скачать книгу бесплатно
Бәхтияр. Аягыгызга баш орам, мулла. Олуг падишаһымыз сезнең сүзләрегезгә колак салыр. Минем өчен сорагыз.
Өйдән Пугачёв чыга. Бәхтияр Пугачёвка карап тора да, баш киемен салып, Пугачёв каршына тезләнә.
Бәхтияр. Әгъзам падишаһымыз бөек галиҗәнап…
Пугачёв. Тор, полковник. Кинҗә, Канкай углы Бәхтиярның тамагы тукмы?
Кинҗә. Галиҗәнап, Канкай углының сездән түбәнчелек илә сорый торган гозерен сезгә җиткерергә рөхсәт итегез. Әгәр фатихагызны бирсәгез, аның никахлашуга уе бар.
Пугачёв. Кем белән? (Бәхтиярга.) Кайда кәләшең, полковник?
Бәхтияр. Командам янында.
Пугачёв. Болай уйлыйк, Кинҗә. Әгәр дә кәләш матурлыгы белән Канкай углының батырлыгына тиң булса, фатихабызны бирербез. Государьны туйга чакырырга онытмасалар, туй итәрбез. Алып кил кәләшеңне, полковник.
Ут сүнә.
Тугызынчы күренеш
Сигезенче күренештәге болдыр. Тәхетендә Пугачёв утыра. Янында Кинҗә Арсланов, Белобородов, Югары совет, Хәрби коллегия членнары, Бәхтияр Канкаев һәм Нурсолтан. Факеллар яна. Туйның кызган чагы. Менә бер төркем сугышчылар – руслар – болдыр янына килеп кияү белән килен хөрмәтенә җыр башлыйлар.
Вьётся, вьётся, стелется,
Вьётся, вьётся, стелется
По лугам трава шелковая,
По лугам трава шелковая.
Мил со милою сходятся,
Мил со милою сходятся.
Целуются, милуются,
Целуются, милуются…
Руслар җырлап үтәләр, аларны марилар алыштыра.
Суан толеш – соет толеш,
Путат пеле шыл кулеш;
Путат пеле шылым шолташ
Артанат пеле пу кулеш,
Артанат пеле пу погашыже.
Ончылно шогышо удер кулеш,
Ончылно шогышо удержо – лай
Сагус марийым йодалеш…
Мариларны чувашлар алыштыра.
Туй, туй, туй теше,
Туй, туй, туй теше.
Пурнас йытта ветерсе,
Парапан туса килтемер.
Пат-пат, параппан!
Пат-пат, параппан!
Сок парапаан мен калать.
Вуник туя кайрам, тет,
Кун пеккине курман, тет.
Ой, йой, ой-йорах…
Болдыр янына татарлар килә.
Уҗикәрәм, буҗикәрәм,
Болыт тамырланадыр;
Кыз куенына кергән чакта,
Егет сабырланадыр.
Келәтеңнән башкынасын
Болыт белән япканнар;
Ни гаебеңне тапканнар –
Кыз янына япканнар…
Пугачёв. Шигаев! Әйт, тагын бер мичкәне ватсыннар.
Белобородов. Галиҗәнап, таң беленүгә, поход чыгабыз.
Пугачёв. Атаман! Халык күңел ача, ачсын. Казанга җиткәнче айнырлар. Шигаев, әйт!
Шигаев (алга чыгып). Тыңлагыз! Бөек государь сезгә тагын бер мичкә бал бүләк итә… Тәгәрәтегез мичкәне!
Шау-шу башлана. Берничә кеше мичкә тәгәрәтеп чыгара. Халык мичкә артыннан ияреп чыгып китә.
Пугачёв. Полковник Бәхтияр Канкай углы, туең үзеңә ошыймы?
Бәхтияр. Мәрхәмәтле падишаһымыз…
Пугачёв. Рәхмәтең кирәкми. Тик шуны бел: Канкай углы, мондый бәхет минем һәр полковнигыма эләкми. Шуны да бел: иртәгә хатыныңны авылга илтеп куй. Кайтканыңны шунда көтсен. Минем полковникларым сугышка хатыннары белән йөрмиләр. Инде тагын хатыныңның йөзен күрдек, полковник, тавышын ишетәсебез килә.
Бәхтияр. Әгъзам падишаһымыз, ул ояла.
Пугачёв. Кемнән?
Бәхтияр. Бөек падишаһ алдында кайсы татар хатыны авызын ачарга базган.
Пугачёв. Без татар хатыннарын беләбез, Канкай углы. Татар авылы Каргалыда безне хатын-кызлар баш иеп каршыладылар, җырлап-биеп озаттылар.
Бәхтияр. Сезнең сүзегез, галиҗәнап, безнең өчен әмер. Падишаһымызның әмере үтәлергә тиеш. Нурсолтан!
Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер әйтә.
Бәхтияр. Кичерегез, падишаһ, мулла барында хатын-кызга җырлау тыела, гөнаһ.
Пугачёв. Кем ул мулла? (Кинҗәгә карап.) Синме, Кинҗә? Без сине башкортларның старшинасы дип белә идек, соңра полковник чины бирдек.
Кинҗә. Укымышлы кешеләргә мөселманнар «мулла» дип эндәшәләр, галиҗәнап. Курыкма, кызым, без син уйлаган мулла түгелбез.
Пугачёв. Шулай да син өйгә кереп тор, Кинҗә.
Кинҗә. Баш өсте. (Өйгә кереп китә.)
Пугачёв. Хатыныңның теләген үтәдек, полковник. Инде безнең теләгебез үтәлсен.
Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер пышылдый, ике арада тавышсыз бәхәс.
Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһ, аңа минем сүзем үтми, ул җырларга теләми.
Пугачёв кинәт сикереп тора. Барысы да нидер көтеп үрә каталар, тынып калалар. Пугачёв Нурсолтан каршына килә, Бәхтияр араларына кереп өлгерә.
Пугачёв (усал). Канкай углы! Патша әмереннән йөз чөерергә батырчылык кылган хатын-кызлар дөньяга сирәк туа. (Тиз генә өйгә кереп китә дә, аннан затлы киемнәр күтәреп чыгып, Нурсолтан алдына ташлый.) Алсын, бездән бүләк. Әгәр болар аз икән, син сугышта затлырак бүләкләр табарсың һәм безнең исемебездән хатыныңа бүләк итәрсең.
Кинәт артта тавыш куба, ишегалдына халык төркеме кереп тула. Алда ике казак бер симез адәмне сөйрәп алып киләләр. Болдыр янына җиткәч, әлеге адәмне җиргә ташлыйлар.
Пугачёв. Кем?!
Беренче казак. Без пикетта идек. Моны качып барганда тоттык.
Пугачёв. Кем?
Беренче казак. Кем икәнен әйтмәде. Җиккән атлары яхшы токымлы, өстендәге киемнәре затлы, үзе симез.
Пугачёв (симез адәмгә). Кем син?.. Җавап бир, синең каршыңда бөтен Русиянең государе Пётр Өченче басып тора.
Симез адәм. Син государь түгел, син – юлбасар, син – карак…
Пугачёв. Шигаев, хөкемеңне чыгар.
Шигаев. Атларын бирегә китерергә, киемен – ялангачларга, үзен – иблис кочагына.
Симез адәмне сөйрәп китәләр.
Пугачёв (Бәхтиярга). Туеңа тагын бер бүләк. Кара халыкның канын эчеп күбенгән кандаланың әҗәленнән дә зуррак бүләк юк.
Белобородов. Таң сызылып килә, галиҗәнап.
Пугачёв. Күзең үткен, акылың салкын синең, атаман… Казанга!.. Казанга!..
Баскычтан йөгереп төшеп китә. Аңа бүтәннәр иярә. Шау-шу. Атлар кешнәгәне, тояк тавышлары ишетелә. Болдырда Бәхтияр белән Нурсолтан, ишегалдында Теләчев, Мортаза, тагын бер-ике кеше кала.
Бәхтияр. Йә, ни дисең, Әбүбәкер?!
Теләчев. Сөбханалла! Бу дәрьяны туктатыр көч җиһанда бар микән.
Бәхтияр. Юк, Әбүбәкер. Бу дәрья – мәңге кипмәс дәрья. Ул дәрьяны дистә меңләп елга, чишмә туендыра. Ул чишмәләрне ачучылар – без. Тагын гаскәр җыйнарга кирәк, Әбүбәкер.
Ут сүнә.
Унынчы күренеш
Бәхтияр Канкаев отрядының лагере. Бәхтияр һәм Теләчев бер читтәрәк Пугачёвның хәрби коллегиясенә хат язалар. Бәхтияр әйтеп тора, Теләчев яза.
Бәхтияр. Рәхимле падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләренең Вуянный коллегиясенә пулкувник Бәхтияр Канкай углындан бәндәчелек илә рапорт.
Кайсы ошбу сәфәремездә тапдык ошбу Казан өязенең җенесле халайыкларыны, кайсылар, безнең каршымызда күз яшьләрен түгеп, «рәхимле падишаһымыз һәм шәфкатьле атамыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре күп-күп йыллар вә озын гомерләре сау вә сәламәт улсын» дип теләк телиләр.
Һәм бу заманда каршымызда йөгерүче гаскәремез алты йөздән артыктыр. Бер үк анларның эчендә киемсез һәм атсызлар вә коралсызлар бардыр. Юлымыз өстендә йакын торучы боярларның үзләрендән калган мал вә хайваннарын аламыз, хәзинәгә тапшырмак хакында… Һәр тарафларга пикит каравылларына командалар йибәрәмез, дошманнар хәбәрен белер өчен дип. Һәм йәнә Иделләрдәге барча пыравузларны иллешәр кешеләр йибәреп каратамыз, вурлар партиясенең хәбәрләре бар өчен. Бетте.
Теләчев. Сәнә 1774, ийүлнең 14 көне.
Бәхтияр. Кичекмәстән җибәрергә кирәк. Әллә үзебезгә барып кайтасы?.. Казанны күрәсе килә, Әбүбәкер. Үзебезнең Казанны, этләрдән арынган Казанны.
Теләчев. Казаны Казан, Бәхтияр, Мәскәү, Питырбур нишләр?
Бәхтияр. Алары да алыныр, Әбүбәкер.
Теләчев. Алынырмы?..
Бәхтияр. Шигең бармы?
Теләчев. Юк дип әйтсәм ялган булыр.
Бәхтияр. Дәлилең ни?
Теләчев. Дәлилем юк, күңелемдә шигем бар.
Бәхтияр. Аңламыйм мин сине, Казан алынганга шатланасы урынга, күңелеңдә шик йөртәсең. Илебездә – ирек, өебездә нигъмәт булса, ни кирәк. Бүген без үз иркебездә – анысы да олы бәхет.
Теләчев. Бүген ирекле булу бәхеттер. Киләчәктә зиндан көткәнен сизеп яшәү дә бик авыр.
Бәхтияр. Әбүбәкер, син сөйләгән сүзләрне башкадан ишетсәм, ул сүзләрне сөйләүчегә яман булыр иде. Сине үзем эзләп таптым. Әмма шунысы да мәгълүм: мин сиңа кайтып китәргә рөхсәт бирдем. Ирекнең кадерен, тәмен, ләззәтен татып өлгергән кеше зиндан турында уйлыймы?
Теләчев. Бәхетле кеше син, Бәхтияр, зиһенең һәрдаим ачык, икеләнүләрнең ни икәнен белмисең!
Бәхтияр. Алай димә, мулла. Мин дә адәм баласы. Абдулла Мостайдан ни өчендер хәбәр юк.
Теләчев. Сугышып яткан чагыдыр.
Бәхтияр. Шуран перевозын сакларга кирәк. Беррәттән керәшен Гирачемга боерык җибәрергә онытмыйк, уяу булсын. (Теләчев кәгазь ала, язарга әзерләнә; Бәхтияр әйтеп тора.) «Пулкувник Бәхтияр Канкай углындан бирелде приказ сән Гирачем Сабай углына. Чистай кичүенә сәкез авылдан – һәрвакытта даимчелек илән унбиш кеше тормак үзләренә кичүдә. Ошбу эш тапшырылды Көчек авылының Мәнди Туктамыш углына, һәрвакытда яхшыдан һәм ямандин хәбәр булса, юкарыда язылган Гирачемга рипуртавайт итмәгә. Бу мәзкүр сәкез авыл җәмәгатьләренә пухут сорап һичкемне рәнҗетмәскә». Һәр ике язуны илтер өчен чапкын җибәр, Әбүбәкер.
Теләчев китә. Бәхтияр ялгызы. Нурсолтанның җыры ишетелә. Ут агачка сөялеп җырлап торучы Нурсолтанга төшә.
Нурсолтан җыры:
Өзелеп-өзелеп китә үзәгем,
Әле дә сабыр башкынаем, түзәмен.
Уф дип әйтсәм, аурый башларым,
