скачать книгу бесплатно
Нурсолтан. Безнең авыл моннан ерак түгел, Бәхтияр.
Бәхтияр (Мортазага). Илтеп куй! Әйт юкәче Бигешкә, хатыныңның Бәхтияр абзый белән кылган гөнаһысы юк, диген. Янә өстәп шуны әйт, әгәр бу хатынга тел тидерсә, рәнҗетсә, өенә үзем барып, үзе каезлаган юкәсе белән усак агачына асып куярмын. Юлыңда бул. Без – Мамадышта. Куып җит.
Мортаза белән Нурсолтан китә башлыйлар.
Бәхтияр. Туктагыз! (Тегеләр туктагач, куеныннан мәрҗәнне алып Нурсолтанга ыргыта.) Ал! Ул минем йөрәгемне көйдерә.
Пәрдә.
Икенче пәрдә
Хор. Юллар бергә килгәнгә,
Ике батыр дус булган,
«Уң кулым син» дигәнгә,
Күңелләре хуш булган,
Пугачауга кушылган
Канкай углы Бәхтияр.
Сигезенче күренеш
Мамадышта – Пугачёвның штабы урнашкан өйнең болдыры. Болдырда Пугачёв, Кинҗә Арсланов, Иван Белобородов басып торалар.
Кинҗә. Карашыңыз уйчан, галиҗәнап, сезне нидер борчый, ахры?
Пугачёв. Безнең уйны син беләсең, Кинҗә.
Кинҗә. Алда – Мәскәү…
Пугачёв. Мәскәүгә юл Казан аркылы. (Белобородовка.) Атаман, син ни әйтәсең?
Белобородов. Казан – каты чикләвек.
Пугачёв. Ватылмаган чикләвек юк…
Белобородов. Шулай да… Чүлмәк Казанга бәрелеп чыдармы?
Пугачёв. Синең башың чүлмәк булса, безнең башыбыз чүлмәк түгел, атаман. Исеңдә тот һәм рәнҗемә. Безнең егерме меңлек гаскәребез бар.
Кинҗә. Һәм ул сәгать саен арта тора.
Белобородов. Егерме мең күп, әлбәттә. Ләкин ничәсе сугыш һөнәрен белә? Бәлки, бераз сабыр итәргәдер?
Пугачёв. Син аларны сугыш һөнәренә өйрәтмәкче буласыңмы, атаман? Гомерең җитәрме? Син өйрәткәнне этләр көтеп торырлармы? Михельсон эт үкчәгә басып килә.
Белобородов. Ни боерасыз?
Пугачёв. Бүген хәрби коллегияне җыярга кирәк, Кинҗә. Фикерегез анык булсын. Әлегә безнең сүзебез шул: озак көтәргә ярамый. Казанда безне көтәләр, үзегез шаһит – аннан кешеләр килә. Салаваттан ни хәбәр бар?
Кинҗә. Әлегә юк, галиҗәнап. Башкорт җирендә яраларын дәвалыйдыр.
Пугачёв. Яз үзенә – гаскәр җыйсын, монда килергә ашыкмасын. Канзафарга да шулай языгыз. Алар анда да бик кирәк. (Белобородовка.) Полковник Бәхтияр Канкай углын син бик мактадың, атаман, чынмы, әллә безнең күңелебезне күрер өченме?
Белобородов. Сүземдә шигегез булса, Бәхтиярның эшләгән эшләрен үзегез беләсез.
Артта тавыш.
Пугачёв. Ни бар анда?
Кинҗә (баскычтан төшеп карап). Ниндәйдер гаскәр килә.
Белобородов (баскычтан төшеп карап). Ат өстендә – Бәхтияр Канкаев. Ни боерасыз, галиҗәнап?
Пугачёв. Каршы ал, атаман, монда алып кил. Кинҗә, әйт, утырырга урын әзерләсеннәр. Монда, болдырда.
Белобородов китә. Кинҗә өйгә керә. Өйдән тәхет алып чыгалар, аңа келәм җәяләр. Пугачёв утыра. Белобородов белән Бәхтияр, Теләчев керәләр. Теләчев арттарак кала. Бәхтияр, бер-ике баскыч өскә менеп, Пугачёв каршына тезләнә.
Пугачёв. Тор, полковник, хуш килдең.
Бәхтияр (башын күтәреп). Бөек падишаһымыз, бар гаскәремез илә сезнең мәрхәмәтегезгә өмет баглап каршыңызга тезләндек. Сезне атамыз дип таныган хәлдә, сезгә озын вә озын гомерләр теләдек.
Пугачёв. Ярлыкадым. Гаскәреңдә корал күпме?
Бәхтияр. Корал аз, падишаһ, кешеләр меңнән артык. Төрле халайыклардан җыелган. Янә тагы да пудпулкувник Абдулла Мостай углы Кама аръягында тора, Рахманкул Дусли углын Шумбут аракы заводына җибәрдек.
Пугачёв. Тупларың ничә?
Бәхтияр. Өч чуен, бер лафетсыз бакыр туп.
Пугачёв. Төшендек. Бер сорау, полковник Бәхтияр Канкай углы. Син безне государь дип таныдың, аның аягына башыңны ордың, нигә баш киемеңне салмадың? Безнең аңлавыбызча, бу – государьны хөрмәтләмәү, аңа баш бирмәү.
Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһымыз, татарның кәләпүше башыннан башы белән бергә генә салына.
Пугачёв. Ни өчен?
Бәхтияр. Безнең башлар кырулы, бөек галиҗәнап, кәләпүшне салсак, суык тия.
Пугачёв көлә. Аңа бүтәннәр кушыла.
Пугачёв. Җавабың тапкыр, полковник, кичерәбез. Кинҗә, Канкай углына түрдән урын күрсәт.
Кинҗә (Бәхтияр янына килеп). Әссәламегаләйкем, Бәхтияр туган! Без Кинҗә атлы буламыз. Башкорт иленнән. Ишеткәнеңез бардыр.
Бәхтияр. Вәгаләйкемәссәлам, мулла. Сезне күрү безгә зур куаныч. Исемегез – халык арасында. Гомерегез озын булсын.
Кинҗә. Амин. Әйдәңез, рәхим итеңез. (Бәхтиярны култыклап, өскә алып менә, Пугачёвның уң ягына бастыра.)
Пугачёв. Атаман Белобородов сине күккә чөеп мактый, Канкай углы. Һәм без ышанабыз. Бүгенге көндә татарлар минем гаскәремнең яртысы. Уннан артык полковнигым татар. Алар минем арка терәгем. Киләчәктә дә шулай булыр дип уйлыйбыз. Без сезне өлкән полковник иттек, указны алдыгызмы?
Бәхтияр. Шатлыгымыз эчкә сыймый, бөек падишаһ. Сезнең акылга манчылган указларыгыз күк йөзендәге ай булып безнең юлларымызны яктырта.
Пугачёв, башын күтәреп, Бәхтиярга карап ала, һәм икесенең дә күзләре очраша. Бәхтияр чигенеп куя.
Пугачёв. Нәрсәдәндер өректең, ахры, полковник?
Бәхтияр. Күзләрем…
Пугачёв (аны бүлдереп). Күзләреңнең Казан ягына төбәлгәнен әйтмәсәң дә беләбез, Канкай углы. Әмма Казанны алу мәҗлесендә күңел ачарга әлегә сиңа насыйп булмаячак. Син гаскәреңне безгә тапшырасың да үзең монда каласың. Яңадан гаскәр җыясың.
Бәхтияр. Колагым сүзләрегезне тыңлый, күзләрем…
Пугачёв (Кинҗә белән Белобородовка). Кинҗә, атаман! Полковникның үзенә генә әйтәсе сүзем бар.
Кинҗә һәм Белобородов өйгә кереп китәләр.
Пугачёв (Теләчевкә күрсәтеп). Кемең?
Бәхтияр. Писер.
Пугачёв. Китсен.
Бәхтияр (Теләчевкә). Әбүбәкер, отряд янына бар. Кешеләрне ашату хәстәрен күр.
Теләчев китә.
Пугачёв. Тыңлыйм, полковник. Күзләрең ни күрә?
Бәхтияр. Кичерегез, шигем бар.
Пугачёв. Телең «государь» дип әйтергә онытты, полковник. Әйт шигеңне.
Бәхтияр. Без бөек падишаһымыз дип баш орган кешенең йөзе безгә таныш.
Пугачёв. Кем ул?
Бәхтияр. Минем фигылем, табигатем алдашуларны кичерә алмый. Күңелендә шик-шөбһә булган кешенең йөрәгенә курку оялый.
Пугачёв. Государьның полковнигы күңелендә шик йөртә икән, государь кылычка тотына.
Бәхтияр. Мин сезнең хөкемдә. Ләкин…
Пугачёв. Ләкин, полковник, миңа синең гомерең кирәк. Бөркетләр дөньяда болай да аз. Нигә аларның башын кисәргә? Әгәр инде бөркет дигәнебез карга булса, һәм ул карга булып карылдаса… Максатың ни, полковник? Ни өчен яуга чыктың?! Әгәр государьны яклап кына булса, государьны ни өчен яклаганың аңламасаң, государь сиңа тиешле хөрмәтен күрсәтер, тик беркайчан да Канкай углы Бәхтияр дип әйтмәс.
Бәхтияр. Зиһенем чуалды.
Пугачёв. Чуалган зиһенеңне чишәр өчен мин сиңа вакыт бирәм, полковник. Ләкин без вакытның кадерен белергә өйрәнгән. (Кискен борылып, өйгә кереп китә.)
Бәхтияр (ялгызы). Бөек падишаһымыз Питыр Фидрувич… «Максатың ни? Ни өчен яуга чыктың?.. Бөтен Россиядә мескен кара халык рәнҗетелә, талана… Чиге булырга тиеш… Минем тарафтан мәрхәмәт алыгыз: казаклар, вә калмыклар, вә татарлар… Максатың ни? Җирегезне вә суыгызны ярлыкагучы булырмын…»
Кинҗә керә.
Кинҗә. Падишаһ хәзрәтләре полковник Канкай углын уйландырырлык сүз әйткәнме?
Бәхтияр. Уйлану адәм баласына хас нәрсәдер, мулла.
Кинҗә. Әлбәттә, әлбәттә.
Бәхтияр. Ишетүебезчә, сез – падишаһымызның уң кулы. Әгәр безгә дә белергә яраса, әйтегезче, мулла, максатыгыз ни? Ни өчен яуга күтәрелдегез?
Кинҗә. Патша хәзрәтләренең уң кулы берәү генә түгел. Ишеткәнсеңдер, татарлардан Идыр Мәхмүтев, Садыйк Сеитов та Югары совет әгъзалары. Без янә Канкай углы Бәхтиярны да падишаһымызның уң кулы дип таныйбыз. Бу сөальләргә җавапны ул үзе дә белә дип фараз кылаек.
Бәхтияр. Без падишаһымыз манифесында күңелләргә хуш сүзләрне укыдык.
Кинҗә. Күңелегезгә хуш сүзләр нидән гыйбарәт?
Бәхтияр. Җир, су…
Кинҗә. Безнең дә максатымыз шулдыр, Канкай углы. Җир, су… Әмма ләкин оныттыңыз, адәм баласына иң кирәге – ирек. Ирек!.. Җан иреге, рух иреге. Җанга ирек булмаса, һай авыр, Бәхтияр туганым. Минем җирем дә, суым да бар иде, тамагым тук иде. Рухыма ирек җитми иде, читлектәге кош кеби иде. Әгәр дә син бүтәннәр кеби үк Адәм илә Хәваның газиз баласы булып та, сиңа үги балага караган кебек кимсетеп карасалар, кыерсытсалар, телеңне киссәләр, динеңне-иманыңны таптасалар, тамак хәсрәте онытыла, туганым.
Мортаза керә, Бәхтиярны күреп, йөгереп, аның янына килә.
Мортаза. Бәхтияр агай, килеп җиттем.
Бәхтияр. Минем янда кеше бар, сәламең бир, туң авыз.
Мортаза (Кинҗәгә). Әссәламегаләйкем, агай… (Бәхтиярга.) Нурсолтан да килде.
Бәхтияр. Кичерә күрегез, мулла… (Мортазаны читкәрәк алып китеп.) Кайда ул?
Мортаза. Теләч абзый янында калдырдым.
Бәхтияр. Сөйлә.
Мортаза. Авылга кайттык. Юкәче Бигеш өенә кердек. Мин әйттем, хатыныңны китердем, дидем. Син әйткәннәрне әйттем, «асып куям» дип әйтте Бәхтияр абзыкаем дигәч, коты ботына төште, Нурсолтанга күрсәтте: ул минем хатыным түгел, диде, «талак» дип әйттем, диде, өемнән чыгып кит, дип, Нурсолтанны куды, Нурсолтан белән без чыгып киттек, Нурсолтан елады, мин сөендем, әйдә Бәхтияр абзыкаем янына, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем. Ул да мине куып җибәрер, ди. Бәхтияр абзыкаем куып җибәрми, дидем, ул синең өчен үлә, дидем. Кулыннан тоттым да алып килдем, үзе килде, карышмады. Өеннән чыгып киткәндә юкәче Бигешкә яман сүзләр әйтте Нурсолтан, өеннән чыккач елады.
Бәхтияр. Анысын сөйләдең.
Мортаза. Юлда мин аңа мәзәк сөйләдем, көлде, валлаһи дип әйтәм, көлде. Патша хәзрәтләрен күрдеңме, Бәхтияр агай?
Бәхтияр. Син, мокыт, һәмиш миңа агай дисең.
Мортаза. Пулкувник хәзрәтләре, күрдеңме? Миңа да күрергә насыйп булыр микән?
Бәхтияр. Бар, Нурсолтан янында бул. (Мортаза чыгып чапкач, Кинҗә Арсланов янына килә.) Кичерегез, мулла, сүзегезне бүлдек.
Кинҗә. Иртәгә чаклы сөйләшергә вакыт булыр дип уйлаек. Нурсолтанны кем дип беләек?
Бәхтияр. Минем кәләшем. Никахлашырга падишаһымызның фатихасын сорарга уем.
Кинҗә. Ай-һай, Бәхтияр. Яу вакытында андый эшләрне падишаһ өнәп бетерер микән.
