеш.
Офицер. Сез аларга аңлатырсыз.
Теләчев. Сәбәпсезгә кыйналган кеше явызлана, усаллана.
Офицер. Читкәрәк китегез, мулла. Кылычка якын тормагыз. Тимер сузыла, беләсездер.
Теләчев (читкәрәк китеп). Йа Хода! Нинди дөнья бу, нинди дөнья?! Нигә бу чаклы кансыз бу адәм балалары?! Шушы киң җиһанга нигә сыешмыйлар? Кыямәт көне җиткәнне дә көтмичә, җир өстендә мәхшәр ясыйлар.
Атлар чапкан, кычкырган тавышларны ишетеп туктап кала. Офицер да кылычын селтәүдән туктый, солдатлар кулында камчылар күтәрелгән килеш кала. Тавышлар якыная. Ут сүнә. Ут янганда, сәхнәдә Теләчевтән башка беркем юк. Ул әүвәлге хәлендә басып тора.
Бәхтияр керә.
Бәхтияр (Теләчевне күреп). Әссәламегаләйкем, мулла.
Теләчев. Ә?
Бәхтияр. Әссәламегаләйкем, дим.
Теләчев. Кит!.. Кит!..
Бәхтияр. Онытып өлгердеңме? Мин бу, Канкай углы Бәхтияр! Кунак ит – килдем.
Теләчев. Монда сиңа хәтле дә кунаклар булды. Барысы да синең аркада.
Бәхтияр. Ничек минем аркада?
Теләчев. Исемең тирә-якка таралган, үзеңнең башкисәр булуың җитмәгән, кара халыкны котыртасың. Синең аркада халык кыйнала.
Бәхтияр. Ә син нигә кыйнатасың? Үз мәхәлләңнең халкы, яклар идең.
Теләчев. Кит, явыз! Кит, башкисәр!
Бәхтияр. Син алай йөрәкләнмә, Әбүбәкер мулла. Мин явыз да, башкисәр дә түгелмен. Без олуг импиратыр әгъзам падишаһ Питыр Фидрувич хәзрәтләренә хезмәт кылучы палкавай старшина Бәхтияр Канкай булабыз. Ышанмасаң, Питыр Фидрувич хәзрәтләренең үз кулыннан бирелгән указын күрә аласың. Анда язылган, палкавай старшина Бәхтияр Канкай диелгән, олуг импиратыр хәзрәтләренә баш салган төрле җенесле халайыкларны алып бергә йөрергә, диелгән.
Теләчев. Халык кемгә баш салырга белми. Бер илдә ике падишаһ, кайсына баш салсын.
Бәхтияр. Белә. Халыкның үз патшасы бар. Ул – олуг импиратыр Питыр Фидрувич хәзрәтләре. Халык телендә аның исеме генә.
Теләчев. Без әлегә Әби патша Екатерина хәзрәтләрен падишаһ дип беләбез.
Бәхтияр. Әби патша – сатлык патша. Ул боярларга сатылган. Питыр Фидрувич – яхшы патша. Ул кара халыкны яклый. Хәер, син бит кара халык түгел, син аларны агартучы. Кара халыкны җиргә салып суктырганда, син сөенеп торгансың.
Теләчев. Яла ягасың, нахак сөйлисең. Аллаһы Тәгалә, мәхәллә халкы шаһит…
Бәхтияр. Ишеттем: гаебең юк. Гаебең булса, мин синең белән сөйләшеп тормас идем. Сезнең йөзбашыгыз гаепле булгач, башсыз килеш агач ботагында эленеп тора.
Теләчев. Сөйләп торма, кансызлыгың дан алган.
Бәхтияр. Кансызларга кансыз булачакмын. Импиратыр Питыр Фидрувич хәзрәтләренең әмерен җиренә җиткерү юлында кем дә кем каршылык кыла – аямаячакмын. Минем атаемны кызганмадылар, таладылар, җиреннән кудылар. Мин ул талаучының утарын яндырдым. Качтым, нужа чиктем, бәгырем катты, төннәрен юлбасарлыкта йөрдем. Инде көн килде. Үзебезнең падишабыз исән калган. Ул безгә җир-су бирә, түләүләрдән коткара.
Теләчев. Кан тәме сеңгән җир, кан төсе иңгән су!.. Йа Хода, балаларыбыз канына җыйган ризыклары белән, эчкән сулары белән кеше каны керә. Алардан ни мәрхәмәт көтмәк кирәк.
Бәхтияр. Син белгәнне мин дә беләм, Әбүбәкер Теләч углы. Кылыч булган җирдә кан түгелә. Ләкин ул кан изге эш өчен түгелә. Сиңа да сүзем шул: изгелек кыласың килсә, миңа кушыл.
Теләчев. Йа Хода!..
Бәхтияр. Мин беләм, синең күңелең мәгърифәт юлында. Кулларың кылыч түгел, әфтияк тотарга өйрәнгәннәр. Мин синең кулыңа кылыч бирмәм. Миңа синең гыйлемең кирәк. Писарем булырсың. Минем командада илле дистә кеше. Илле дистә бик кечкенә сан. Халыкны күбрәк җыйнау өчен аларга хәбәр салу кирәк. Син хәбәр язарсың. Халык хәбәр көтә. Импиратыр Питыр Фидрувич хәзрәтләренә рапорт язу эше дә синдә булыр. Татарлардан падишаһка килгән рапорт надан кул белән язылса, ояты безгә булыр. Муллалыгыңны куеп торырсың. Әгъзәм падишаһыбыз үз тәхетенә кире кайткач, ул сиңа мәхәлләнең яхшысын бирер, мәдрәсәңне ачарга акчаны да кызганмас.
Теләчев. Йа Алла, ни сөйләвең…
Бәхтияр. Төрле халыклар безгә үзе теләп килә. Син дә үзең теләп риза булсаң, мең шөкер. Риза булмасаң, рәнҗемә. Баш салмаганнарны баш салдырганда төрле хәлләр була.
Теләчев. Гөнаһлы бәндә, гөнаһларың болай да күп, гөнаһ җыйма…
Бәхтияр. Мин бәндә түгел – кеше. Минем гөнаһларымны да син санама, җавабын үзем бирермен. Син ризамы, шуны әйт. Мин ике сөйләмим, Әбүбәкер мулла.
Ашыгып, Василий керә.
Василий. Полковник! Бер отряд килеп чыкты. Башлыклары сине эзли.
Бәхтияр. Монда алып кил. (Василий чыгып киткәч.)
Таныдыңмы үзен? Син тиенеңне кызганган теләнче. Мине эзләп табып, аягыма егылды. Сугышканда берүзе ун кешегә тора.
Абдулла Мостаев керә.
Мостаев. Миңа палковой старшина Бәхтияр Канкай углы кирәк.
Бәхтияр. Без булабыз.
Мостаев (Бәхтиярны танып). Юлаучы?! Мосафир! Менә Ходаның рәхмәте! (Күрешергә кулын суза.)
Бәхтияр (күрешкәч). Кичерә күр, туган, сине таный алмыйм.
Мостаев. Абдулла мин, Мостай углы. Хәтереңдәме? Урманда… Лашманчылар… Син безнең янга туктадың. Шәрифҗанның балтасын алдың.
Бәхтияр. Урман хәтеремдә, ләкин синең йөзне хәтерләмим, кичер. Йә? Бу якларга ничек килеп чыктың?
Мостаев. «Яңа патша» дигән сүз дөрес булды бит. Без дә яуга чыктык. Баштарак Мамадыш янында пулкувник Мәсәгут Гумәров командасында йөрдем. Ул җиңелгәч, качып котылдым. Лашманчыларны җыйдым да бу якларга юл тоттым. Патшабыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре Урал ягында, диделәр.
Бәхтияр. Отрядыңда ничә кеше?
Мостаев. Ике йөздән артык. Әгәр мәслихәт күрсәгез, сиңа кушылыр идек. Синең отрядыңның даны еракта йөри.
Бәхтияр. Ишетәсеңме, Әбүбәкер Теләч углы?!
Бишенче күренеш
1774 елның язы. Бәхтияр отрядының лагере. Төн. Бәхтияр белән Теләчев керәләр. Аларга каршы Василий килә. Үтеп китә.
Бәхтияр. Бәчели! (Василий туктагач.) Биргән сәламеңне ишетмәдем.
Василий. Кичер, полковник, күрмәдем. Үземне үзем сүгеп бара идем.
Бәхтияр. Ни өчен?
Василий. Әлеге дә баягы үзең беләсең. Анасының җиде бабасын… Шушы башың белән кулыңны сузып теләнеп йөр, имеш, ә?
Бәхтияр. Үтте бит ул чакларың, хәзер теләнмисең.
Василий. Юк, үтмәде, өч ел теләнгәнемнең үчен алып бетермәдем әле. Питербургка җитеп, Катьканың бугазын чәйнисем бар.
Бәхтияр. Син сактамы, Бәчели?
Василий. Сакта. Мин сакта вакытта шикләнмә, полковник. Килеп карасыннар Катька караклары, аналарының җиде бабаларының әбиләрен… ат итеп җигәрмен… (Китә.)
Әбүбәкер. Йа Хода! Җанвар бит бу.
Бәхтияр. Җанвар, Әбүбәкер. Бүре! Сарык чакларын искә төшереп, сүгенеп йөри.
Әбүбәкер. Бүре… Бүреләргә каршы бүреләр. Адәм балалары кайда? (Җыр ишетеп туктап кала.)
Агачка сөялгән Ертык чикмәнле сугышчы җырлый.
Хура в™рман кашлать, каш-каш кашлать,
Тав™лл™ љил килсе тухсассан,
Хура хал™х шавлать, шав-шав шавлать
Ирекленсе кана пурнастан.
Бәхтияр белән Теләчев җырлаучы янына киләләр.
Бәхтияр. Җырың кайсы телдә, җирдәш?
Ертык чикмән. Үзебезнең телебездә, полковник.
Бәхтияр. Телең кайсы халыкныкы?
Ертык чикмән. Чуваш булабыз, полковник.
Бәхтияр. Җырыңның мәгънәсе ни?
Ертык чикмән. Урман турында. Давыл килсә, кара урман шаулый, ирек даулап, кара халык шаулый.
Бәхтияр. Кешеләр кайда дигән идең, Әбүбәкер. Күрдеңме? Моңнары, телләре бар. Төрле халыкларның телләре төрле, уйлары бер… Кара урман шаулый…
Кара да гынай урман, караңгы төн,
Яхшы атлар кирәк лә үтәргә.
Карурманны чыккан чакта
Кисеп алдым пар каен…
Аерылмаек, дускаем.
Заманалар авыр, еллар ябык,
Дус-иш кирәк гомер итәргә…
Дус-иш кирәк, Әбүбәкер. Авылыңнан алып киткәнемә айдан ашты. Карышмыйча хезмәтеңне кылдың. Карадың, күрдең. Күңелеңне ачар чак җитте. Китәргәме, калыргамы ниятең? Китәм дисәң – тотмыйм. Әйт сүзеңне.
Теләчев. Сүзем шул: син кыю кеше, Бәхтияр. Анысы яхшы. Әмма шунысы яман: син аяусыз, усал.
Бәхтияр. Бөтен кеше синең кебек юаш булса, яхшы булыр иде дә, усаллар күп. Усалларга усал мин.
Теләчев. Кеше аяусыз булырга тиеш түгел. Кеше мәрхәмәтле булырга тиеш. Сиңа гозерем шул: мин яныңда булганда, усаллык кылма. Бүре булма. Күңелемнең катылануын теләмим.
Бәхтияр. Бу сүзләрең белән ни әйтергә уйладың? Минем белән калырга теләвеңне белдердеңме?
Теләчев. Хәерле булсын… Син ниндидер указ язарга дигән идең.
Бәхтияр (Теләчев каршына тезләнеп). Әбүбәкер! Димәк, син каласың?! Үзең теләп? Бу яхшылыгыңны мәңге онытмам. Син мине аңладың. Сүз бирәм, вәгъдә, синең күңелеңне рәнҗетмәм. (Тиз генә сикереп торып.) Ә указ мондый булачак. Әби патша каракларыннан арынган җирләрдәге сотникларга, старшиналарга! Үз хәлләре турында, шунда яшәүче халыкларның хәле турында безгә рапурт язып торсыннар. Әгәр дә мәгәр халыкны кысу хакында яман хәбәр ишетсәк, бездән дә, падишаһымыздан да мәрхәмәт булмаячак.
Атлар чапкан тавыш ишетелә. Бер сугышчы керә.
Сугышчы. Пулкувник агай, гулувный атаман Белобарудов килә.
Ул арада Белобородов үзе дә керә. Бәхтияр аңа каршы бара.
Белобородов. Пикетларың оста куелган, полковник. Хәтта мин үзем сокландым. (Теләчевкә күрсәтеп.) Бу кем?
Бәхтияр. Яңа писер. Теләч углы Әбүбәкер.
Белобородов (Теләчевкә). Бөек государьга турылыклы хезмәт итүегезне телим. (Бәхтиярга.) Мин ашыгам, Бәхтияр. Сине күреп китәр өчен юлымнан борылдым, командам юлын дәвам итә.
Бәхтияр. Юлыгыз кая?
Белобородов. Бөек государь Магнитныйда. Ул үзенә кушылырга боера.
Бәхтияр. Бөек падишаһны күрү бәхетенә ирешер көннәр килеп җиттемени, атаман?
Белобородов. Миңа шулай, сиңа иртәрәк. Минем уйлавымча, государьның юлы Казан өязе аркылы Мәскәүгә. Сиңа күбрәк гаскәр җыйнарга кирәк. Мин уйлыйм, әгәр государь Казанга юл алса, сиңа да гаскәрең белән Казан өязенә чыгу өчен әмер булыр. Бу якларда бригадир Салават Юлаев белән Канзафар Усаев кала. Ишеттеңме, Канзафар Усаев та бөек государьның боерыгы белән бригадир чины алды. Исән бул, Бәхтияр, озакламый күрешергә язсын.
Бәхтияр. Юлларың уң булсын, атаман. (Белобородов чыгып киткәч.) Ишеттеңме, Әбүбәкер. Бөек падишаһыбыз Казанга юл тота. Без дә Казан өязенә юл алабыз. Казанны күрәсе көннәребез бар, Казаннан – Мәскәү якын.
Ут сүнә.
Алтынчы күренеш
