скачать книгу бесплатно
Ханбикнең өе. Чылбыр белән богауланган Нурсолтан. Ишек ачыла, анда Мортаза күренә.
Мортаза. Нурсолтан… (Нурсолтан эндәшмәгәч, өй эченә үтә.) Нурсолтан… Син мине ачуланма, Нурсолтан. Минем бер мыскал да гаебем юк. Мин дә синең хөкемеңдә, йортым-җирем, яклардай кешем юк. Син үзең дә гаепле, Бигеш өенә кайтмаска иде, Дүрттүбәдә качып ятарга иде.
Нурсолтан. Яңа патшаның әтрәтләре бу якка килеп чыккач, Ханбик авылдан качкан, диделәр. Шуны ишеткәч кайттым.
Мортаза. Качкан иде шул. Отряд башлыгы Мухай Сәгыйтов эзләде, таба алмады. Отряд җиңелгәч, яңадан кайтты Ханбик. Бөтен ачуын миннән алды. Камчы белән суктырды.
Нурсолтан. Икебезнең дә язмышыбыз кара. Син дә мәхлук, мин дә мескен. Нишлим, Ходай хатын-кыз итеп яраткан. Ир затыннан булсам, синең кебек мәхлук булмас идем.
Мортаза. Нишләр идең, Нурсолтан? Бигеш абый да ир кеше, ул да бернишли алмый.
Нурсолтан. Алмый шул, бернишли алмый. Каһәр суккан язмыш.
Мортаза. Ул хәтле кайгырмыйк әле, Нурсолтан. Хәбәрләр йөри. «Питыр Фидрувич дигән патша җиңелгән» дигән сүз ялган, ди. Ул тагын яуга күтәрелгән. Әгерҗе, Тирсә якларына Бәхтияр атлы кеше килеп чыккан, падишаһның пулкувнигы, ди, янында зур гаскәре, ди.
Нурсолтан. Кем дидең?
Мортаза. Бәхтияр дигән кеше, ди, байларны кыра, ди.
Нурсолтан. Чын микән, дөрес микән, Мортаза?!
Мортаза. Дөрестер. Сизеп торам, Ханбик тагын качып китәргә җыена. Тарантасны майлап куярга кушып, ашыгып чыгып китте.
Нурсолтан. Еракка китте микән?
Мортаза. Белмим. Нигә алай сорадың, Нурсолтан?
Нурсолтан. Атларны җик, Мортаза. Ханбик кайтып өлгергәнче… Аңлыйсыңмы? Мине чылбырдан ычкындыр. Әгерҗе ерак түгел. Ишетәсеңме, Мортаза?! Әгерҗе ерак түгел! Син егет кеше бит, Мортаза!
Ашыгып, Ханбик керә.
Ханбик (Мортазага). Син, йолкыш, монда нишлисең?
Мортаза (Нурсолтанга ымлап). Аны саклыйм.
Ханбик. Бар, тиз атларны җик.
Мортаза. Кая барабыз?
Ханбик. Кушканны эшлә.
Мортаза чыгып киткәч, Нурсолтан янына килә, Нурсолтан читкә поса.
Ханбик. Кара-кара күзләрен, оятсыз. Нигә качмыйсың, ә, нигә качмыйсың? Җир тишегеннән эзләп табармын. Шунда бәйләнгән килеш, коры сөяккә калдырырмын, оятсыз. Гомердә булмаганны кыланып мине адәм рисваена калдыруың өчен җелегеңне корытырмын. (Чылбырдан тартып, Нурсолтанны үзенә таба китерә.)
Нурсолтан (кычкырып). Бәхти-я-әр!..
Ханбик. Ни дисең?.. Кем дидең?.. Кем ул Бәхтияр? Сиңа аны кем әйтте? Әйт, юлбасар турында кемнән ишеттең?! (Тиз генә ишеккә бара, ишекне ачып кычкыра.) Мортаза!
Мортаза керә.
Син сөйләдеңме?
Мортаза. Нәрсәне, Ханбик агай?
Ханбик. Бәхтияр дигән исемне беләсеңме?
Мортаза. Кем дидең, Ханбик агай?
Ханбик. Бәхтияр.
Мортаза. Бәхтияр, Бәхтияр… Белмим, Ханбик агай.
Ханбик. Җиктеңме атларны?
Мортаза. Юк әле.
Ханбик. Тиз бул! (Мортаза чыгып киткәч.) Син, оятсыз, әле богаулы килеш әллә ниләр ишетеп… Күрсәтермен мин сиңа «Бәхтияр».
Чылбырны сәке йөзлегеннән суырып алып, Нурсолтанны ишеккә таба сөйри. Шулчак тышта атлар чапкан тавыш, шау-шу, Мортазаның кычкырганы ишетелә. Ханбик тәрәзәгә ташлана. Анда кемнедер танып алып, сәкедән шуып төшә, сәке астына үрмәли. Ишектән Бәхтияр, Мортаза керәләр.
Мортаза. Мин сине танып алдым, агай, мин сине шунда ук танып алдым. Минем гаебем юк.
Бәхтияр (читкә поскан Нурсолтан янына килеп карап тора). Нурсолтанмы?
Нурсолтан эндәшми.
Син ич бу, Нурсолтан. Таныйсыңмы мине? Нигә дәшмисең? (Мортазага.) Аңа ни булган?
Мортаза. Белмим, агай, Ханбик…
Бәхтияр. Кайда Ханбик?
Мортаза. Белмим, агай. Монда калган иде. Чыкканы күренмәде. (Эзләнә. Сәке астындагы Ханбикне күреп читкә сикерә.) Ул анда.
Бәхтияр (сәке астына карап). Ханбик, чык!
Ханбик сәке астыннан чыккач.
Әссәламегаләйкем, Ханбик. Язмыш безне тагын кавыштырды. Таныйсыңмы? (Мортазага.) Син монда тор. Әгәр дә мәгәр… Ботыңнан асып куярмын. (Телсез калган Ханбикне сөйрәп чыгып китә.)
Мортаза. Әллә танымадыңмы, Нурсолтан? Хәтерлисеңме, исеңдәме?
Нурсолтан бер сүз эндәшми. Тәрәзә янына бара, урамга карый. Ханбикнең ачы итеп кычкырганы ишетелә. Нурсолтан тагын өй почмагына сыена. Бәхтияр керә.
Мортаза. Агай, мине үзеңә ал.
Бәхтияр (Мортазага игътибар итмичә, Нурсолтан янына бара). Курыкма, Нурсолтан. Ханбик юк. Таныдыңмы инде мине? (Куеныннан Нурсолтан бүләк иткән мәрҗәнне чыгарып.) Бу – синең бүләгең, Нурсолтан, нигә син дәшмисең? Курыкма, син иректә. Мин – импиратыр Питыр Фидрувичның пулкувнигы. Кара халыкны талаучыларга каршы яу чыктым.
Нурсолтан. Кулларымны ычкындыр.
Бәхтияр. (Нурсолтанның кулларыннан чылбырны алып). Ханбик ничек эзләп тапты?
Нурсолтан. Фәрештәләр хәбәр иттеме сиңа? Мең рәхмәтләр сиңа, изге кеше.
Ут сүнә.
Җиденче күренеш
Ханбикнең өе. Сәке өстендә – Бәхтияр Канкаев, Әбүбәкер Теләчев, Абдулла Мостаев.
Бәхтияр. Бер урында озак торып симерәбез түгелме, җәмәгать?
Мостаев. Гаскәр җыябыз, Бәхтияр. Бу – зур эш, падишаһымызга олуг армия кирәк.
Бәхтияр. Син, Абдулла, һәрчак миңа каршы сөйләргә яратасың. Падишаһымызның миңа атап язган указын мин дә укыдым, олуг армия җыю турындагы фикерне әйтеп падишаһка үзем рапорт язганымны онытмадым. Мин ул хакта әйтмим. Җыелган армия ни дә булса эшләргә тиеш. Әгәр армия эшсез торса, ул бозыла. Падишаһка кеше саны кирәкми, сугыша белә торган гаскәр кирәк. Сугышырга кеше сугышып кына өйрәнә. (Теләчевкә.) Тагын күпме кеше килде?
Теләчев (кәгазьгә карап укый). Пашкино авылыннан 2 кеше, Иванайдан 6 кеше, Мишәбаштан 5, Шумбут аракы заводыннан 15, Катмыштан 11, Кече Шөннән…
Бәхтияр. Син миңа җәмгысын әйт.
Теләчев. Җәмгысы буладыр 380 кеше.
Бәхтияр. Аз.
Теләчев. Пудпулкувник Рахманкулдан хәбәр килеп җитмәде.
Бәхтияр. Рахманкулга әйтеп яз, хәбәрен җибәреп торсын, аның кайда, нишләп йөргәнен без белергә тиеш. Сиңа, Абдулла, кечкенә команда алып, Кама аръягына кичәргә кирәк булыр. Үзеңә отрядны шунда җыйнап, кичүләрне күзәтчелеккә алырсың. Падишамызның Казанга бара торган юлын ворлар отряды бүлмәсен.
Мостаев. Бүген үк китәргәме?
Бәхтияр. Бүген үк түгел, хәзер үк.
Мостаев. Баш өсте. (Урыныннан тора.)
Бәхтияр. Отрядыңда тәртип булырга тиеш, онытма.
Мостаев. Син мине рәнҗетәсең, Бәхтияр. Мин дә бит пудпулкувник чинын йөртәм.
Бәхтияр. Син – пудпулкувник. Мин – өлкән пудпулкувник… Йә, чиннар бүлешмик. Үпкәләмә. Уртак эштә үпкәләү булмаска тиеш. Кисәтүнең зыяны тимәс. Үзең белән иң ышанычлы кешеләреңне ал. Сау бул, Абдулла. Исәнлектә күрешергә язсын.
Мостаев. Амин. Атна-ун көннән хәбәр җибәрермен.
Мортаза килеп керә.
Мортаза. Бәхтияр агай…
Бәхтияр. Нәрсә, Мортаза, тагын рәхмәт укырга кердеңме?
Мортаза. Юк, Бәхтияр агай.
Бәхтияр. Мин сиңа Бәхтияр агай түгел, пулкувник хәзрәтләре. Төшендеңме?
Мортаза. Төшендем, Бәхтияр агай… Анда бер мулла килгән. Сине эзли.
Бәхтияр. Бар, әйт, керсен.
Мостаев. Мин китим.
Бәхтияр. Ашыкма, күрик, нинди мулла икән.
Чапан-чалмадан мулла керә.
Мулла. Әссәламегаләйкем!
Бәхтияр. Вәгаләйкемәссәлам, хәзрәт. Түргә үтегез.
Мулла (түргә узып). Безгә Бәхтияр атлы кеше кирәк иде, шушы өйдә, диделәр.
Бәхтияр. Ул кеше без булабыз, хәзрәт. Ни йомыш?
Мулла. Йомышны әйтер алдыннан утырып дога кылыйк. (Дога кылганнан соң, Теләчев белән Мостаевка күрсәтеп.) Боларны кемнәр дип белик?
Бәхтияр. Монысы – Әбүбәкер дигән кеше, монысының исеме – Абдулла.
Мулла. Бәрәкалла. Мөселманнардыр, шәт. Юкса безгә әйткәннәр иде: Бәхтияр үз янында кяферләрне йөртә, дигәннәр иде.
Бәхтияр. Алары да күп, хәзрәт. Дөнья булгач бергә йөрергә туры килә. Без бит мәчеттә утырмыйбыз.
Мулла. Шулаен шулайдыр да, зур гөнаһ бит.
Бәхтияр. Нишләмәк кирәк, хәзрәт. Мөселманнарга да, кяферләргә дә бер Алла. Гөнаһ булса, җавабын теге дөньяда бирербез. Йомышыгызны әйтегез, хәзрәт.
Мулла. Кяфер сүзләр сөйләмә, кем, Бәхтияр. Ишетүемчә, үзең укымышлы кеше.
Бәхтияр. Аллага шөкер. Коръән-хафиз булмасак та, ипилек-тозлык беләбез. Йомышыгызны әйтмәдегез, хәзрәт. Әллә рәнҗеттеләрме үзегезне?
Мулла. Рәнҗедем, Бәхтияр. Үзем өчен түгел, синең өчен, Бәхтияр улым. Үзең яшь кеше икән. Мөселман балаларының адашып йөрүенә, кяфергә ияреп, динебезне мыскыл итеп йөрүегезгә рәнҗедем.
Бәхтияр. Төшендеребрәк сөйләгез, хәзрәт. Кяфер дигәнегез кем?
Мулла. Ырынбур ягыннан чыккан юлбасар.
Бәхтияр. Падишаһымыз әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләрен әйтәсезме, хәзрәт?
Мулла. Падишаһ түгел ул – мәлгунь. Безнең падишаһымыз берәү генә. Ул – Әби патша, могтәбәр Екатерина хәзрәтләре.
Бәхтияр. Сез, хәзрәт, Питыр Фидрувич хәзрәтләре турында сөйләгәндә, яман сүзләр әйтмәгез.
