скачать книгу бесплатно
Вәләкин чемпионның һәр йөреше саен тактада хәл минем өчен хәвефләнә барды. Һәм, акларның ферзен отып унике йөреш ясаганнан соң, мин… бирелергә мәҗбүр булдым. Чөнки Рәшит абыйның өч йөрештән мат чәписе көн кебек ачык иде. Гадәти генә мат түгел, комбинациясе соклангыч иде. Шәп! Мин рокировка ясарга өлгермәгән идем, ә акларның теге ике пешкасы, җитәкләшеп, минем корольгә бер генә адым җитмичә торалар, арттагы атлар ярдәмендә минем корольне умырып тешләргә ыржаялар иде. Явызлар!
– Оттырдым… – дидем һәм, торып басып, Рәшит абыйның кулын кыстым.
Күрсәгез икән сез чемпионның йөзе ничек балкуын – бу елмаюда сабый самимилеге дә, баһадир горурлыгы да бар иде. Ферзен оттырудан йөзе кара коелуның эзе дә юк. Димәк, бу партиядә ул мине отып кына калмады, ә үзенә килгән авырлыкны да оста көрәшче булып җиңде. Соңыннан, Рәшит абый белән якыннанрак танышкач, аның җиңелү ачысын кичерә белү сәләтенә, җиңү тантанасын тоя белү тыйнаклыгына гел сокландым.
Сеанста беренче оттыручы мин булдым. Фигураларны җыя башладым. Ләкин чемпион, тактадагы позициягә карап, уйга чумган иде.
– Әйе, өч йөрештән – мат, – дип, пышылдап кына әйтте Рәшит абый. – Ә беләсезме, ферзьне оттыргач, мин бирелергә уйлаган идем бит. Ике пешка ярдәмендә комбинация ясау мөмкинлеген кинәт күреп алдым, хәтта ферзьне махсус биргән кебек килеп чыкты. – Ул сүзеннән тукталып торды да: – Тезегез тагын, – диде. – Аклар белән уйнагыз.
– Сеанста сез аклар белән уйнарга тиеш бит. Кагыйдә…
– Мин үзем рөхсәт итәм.
Сицилия саклануын уйнадык. Мин бу чакта Рәшит Нәҗметдиновның «сицилианка» ны аеруча яратуын, аның, шушы башлангычны кулланып, матур партияләр уйнаганын белми идем. Соңыннан да ул Сицилия саклануында бик күп искиткеч партияләр иҗат итте. Гадәттә, Рәшит абый мондый башлангычның шактый партияләрендә «дошманнар» ын егерме алтынчы-утызынчы йөрешләрдә ота иде. 1961 елда, мәсәлән илнең егерме тугызынчы беренчелегендә, үзе комбинацион уен яратучы Михаил Тальны егерме тугызынчы йөрештә отты һәм турнирда иң матур партия өчен приз алды.
1954 елда Бухарестта Италия шахматчысы Энрико Паоли белән партиясен (шулай ук Сицилия саклануы) егерме җиде йөрештә тәмамлады һәм матурлык өчен беренче призны яулады. Гәрчә матбугатта берничә тапкыр бу хакта язылса да, тагын искәртик: Паолига каршы уйнар алдыннан, Рәшит Нәҗметдинов улы тууы турында хәбәр ала һәм, уен тәмамлангач, Паоли белән партиямне улыма багышлыйм, дип телеграмма суга.
…Әйе, сеанста без Сицилия саклануын уйнадык, һәм шахмат тактасында нинди гарасатлар кубуын күрсәгез икән – һәр шакмакта өермә, һаман саен куәтләнеп, бөтерелеп торды. Әлбәттә, бу давыл-сарсарларны Рәшит абый кузгатты. Күршем Анатолий Авдеев, башын чайкый-чайкый, кирәк бит шулай һәм мөмкин бит шулай дигәндәй, безнең уенны шаккатып, шул ук вакытта Рәшит абый ясаган «кәртинкә»гә сокланып күзәтте.
Сеанста Рәшит Нәҗметдиновны отучы булмады. Анатолий Авдеев, мин ике партия оттырырга өлгергәннән соң, сеансёр тәкъдим иткәч, ничьяга килеште һәм, шулай буласын баштан ук белгән кыяфәт белән, зур шахмат тактасын култык астына кыстырып, бүлмәдән горур атлап чыгып та китте. Бу сеанста тәнкыйтьче, «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналы редакторы Гази абый Кашшаф та ничья ясады дип хәтерлим. Мин аларның уенын күзәтә алмадым, чөнки, беренчедән, ике партиядә дә үз хәлемнең мөшкеллеге шахмат тактасыннан аерылырга мөмкинлек бирмәсә, икенчедән, Гази абый уенын күрү өчен, урыннан кузгалып түргә барырга кирәк иде. Аннары Гази Кашшафның сеанста чемпион белән ничья ясавы гаҗәп тә түгел. Чөнки Гази абый шахматны әйбәт үк уйный иде, аның гаиләсендә дә шахмат хөрмәттә булган – улы, галим Р. Кашафетдиновның университетка укырга кергәнче үк, шахматта беренче разряд алуы моңа дәлил. Тәнкыйтьчебез Гази Кашшаф шахмат уенында теоретик яктан да шактый әзерлекле иде. Рәшит Нәҗметдиновның башлап өйрәнүчеләр өчен «Шахмат уены» исемле татарча китабы (Татарстан китап нәшрияты, 1953) Гази Кашшаф редакциясендә чыкты. Ә китапның җаваплы мөхәррире шулай ук ару шахматчы, «Чаян» журналында озак еллар җаваплы секретарь булып эшләгән, йөзеннән елмаю китмәс Габделхәй Хәбиб иде. (Кайберәүләрнең чагыштыруынча, журнал исеме янындагы елмаеп торучы Чаян рәсеме Хәбиб абыйга – аңа шулай эндәшәләр иде – охшатып ясалган, имеш.)
Әйе, язучыларны һәм журналистларны хөрмәтли иде Рәшит Нәҗметдинов, алар даирәсендә үз кеше иде ул. Шигъриятне, гомумән, әдәбиятны ярата иде. Шигырьләрне яттан сөйләр, зур күләмле чәчмә әсәрләрдән озын өзекләрне сүзенә сүз китерер иде.
Яңа танышым Ваник Закарян Рәшит Нәҗметдиновның давыллы ике партиясен белми иде – сеанста мин оттырган ике партияне. Ваникка шушы сеанс һәм, кайбер позицияләрне, Рәшит абый ясаган комбинацияләрне хәтерләп, андагы ике оттырышым турында сөйләдем.
– Шәп! – диде Ваник һәм: – Соклангыч! – дип сөенде. – Казаннан мин ике каһарманны беләм, – дип танышкач та әйткән сүзләрен кабатлады. – Матурлык баһадирларын. – Бераз уйланып торгач: – Лобачевскийны мин, әлбәттә, берничек тә күрә алмый идем, – дип өстәде. – Нәҗметдинов белән дә очрашырга насыйп булмады. Ә уйныйсы килә иде аның белән! Синең кебек, отам, дип тә оттыру рәхәтен татырымны белеп уйныйсы килә иде…
Ваник Закарян (Захарян, дип дөрес язмыйлар) ул чакта математика фәннәре кандидаты, институт проректоры һәм… шахмат мастеры иде. Аның Николай Лобачевский һәм Рәшит Нәҗметдинов иҗатларын яхшы белүенә һәм аларны янәшә куеп искәртүенә шушылар сәбәпче. Соңыннан Ваник Суренович докторлык диссертациясе яклады, турнирларда катнашмый башлады.
Рәшит Нәҗметдинов белән минем тагын уйнаганым булды. Ул, икенче тапкыр Россия чемпионы булып кайткач, язучылар һәм журналистлар белән тагын очрашты, сеанс та бирде. Бу чакта мин газета-журнал редакцияләрендә еш чуалып йөри идем. Шуңа күрә сеанста мин тагын катнаштым. Әлбәттә, безнең партиянең ничек тәмамлануын сез әйтмичә дә беләсез. Хикмәт, хәер, очкода гына түгелдер. Очрашуның нәтиҗәсе мине уен башланганчы ук шатландырды һәм моны хәзергәчә күз алдымда һәм күңелемдә саклыйм.
Сөендергән хәлләрнең берсе чемпионның мине беренче очрашудан хәтерендә калдыруы булды. Сеанс башланып минем турыма җиткәч, Рәшит абый кул биреп исәнләште һәм:
– Онытмыйм мин теге партияләрне, – диде. – Хәтердә алар. Әйдәгез, тагын уйныйк. Ләкин бу юлы мин ферзьне оттырмам, – дип, шаяртып елмайды. – Тырышып уйныйк. Шахмат уенының һәр йөреше – иҗат.
Рәшит абый король гамбиты тәкъдим итәр, ягъни бу юлы уенны башыннан ук кискен юлга салыр дип көткән идем. Ләкин ул моңа бармады: сеанс бирүчеләр, гәрчә бу башлангычның нечкәлекләрен уендашларыннан әйбәтрәк белсәләр дә, ике як өчен дә хәтәр сикәлтәләрдән һәм яман упкыннардан гыйбарәт гамбитны сеанста сирәк кулланалар. Ул елларда турнирларда еш кабатланган һәм һәвәскәрләр яратып уйный торган итальян партиясе юлыннан «сәфәр» киттек без. Һәм «сәфәр» озын һәм озак ук булды. Беренче сеанстагы күршем Анатолий Авдеев белән мин чемпионга каршы уенны соңгылар булып тәмамладык. Анатолий бу юлы да, Рәшит абый тәкъдим иткән ничьяны «кесәсенә салгач», зур шахмат тактасын култыгына кыстырып, горур чыгып китте, хәтта минем ничек уйнап бетерүемне көтеп тә тормады – хәләле Мөршидәгә мактанырлыгы бар бит! Ә мин, бик каты бөгелмәле кыршау эчендә калып, салмак сулып кына оттырдым. Ләкин партияне сеанста иң соңгача мәгънәле суза алуым минем икенче сөенечем булды: бу юлы, башкалар бер партия уйнаганчы, ике тапкыр оттырып өлгермәдем бит!
Тырышып уйнадык без бу партияне. Ә Рәшит абый, шахмат белеме һәм тәҗрибәсе чагыштыргысыз баерак булуга карамастан, ныграк тырышкан икән.
Рәшит Нәҗметдинов ни өчен итальян партиясе уйнады соң, дигән сорау куйган идем мин ул чакта үземә. Күрәсең, ул, әйткәнемчә, шул елларда киң таралган итальян партиясендә минем көч-куәтне тикшереп карарга теләгәндер. Бәлки, шахматта миңа өмет баглагандыр, дип өзеп әйтә алмыйм, бу хакта ул тәгаен фикерен белдермәде, шулай да… шулай да… дип күңелне очындыргаладым. Ләкин шахматны тормышым үзәгенә куярга соң иде шул – егерме яшьтән узган идем инде.
Һәм без очрашканда әңгәмәдәшләр булудан узмадык. Моңа исә минем аны бирелеп тыңлавым, шахмат дөньясындагы яңалыкларны һәм матур комбинацияле партияләрне тикшергәндә, Рәшит абыйга ара-тирә каршы сукалавым да сәбәпче булгандыр. Сүзсез, Рәшит Нәҗметдинов шахматны бөтен җаны-тәне белән бирелеп пропагандалаучы иде.
Бер әңгәмәдә Рәшит абый:
– Санскрит – һиндларның борынгы әдәби теле, – диде. – Бу телдә «чатуранга» дигән сүз бар. Фигуралар белән борынгы һинд уены шулай аталган. Шушы уен хәзерге шахматның элгәре инде. Киң таралган булгандыр чатуранга, исеме-аталышы әдәби телдә йөргән ич.
Әйе, шахматка бәйле һәр деталь аны шахмат йөреше алдыннан сак уйлангандагыча итә иде.
Ул үзенә өйрәнчекләр-шәкертләр сайлауда үтә дә таләпчән иде. Шуңа күрә минем уйнавымда профессиональ шахматчы булу мөмкинлеге күрмәгәндер дип нәтиҗә ясыйм. Рәхмәт аңа – төп юлым итеп шахматны сайларга өндәмәде ул мине. Кеше язмышына сак карый белә иде Рәшит абый. Күрәсең, хыял дөньям ярлы ук булмаса да, аны шахматта бизәү мөмкинлегем чамалы икәнлеген абайлаган ул. Әйе, очрашканда, шахмат иле турында әңгәмәдәше булудан узмадым мин. Безнең сөйләшүләр беркайчан да шахматтан читкә борылмады. Шушы мәсьәләдә бөек затның мине әңгәмәдәше итүе дә – минем өчен олы шатлык лабаса!
Шулай да, әлеге сеанслардан соң егерме еллап узгач, Рәшит Нәҗметдиновка тагын имтихан тоттым. Бу сынау вакыт дәвамы белән шактый озакка сузылды.
Җитмешенче елда Татарстан Журналистлар берлеге Сембергә теплоходта сәяхәт оештырды. Сәфәрдәш булырга шахмат һәм шашка остасы Рәшит Нәҗметдиновны да чакырганнар иде. Әйтәм ич, язучылар һәм журналистлар белән дус иде ул.
Башта Рәшит абый шахмат дөньясы хәлләре турында сөйләде – ул шахматны пропагандалау мөмкинлеген файдаланмыйча калмый иде. Һәм сорау-җаваплардан соң, ягъни очрашудагы киеренкелекне – исеме дөньяда танылган маэстро белән уйнаячакбыз бит! – дустанә әңгәмә оештырганнан соң, сеанс бирде. Шахмат фигураларын күргәч, чытлыклану гадәтем бетмәгән иде, бәлки, Рәшит Нәҗметдиновның ике сабагы гына җитмәгән икән моңа, дип тә бәяләргә мөмкиндер, тагын чәпәләсен белергә тиеш иде бит, дияргәдер, бәлки, матурлыкка тагын сокланасы килгән адәм баласының, дип уйларгадыр – сеанста мин дә катнаштым. Һәм рәхәтләнеп уйнадым, һәм рәхәтләнеп отты…рдым! Тик беренчеләрдән булып түгел.
Бу сеанста Анатолий Авдеев юк иде кебек, әллә миңа күрше түгел идеме – аның, Рәшит абый тәкъдим иткән ничьяны «кесәсенә салып», теплоходның ял бүлмәсеннән горур кыяфәттә чыгып китүен хәтерләмим. Сеанста язучы һәм журналист, ару шахматчы Марсель Зарипов кына ничьяга уйнады. Аның, сеанс башланып сәгать чамасы да узмастан, йөзенә гадәтенчә елмаю җәеп:
– Мин сезне шахмат уйный беләсез дип йөрим тагын. Миннән үрнәк алыгыз, мин бишбылтыр элек ничья ясадым инде, – дип узуы истә калган (журналист халкы сеанста да сөйләшү җаен таба инде ул).
Бәлки, Марсельнең гадәтенчә шаяртуы гына булгандыр бу. Ничек уйнавын Марсельнең үзеннән хәзер дә сорыйсы килми, аның теплоходтагы сеанста сөенечле йөзе, бу кеше һичкайчан төшенкелеккә бирелмидер дигән матур тәэсир калдырган. Аннары Рәшит Нәҗметдиновны сәфәргә чакыручы Марсель иде. Ничек инде кунак хуҗаның кәефен китәрсен икән?! Хәер, Марсель, оттырган булса да яки откан булса да, элгәре безне «тәнкыйтьләп» алмыйча, дөресен әйтмәс иде. Шаярта белүе аңа кәефе күтәренкелеген сакларга, һичшиксез, булышадыр. Өстәвенә шаяртуны ят иткән кеше шахмат тирәсенә якынаймый да ич. Көлү-шаярту катнашмагач, шахмат шахмат буламыни!
Марсельнең әлеге сүзләрен Рәшит абый да ишетте. Ул аңа сеанста сөйләшүе өчен ачуланмады. Марсельгә карап елмайды да тагын уенга чумды. Әллә соң, әйдә, сайра, күңел ачарга синең шат ялганың һәм гөнаһсыз мәзәгең дә кирәк, дигәнне аңлаттымы Рәшит абыйның дустанә елмаюы? Кем белә… Ясадың ди Нәҗметдинов белән ничья… Мин аңа өч сеанста дүрт партия оттырдым – гомер булмагандыр мондый хәл.
Марсельнең ничек уйнавын хәзер белешсәм, теге чакта партиянең нәтиҗәсен шаяртып әйткән булып, оттыруын холкынча җиңел таныячак ул. Монысы шиксез. Тик, беренчедән, аның теге чактагы сөенечен бетерермен һәм, икенчедән, аның шаяртуыннан соң Рәшит абыйның бер мизгелгә онытылып елмаюын ямьсезләндерермен кебек. Ә дөньясын оныту матурлыгы Рәшит абыйның рухиятен олайта иде.
Теплоходның ял бүлмәсендә Рәшит абый белән икебез генә калганбыз. Халыкның таралуын сизмәгәнбез. Берәү дә безгә төн икәнен искәртмәгән. Инде кара-каршы утырып уйнаганбыз да уйнаганбыз. Партия тәмамлануга, яңасы тезелгән. Сөйләшмәдек тә бугай. Рәшит абый партияләргә анализ да ясамады. Бәлки, мәшһүр Александр Алёхин «Ноттингем, 36» исемле китабында ике инглиз мастеры очрашуы турында әйткән кебек, бу партияләр комментарийлык тормагандыр. Шулай да шактый озакка сузылган бер партиядән соң Рәшит абыйның:
– Егерменче йөреш зәгыйфь булды минем. Зәгыйфь вә гарип, – дигәне хәтердә.
Мин, әлбәттә, бу партияләрнең берсендә дә отмадым, һәм ничьяга да ирешмәдемдер. Әйе, ничья да ясый алмадым шул. Юк, ялгышам. Оттым мин! Шахмат уенының гаҗәеп давыл-гарасатларын күреп кенә түгел, ә аның гүзәл мәхшәрендә катнашып соклану отыш иде миңа.
Инде таң аткан. Сембергә якынлашабыз икән. Сәгать дүрт тулган. Ә очрашу кичке чәйдән соң ук башланган иде. Димәк, Рәшит абый кимендә сигез сәгать буе киеренке хезмәттә, өстәвенә төнге сменада. Аңа илле сигез яшь иде инде… Рәшит абый шахмат тирәсендә ару-талуны белмәде. Сиздермәгәндер. Моның өчен исә искиткеч баһадирлык кирәк. Һәм ул каһарман иде. Бу очракта бер нәрсәне хәтерләү дә җитә: гомеренең соңгы егерме елында Рәшит Нәҗметдинов төрле өлкәләрдә, шәһәрләрдә, чит илләрдә сигез йөздән артык лекция укый, сеанс бирә. Турнирларда катнашу, тренерлык хезмәтен башкару, Казан бакчаларында һәвәскәрләр белән уйнау, спортта югары осталык мәктәбендә укыту, китаплар язу әлеге исәпкә керми! Һәм француз рәссамы Жан Эффельның Пикассо турында әйткән сүзләре искә төшә: «Талантлар аз эшли белмиләр».
Ә зур акыл ияләре талантны һәрвакыт авыр берәмлеккә санаганнар.
Төнне һәвәскәр шахматчы белән уйнап уздыру, буфет вә башка почмакларда чуалудан рәхәтрәк булган, димәк, Рәшит абыйга. Югыйсә теплоходларда ял итәргә уңайлы мөмкинлекләр күп була. Ул чакта, әйтик, хәмерле буфетлар сәфәр буена гөрләп эшли иде. Рәшит абыйны сыйлаучылар да табылыр иде. Ләкин ул һәвәскәр уенчының шахмат сыен сайлаган.
Шахмат мастеры Ваник Закарян Рәшит абый белән очрашуларым һәм уйнавым турында миннән кабат-кабат сөйләтте. Нинди дә булса яңалык өстәвемне көткәндер, күрәсең. Һәм Рәшит абый турындагы әңгәмәләрне Ваник тәмамлый иде.
– Миңа Рәшит Нәҗметдинов белән уйнарга туры килмәде. Матурлык каһарманы белән. Аның уенын, уенын баеткан халәтен күреп сокланырга насыйп булмады…
Сембергә сәяхәттә Рәшит абый белән уйнауларым аның матурлык каһарманлыгын күреп соклануымның соңгысы булган икән. Шуннан соң мин шахмат осталары сеансларында катнашмадым, тамашачы булып кына күзәттем. Сәбәбе – Рәшит абый белән уйнап оттыру бизәкләрен төссезләндерергә теләмәүдән. Һәм бу сүзләр һич тә төче булып яңгырамасын, димәк, төче тәмдә кабул ителмәсен. Ә бит элегрәк мин танылган гроссмейстер сеансында да катнашкан идем.
Илле бишенче елда, Мәскәүдә журналистлар мәктәбендә укыганда, безнең белән очрашуга кешелекнең иң көчле шахматчыларыннан берсе, танылган галим Михаил Моисеевич Ботвинник килде. Ул сеанс та бирергә тиеш иде. Ләкин, лекциясеннән соң сорауларга җавапларын бетергәч – комбинацион уен турында сөйләгәндә, ул Рәшит Нәҗметдиновны да искә алды – саран елмаеп кына һәм бик тә әдәпле итеп, сеанс бирә алмавын, ашыгыч шөгыле булуын әйтте.
– Минем белән дустым Сало Флор килде, – диде ул. – Сезгә ул сеанс бирәчәк. – Сеанс турындагы вәгъдәсен башкачарак булса да үти Михаил Ботвинник. – Сало кызык уйный ул…
Аның сүзләре, әкияттә сөйләнгәнчә, башта минем энем белән уйнап (йөгерешеп) карагыз әле, дигән кебегрәк яңгырады. Һәм тыңлаучылар дәррәү көлеп җибәрделәр. Михаил Моисеевич мулдан елмайды һәм, башын аз гына югары күтәреп, ым каккандай итте: ә сез шулай да элгәре аның белән йөгерешеп карагыз, янәсе, йөгерешегез әле…
Сало Флор бу чакта «ничьялар короле» булып танылган иде инде. Сеанста да ничьялар күп булыр дип көткән идем мин. Кая ул! Утызынчы елларда ук дөньяның иң көчле шахматчыларыннан саналган Сало Флор шахмат такталарында ут уйнатты! Шөкер лә, бу утта көючеләрнең беренчесе мин түгел идем. Тәбәнәк буйлы чех агае Сало Флор үзеннән озын татарны Мәскәүдә беренче булып тукмады, дип, күзне ачтырмаслар иде бергә укучы дуслар. Ә мәктәптә илнең барлык җөмһүриятләре, шулай ук демократик дигән илләр вәкилләре (һәм чехлар да, әлбәттә) күп иде һәм бер-беребезне, күңелне кыймаслык итеп, үртәү җаен ычкындырмый идек. Халыклар дуслыгы дигән нәрсә изге санала (иң киме – саналырга тиеш) иде әле ул чакта.
Ботвинник кисәтүенә игътибар итәргә кирәк булган икән – Сало Флор, чыннан да, кызык уйнады. Һәрхәлдә, минем белән галәмәт әкәмәт уйнады ул. Партия тәмамланып килә иде инде. Сеансёр килгәч, йөрешемне ясадым. Сало Флор йөрде дә минем корольне күрше кырга күчерде. Тагын үз йөрешен ясады да китеп тә барды. Нигә минем корольгә кагылдыгыз, дип ачуланмакчы идем, ләкин тактага карагач, кызык күрдем: королемнең бер генә йөреше булган икән, мескенкәемнең…
Әйе, сеанста уйнауның үз өстенлекләре һәм үз кыенлыклары. Сеанста кайчак кызыклы әсәр ешрак иҗат ителә. Чөнки монда син нәтиҗәнең турнир хәлеңә тәэсир итүеннән шикләнмисең. Ә сеансёр өчен уен олы бер мавыктыргыч әсәргә әйләнә. Моны мин сеанс биреп караучы буларак беләм. Дус-ишләр белән шулай уйнаштыргаладым. Әмма каршы уйнаучылар биштән артмады. Менә шундый «балалык сеанслары» нда шахматның гүзәллеген аныграк күрәсең. Бәлки, сеансның нәкъ шушы үзенчәлеге өчен Рәшит абый Нәҗметдинов сеансларны бик теләп биргәндер һәм моннан рәхәтлек тапкандыр. Моны кистереп әйтә алмыйм, чөнки үзара әңгәмәләрдә сеанслар нигәдер искә төшерелмәде. Күбесенчә теге йә бу турнир, андагы кызыклы партияләр (үзе катнашмаган турнир барышында ук аның кулында мавыктыргыч партияләрнең язмасы була иде инде – телефоннан шылтыратып язып ала иде аларны), шахмат осталары тормышы һәм гаҗәеп комбинацияләр турында сөйләшә идек.
Комбинацияләр дигәннән. Минемчә, комбинацияләр – шахматның Рәшит Нәҗметдиновны яулавына төп сәбәпләрнең берсе. Шахматның шигърияте – комбинациядә, дип инанган иде ул. Нәкъ шуңа күрә Рәшит абый ШАХМАТ ШАГЫЙРЕ иде. Беларусьта А. Ройзманның «Шахмат миниатюралары (Комбинацияле 400 партия)» («Шахматные миниатюры (400 комбинационных партий)») исемле китабы чыккан иде. Анда Рәшит Нәҗметдинов уйнаган ике партия кертелгән. Аз, әлбәттә. Хәер, бу китап, нигездә, Беларусь шахматчылары партияләреннән тезелгән бит. Ә Рәшит абый үзе «Мең дә бер комбинация» исемле китап язарга әзерләнә иде. Бу хакта аның укучысы-өйрәнчеге Яков Дамский да Мәскәүдә чыккан «Рәшит Нәҗметдинов» дигән китабында искәртә. Кызганыч һәм үкенечле, Рәшит абый бу китабын язарга өлгермәде. Язуда да хәлле иде ул. Аның «Шахмат уены» исемле татарча китабы, әйткәнемчә, 1953 елда чыкты. «Сайланма партияләр» («Избранные партии») дигән русча китабы 1960 елда укучыларга барып иреште. Ике китабы да вафатыннан соң берәр тапкыр кабат басылды.
Рәшит Нәҗметдиновның шахмат иҗатын тулаем күз алдына китерергә тырышканда, бер цифрны кабатларга туры килә икән:
– биш тапкыр РСФСР беренчелегенә чемпионатларда икенче урынны ала;
– биш тапкыр РСФСР чемпионы була;
– биш тапкыр халыкара турнирларда алгы урыннарга чыга, ягъни призёр;
– биш тапкыр аның җитәкчелегендәге РСФСР җыелма командасы ил беренчелегендә һәм спартакиадаларда җиңә;
– биш дөнья чемпионы белән турнирларда очраша һәм алар белән уйнауда уңай баланс Рәшит абый ягында – алты отыш, тугыз ничья, биш (монысы да биш!) оттырыш…
Һәм боларга «дүрт тапкыр», «өч тапкыр» дигән уңай нәтиҗәләрне шактый өстәп була.
Никадәр хезмәт! Болары бит уңышлы уеннар гына… Чыннан да, талантлар аз эшли белмиләр.
Башка юнәлештәге саннарны китерик. Татарстан вәкиле Рәшит Нәҗметдинов чит илләрнең (хәзерге БДБ республикаларыннан башка) кырык җиде чемпионы белән алтмыш ике тапкыр уйный. Нәтиҗәләр мондый: утыз алты тапкыр ота, унтугыз ничья ясый, җиде тапкыр оттыра.
Шулай да Рәшит Нәҗметдинов иҗатына «бердәнбер» сүзе – иң зур бәя. 1950 елда ул, РСФСР беренчелегенә шашка турнирында, унҗиде мөмкинлектән унбер ярым очко җыеп, мастер исемен яулый һәм икенче урынга чыга. Шул ук елда, инде әйткәнебезчә, шахмат мастеры булуга да ирешкән иде. Шахмат буенча, шашка буенча да мастер булган кешене ил моңарчы белми әле. Димәк, татар Рәшит Нәҗметдинов – беренчесе!
II
Нәрсә ул шахмат?
Ул – кешенең үзен үзе җиңүләренең
берсе. Берәүләр өчен шахмат – моң,
Икенчеләр өчен – нәкыш,
Минем өчен – шигърият,
Әйе, көрәш, акыл һәм ихтыяр шигърияте.
Пабло Неруда
Шахмат мастеры исемен алу өчен көрәшү Рәшит абыйның иҗатында иң авыр чорларның берсе булды. Шушы киртәне узмыйча, шахмат дөньясы осталары, әлбәттә, сине рәсми танымый, син әле һәвәскәр саналасың. Һәм менә 1948 елда Рәшит Нәҗметдиновка, мастер исеме алу өчен, Г. Лисицын белән матч уйнарга рөхсәт ителә. Матчка Рәшит абый ныклап әзерләнә, булачак сынаучысының партияләрен җентекләп өйрәнә. Тик аңа мастер Г. Лисицын белән уйнарга туры килми. Матч башланырга берничә көн калгач, аңа Балтыйк буе чемпионы, мастер Владас Микенас (соңыннан, 1950 елда, халыкара мастер һәм СССРның атказанган спорт мастеры) белән уйнарга тиешлеген хәбәр итәләр. Бу инде, шахмат уеныннан алынган мәгълүм сүзләр белән әйткәндә, Мәскәүдәге спорт җитәкчеләренең «ат белән йөреше» була. Нишләргә? Әлбәттә, Рәшит Нәҗметдинов матчта уйнаудан баш тарта алыр иде. Әмма мастер исемен алу өчен, матч уйнарга тагын рөхсәт итәрләрме? Андый мөмкинлек, гомумән, булырмы?
Һәм Рәшит абый, башка кеше белән уйнарга әзерләнсә дә, В. Микенас белән көрәшергә карар кыла. Матч 1948 елның февраль – мартында Казанда булды. Ундүрт партия уйналды. Уенның барышын Татарстан матбугаты даими чагылдырды. Әмма бу матч та шахмат буенча татарның үз мастерын бирмәде. Нәтиҗә: 4–4=6. Шулай да Рәшит абый өчен кимсенерлек нәтиҗә түгел иде бу – сугышка чаклы ук шахмат дөньясында билгеле булган «нык» мастер (гәрчә В. Микенас мастер исемен 1942 елда гына алса да) белән матчны ничьяга тәмамлау мәртәбә иде. Димәк, Рәшит абыйның үзе язуынча, мастер исеме дә таулар артында түгел икән инде. Җай килгәч, шуны да теркик: югарыда телгә алынган комбинацияле дүрт йөз очрашу турындагы китапта Рәшит Нәҗметдиновның В. Микенасны давыллар куптарып откан партиясе китерелә.
Ике елдан Рәшит абый максатына иреште: шахмат буенча татарның беренче (һәм ул чакта Татарстанның беренче) мастеры булды. 1954 елда исә Бухарест турнирында халыкара мастер исемен яулады – татарлардан (һәм Татарстаннан) бу исемгә лаек беренче кеше! Рәшит абыйның тагын бер мактаулы исемен әйтмичә ярамый. Ул татарлардан (һәм Татарстаннан) СССРның атказанган тренеры исемен беренче булып алды! 1957 елда илнең егерме сигез спортчысы орденнар һәм медальләр белән бүләкләнде. Иң яхшы спортчылар арасында Рәшит Нәҗметдинов та бар иде. Ул «Аеруча хезмәт күрсәткән өчен» медаленә лаек булды. Татарлардан (һәм Татарстаннан) хөкүмәт бүләге алучы шахматчылардан беренчесе!
Мастер исемен алу гына түгел, шахматта аны билгеле бер вакыттан соң расларга да кирәк. Монысында инде Рәшит абый һич тә сынатмады – мастер исемен кырык җиде тапкыр, халыкара мастер булуын җиде тапкыр (соңгысында алтмыш яше җитәр көнендә) раслады.
Һәм исеме онытылмый Маэстроның. Казан шахмат клубы Рәшит Нәҗметдинов исеме белән атала, аның истәлегенә багышлап, башкалабызда зур турнирлар үткәрелә.
Останың иҗатыннан шактый цифр-саннарны мисал иттек. Инде шахмат һәм шашка эшлеклеләренең Рәшит Нәҗметдиновка биргән кайбер бәяләренә күз салыйк.
«…Шахмат тормышымның шактый чоры Рәшит Нәҗметдинов белән элемтәдә узды, ди халыкара гроссмейстер, дөнья чемпионы исемен дәгъвалаучыларның берсе Лев Полугаевский. – Мин ул тренеры булган РСФСР яшүсмерләр командасында уйнадым, Россиянең җыелма командасында аның белән бергә чыгыш ясадым, Союз һәм Россия чемпионатларында аның көндәше булдым, төннәр буе партияләрне бергәләп анализладык, аның белән еш бәхәсләштем, дус идек. Россия шахматчылары гаиләсендә аңа үз итеп Гибятыч дип эндәшәләр һәм яраталар иде. Ул шактый өлкән яшьтә иде инде. Кайчак аның карашлары заманча түгел кебек иде. Ләкин гомеренең соңгы көннәренә чаклы безнең үз иткән партнёрыбыз, әңгәмәдәшебез, иптәшебез булып калды. Шахматны ул иҗат итеп карады һәм беркайчан да бу уенның спорт та булуына аерым басым ясамады. Ул гаҗәеп әйбәт тренер да иде. Кечкенә генә шансны да эзләп, төннәр буе анализ ясый иде һәм менә дигән анализлаучы иде – төрле мөмкинлекләрне эзләүдә аның көче ташып тора иде».
«…Бай белемле кеше иде Рәшит Нәҗметдинов, – дип яза аның шәкерте, шахмат мастеры Яков Дамский. – Ул тыела алмыйча, күп һәм тиз укый иде, турнирларга җыелгач, иң башлап, кемнең нинди китаплар алып килүен белешер иде. Шигырь ярата, шигъриятне белә иде. Җырчы тавышы булмаса да җырлый иде, җырны тыңлый белә иде. Аның мие тынгы яратмады. Поездда барганда, караңгы булганлыктан укый һәм селкетүдән шахмат тезә алмагач, ул төрле уеннар башлый иде, әйтик, сүзләр табышлы уены. Мавыгучан, хәрәкәтчән, бетмәс һәм чиксез хыяллы кеше иде Рәшит Нәҗметдинов. Сүзгә оста иде, телне, аның нюансларын, бизәкләрен сизгер тоя иде, онытылып тыңларлык итеп сөйли белә иде. Ярышларда кунакханә бүлмәсендә аның урыны кайчак иртәнгәчә җәелмәгән дә булыр иде, шахмат тактасы янында иелеп утырып анализлавын белер иде, ә чәйнек инде буп-буш булыр иде. Үзенең укучыларын-өйрәнчекләрен иҗатка әнә шундый мөнәсәбәттә тәрбияләде ул. Җитди сөйләвенә шаяртулар да кыстырып, музейларга, рәсем күргәзмәләренә йөртә иде ул безне».
«…Рәшит Нәҗметдиновны шахматка искиткеч иҗади мөнәсәбәте башкалардан аерып торды, – дип, хөрмәтләп исенә төшерде дөньяның экс-чемпионы Михаил Таль. – Ул тыныч кына да, бик кискен дә уйный ала иде. Әмма аның уены һәрвакыт кызыклы, бик үзенчәлекле булды. Мин Рәшит Гибятович белән дүрт партия уйнадым. Өчесен оттырдым, хак дөресен әйткәндә, дүртенчесен дә оттырырга тиеш идем. Аның көтелмәгән ялгышы аркасында гына оттым. Һәм һәр оттырган партиям, никадәр сәер яңгыраса да, миңа канәгатьләнү китерде. Шуңа күрә минем, 1960 елда Михаил Моисеевич Ботвинник белән дөнья беренчелегенә матчка әзерләнгәндә, миңа тренер булырга нигә Рәшит Нәҗметдиновны чакыруым аңлашыладыр. Һәм бу «йөрешем» не бик тә уңышлы дип саныйм. Рәшит Гибятовичның Сицилия һәм Борынгы һинд саклануларындагы, испан партиясендәге идеяләре дөньяның күренекле шахматчыларының уенында бүген дә очрый. Шахматка яшьләрне тарту буенча Рәшит Нәҗметдиновның хезмәте күпертеп әйтүгә мохтаҗ түгел, чөнки бу хезмәт зур. Аның партияләре шахматның матурлыгын ача, шахматны очколар һәм турнирда яуланган урыннар өчен генә түгел, бәлки бу үзгә уен дөньясын аның гаҗәеп гармониясе-аһәңе һәм гүзәллеге өчен яратырга мәҗбүр итә. Иртә, бик иртә китте тормыштан бу атаклы шахматчы…» (Язмыш дигәнең Михаил Тальнең үзен дә тормыштан иртә җибәрү әмәлен күргән икән, шахматта мәйдан тоткан, безнең Казанны үз итүче һәм Казаныбызда еш булучы – моңа Рәшит Нәҗметдинов һәм аның сүнмәс иҗаты иң башлап сәбәпче – баһадир Михаил Таль 1992 елда үзе дә вафат булды.)
«…Татар халкы гүзәл һәм акыллы уен – шахмат белән борынгы заманнан ук таныш, – дип бәяли Рәшит Нәҗметдиновның илле яшенә багышланган тантанада Бөтенсоюз шахмат федерациясе вице-президенты Я. Рохлин. – Әмма татар халкы күренекле талантны, соклангыч зур комбинацион талантны шахматта беренче тапкыр бирде. Ул талант – Рәшит Нәҗметдинов».
«…Мин Нәҗметдиновны партияләрне анализлаганда күргәнем бар, – дип яза шашка буенча гроссмейстер В. Городецкий. – Партиядә булмыйча калган, ләкин җентекләп исәпләнелгән вариантларны күрсәткәне булды аның. Анализлауда Нәҗметдинов үзсүзле иде, үҗәт иде. Әйткән фикеренең нигезсез булуына аны ышандыруы үтә кыен иде. Фикерен кире кагуны ул моның дөреслегенә позицияне үзе тикшереп ышангач кына кабул итә иде. Нәҗметдинов бөтен күңеле белән катлаулы һәм кискен уенга омтылды. Хәтта турнир хәле моның киресен эшләүне таләп иткәндә дә, ул шундый уенга барды. Уенның барышы аңа бик зур канәгатьләнү бирә иде. Уенга бөтен барлыгы белән чума иде ул. Уенны гыйбадәт кылуга тиңли иде. Без дуслар түгел идек. Без көндәшләр идек. Шулай булгач, минемчә, иҗатта башкалардан һәрьяклап аерылып торган бу кеше турындагы минем истәлекләрем риясыз…»
Турнир хәленә артык игътибар итмәү турында В. Городецкий сүзләренә ялгап, бер хәлне хәтерлик.
Илленче елда Рәшит абый, әйткәнебезчә, икеләтә мастер исемен яулый. Шахмат буенча Россия чемпионы була. Һәм шашка буенча Россия беренчелегенә чемпионатта катнаша – бу уен буенча да чемпион исеме алып, дубль ясарга ниятли. Соңгы тур алдыннан ул, үзенең үкчәсенә басып килүче В. Городецкийдан ярты очко күбрәк җыеп, беренче урында була. Соңгы турда В. Городецкий белән уйный. Тактада сигезәр шашка кала. Ничья ясарга җай бар – өч шашканы биреп, өч шашканы оту комбинациясе һәвәскәр уенчыга да күренеп тора. Партия ничьяга тәмамланса, Рәшит Нәҗметдинов Россиянең шашка буенча да чемпионы булачак. Ләкин ул… «тип-тигез җирдә сөртенә».
– Уен беткәч, Городецкийны җиңүе белән һәм чемпион исемен яулавы белән котладым, – дип искә ала Рәшит абый. – Башкача була алмый…
Әйе. Кешелеклелекнең кыйммәтен әйбәт белде ул. Башкача була алмый: үзеңне тота алу өчен, мондый очракта әдәп югалтмау өчен, баһадир куәте кирәк! Рәшит абыйның бу турнирның башында ук сәерлеге була. Бер партиясендә, бланкка дөрес йөреш язып та, бүтән шашкасын алга этә һәм… оттыра.
Маэстроның шашка уенындагы осталыгын күрсәтүче бер мисал. Рәшит Нәҗметдинов 1929 елда, тактага карамыйча, унбиш партиядә сеанс бирә. Нәтиҗә – 11–2=2. Бу исә такталар саны буенча да, отышлар саны буенча да тактага карамыйча уйнауда Союздагы рекордны узып китә. Ә аннан бер ел элек, уналты яшендә, шашка буенча Казан чемпионы исемен яулый. Казан шашкачылары (һәм Татарстан шашкачылары) арасында беренче булып, Рәшит Нәҗметдинов беренче категория ала. Россиянең берьюлы шашка һәм шахмат чемпионы була алмаса да, ул мондый исемнәргә яшьрәк чагында ирешкән була инде. Дөрес, олы бер республика күләмендә түгел, 1933 елда Рәшит абый Одесса шәһәренең (анда яшәгән чагы) шахмат буенча да, шашка буенча да чемпионы дәрәҗәсенә ирешә.
Әйе, очколар санына мөкиббән китмәстән… Чөнки Рәшит абый беркайчан да әштер-өштер ничьялар ясауга омтылмый. Һәр партияне олы иҗат итеп карый ул, матурлык иҗат итеп, кешеләрне сөендерергә тырыша. Билгеле ки, иҗатта кайчак (гел булмаса әле) тәвәккәлләү кирәк. Гәрчә, тәвәккәлләү – шәп эш, диелсә дә, һәрчак моңа омтылучылар күп түгел. В. Городецкий белән уйнауга охшаш тагын бер мисал. Монысы шахматтан.
Бухаресттагы халыкара турнирда (1954) соңгы тур алдыннан Рәшит Нәҗметдинов белән Виктор Корчнойның очколар саны тигезләшә. Соңгы турда В. Корчной Бельгия шахматчысы О’Келли белән тиз генә ничья ясый. Димәк, ул беренче урынны бүлешергә каршы түгел. Рәшит абый Ленинград шахматчысы, сугыш елларында Казан заводында эшләгән С. Фурман белән уйный. Һәм С. Фурман унҗиденче йөрешеннән соң ничья тәкъдим итә. Беренче урынны бүлешү өчен Рәшит абыйга юл ачык! Ләкин бу тәкъдимне кире кага ул – уйнарга кирәк, көрәшергә! Бәлки, шахмат җәүһәре иҗат итеп булыр – тәвәккәлләргә кирәк! Һәм Рәшит Нәҗметдинов… оттыра, бәхет дигәнең аңа арты белән борыла, ул икенче урында кала. Нишлисең, иҗатта матурлыкка омтылу тәвәккәллек таләп итә шул…
Көрәштә юл куймавы, төкәнмәс көче, очкыннар чәчрәтеп торган хыял итү кодрәте, кешелеклелеге Рәшит Нәҗметдиновның иҗатын бизи. Нәкъ шушы сыйфатлары өчен яраталар иде аны.
1971 елда Гыйрак шахматчылары Союз шахмат җитәкчеләренә, лекцияләр уку, күнегүләр уздыру, сеанслар бирү өчен, мастер җибәрүне сорап мөрәҗәгать итәләр һәм, мөселман кешесе булса, әйбәтрәк булыр иде, дип искәртәләр. Рәшит Нәҗметдиновны җибәрәләр. Моңа, әлбәттә, аның оста шахматчы һәм танылган тренер булуы өстенә, чит телне – немец телен белүе дә һәм дипломатик әдәпкә ия булуы да сәбәп. Рәшит абый Багдад университеты студентларына немец телендә (!) лекция укый һәм утыз тактада (алтмыш яше якынлашкан кеше, лекция укыганнан соң да, ничәдер сәгать киеренке хезмәттә булырга тиеш, һәм бу аның баһадир көрәшче булуын тагын бер тапкыр раслый) сеанс бирә. Нәтиҗә шулай ук соклангыч: +28–0=2. Һәм Рәшит Нәҗметдиновны бу илдәге хезмәтләре өчен Гыйрак шахмат Федерациясенең почётлы әгъзасы итеп сайлыйлар.
Рәшит Нәҗметдинов турында ике китап чыкты. Икесе дә рус телендә. Аның партияләре шахмат дәреслекләренә кертелде, аның турында шахмат китапларында, журнал-газеталарда күп язылды. Тик ни өчен Рәшит абый турында язарга мин дә алындым соң әле? Аның турында татарча аз язылуы өченме? Бу кадәресе шиксез. Әмма, бөек шәхес турында язарга вәкаләтем бармы, дигән сорау мине ихластан борчый. Студент чакта факультет командасы составында (бәлки, очколарны күп җыймаганмындыр да) шахмат та, шашка да уйнадым, Рәшит абыйның үзе белән бил алышкаладым, шахмат мәсьәләләре чишү буенча ярышта катнашып разряд алдым, инде кырык яшькә җиткәндә, шахмат буенча район чемпионы значогын ике ел рәттән миңа тактылар, китапханәмдә шахмат әдәбияты (таныш түгел бер һәвәскәргә биреп җибәргәнче) шактый бай иде. Болар һич тә мактану булып яңгырамасын – мактануны шахмат сөймәвен аңлыйм! Боларны мин, кабатлыйм, Рәшит абый Нәҗметдинов турында язарга вәкаләтем булуын раслау өчен китерәм. Ләкин… болар үзләре генә вәкаләт түгел икән ич! Вәкаләт – Рәшит абый Нәҗметдиновның олы һәм күркәм сәнгатенә соклану! Шулай аңлашыйк.
…Бөек шәхесләр буйга-сынга да, төскә-биткә дә матур була кебек миңа. Бәлки, дип уйлыйм аннары, дөнья балкытып елмаюлары аларны шулай күрсәтәдер. Рәшит абыйның елмаюында да кешеләргә игелек теләве, гәрчә ул кызу, кырыс, тәвәккәл (ә тәвәккәллек еш очракта йөз җыерып уйлануны таләп итә) холыклы булса да, ялтырап чагыла иде. «Кешеләр, мин сезне очратуыма ук сөенәм!» – дия иде аның елмаюы.
Һәм Рәшит абыйның елмаюының нәкъ шушы эчтәлеге аны бөек шәхескә хас булганча матурлый иде.
Рәшит Нәҗметдиновның дөньяның экс-чемпионы Тигран Петросян белән төшкән рәсеме бар. Татар туганыбыз уйчан анда, әңгәмәдәшенә нәрсәдер исбат итә ул. Башында чиккән түбәтәй Рәшит абыйның. Алтмышынчы елларга кергәндә төшкән рәсем бу, ягъни татарга үз түбәтәен кидертмәскә тырышылган чаклар. Ә Рәшит абый дәрәҗәле турнирларга, командалар ярышларына чиккән түбәтәен киеп йөри иде. Түбәтәй киюе һич тә фыртлык билгесе түгел, башкалардан аерылып, күзгә бәрелеп тору өчен түгел. Туктагыз, ялгышам икән ич – Рәшит абыйның, татар түбәтәен киеп, чит җирләрдә горур йөрүе нәкъ менә башкалардан аерылып торуы өчен иде ләбаса! Күрегез: мин дөньяның теләсә кайсы төбәгендә татарның вәкаләтле илчесе вазифасын йөрәгемдә кайнатып, җилкәмдә сыгылмыйча күтәреп тотам ягъни.
Кешеләргә ихтирамлы, аларга сөенеп елмаючан Рәшит абыйның күңеле төшкән, җиңелү хәсрәте бимазалаган, кайгы кичергән чаклары да еш булгандыр. Хәтта күп булгандыр, болар ятим үскән кеше өлешенә хисапсыз төшә. Кайберәүләр, бәлки, аның дорфалыгы турында язмыйсың, диярләр. Әйе, бар иде андый гадәте. Ләкин «дорфалык» та аның тәртибе – тәртә арасыннан чыкмый» иде, дорфалыкка җитмәгән усаллык иде мондый вакытта Рәшит абыйның тәртибе – тренер, укытучы, укучылары-өйрәнчекләре тарафыннан хөрмәт ителгән тәрбияче булуын онытмыйк аның. Хәер, бөек кешеләр усал да булалар бит, алар беркайчан да мәлҗерәп төшмиләр. Чөнки алар – һәрвакыт көрәш мәйданы уртасында.
…Илле җиденче елның март азагы якынлаша. Яз көлемсерәп йөри. Ә Рәшит Нәҗметдиновка җуелмаслык кайгы килә…
Академия театры (хәзерге Драма һәм комедия театры) бинасында матәм маршы күңелне умырып яңгырый. Табут янында – Рәшит Нәҗметдинов. Табутта – аның бертуган абыйсы, татарның күренекле язучысы Кави Нәҗми. Кайгы дигәнең горур җан Рәшит Нәҗметдиновның башын идергән, аның елмаючан йөзен каратут булып баскан, җилкәләрен салындырган. Бирешкән Рәшит абый, каты бирешкән. Сугыш елларында Берлингача атлаган, үлемне биниһая күргән кеше болай ук сыгылмаска тиештер кебек. Һәр кайгының авырлык берәмлеге төрледер. Кави Нәҗми мәшһүр энесе Рәшиткә һәр яктан АБЫЙ иде.
Рәшит Нәҗметдинов, шахмат партиясен анализлаганда, дәрәҗәсен белеп, кайбер урында тәфсилләп, кайчак кырт борылышлар ясап, әмма аңлаешлы итеп, оста хикәяли иде. Монысы – педагоглык сәләте, һәм аның Югары спорт осталыгы мәктәбендә укытуы да шушы сәләткә бәйле. Шулай гаҗәеп мавыктыргыч итеп хикәяли иде ул. Әдәби әсәр, гомумән, сәнгать әсәре Коръәнгә, Тәүратка нигезләнә, диләр, ягъни һәр әсәрнең сюжеты шул изге китаплардан алына. Рәшит Нәҗметдинов, кеше күңеленә турытын юл салып, шахмат хикәясе (шахматта һәр партия бер хикәягә тиң ләбаса!) иҗат иткәндә – уйнаганда да, анализлаганда да – шәригать кануннарына таянгандыр кебек.
…Шахматны армыйча-талмыйча пропагандалаучы Рәшит Нәҗметдинов «Социалистик Татарстан» гәзите (хәзер «Ватаным Татарстан») укучылары белән уен оештырды. Гәзит аша. Бу ике партиянең барышын мин даими күзәттем, ләкин уенда катнашмадым – гәзит укучылар оттырса, бу оттырыш уртак булачак бит, Рәшит абыйга каршы ялгызым гына уйнап оттырып соклануымның абруен төшерергә теләмәдем. Партияләр кискен өлешенә кереп килә – Рәшит абыйның стихиясе башланырга тора иде инде. Тик бу партияләр уйналып бетмәде, июнь башында Рәшит Нәҗметдинов вафат булды. 1974 ел иде, аңа алтмыш ике генә яшь иде әле… Сәламәтлеге мөкиббән китәрлек булмаса да, йөрәге шаяргаласа да, ул гомеренең соңынача көрәш мәйданын ташлап чыкмады. Каһарманлык һәм бөеклек бу!
…Ваник дус! Танышкан чагында, сокланырга яратасыз булыр, дигән идең. Синең белән бер партия шахмат та уйнаган идек. Әлбәттә, минем шахмат мастерына, көчле шахматчы Рафаэль Ваганянның өйрәтүчесе булган кешегә – сиңа каршы торырлык көчем юк, шулай да безнең уен ничьяга тәмамланган иде. Син уенны, тактада шәрә корольләр генә калганчы дәвам итеп, миңа балаларча самими сөенү мөмкинлеге биреп, соклангыч итеп оештырдың. Монысы өчен рәхмәт. Тагын бер зур рәхмәтемне әйтәм сиңа. Татар егете Рәшит Нәҗметдиновның гәүһәр иҗатына соклануың өчен рәхмәт. Рәшит Нәҗметдиновның нәзакәтле һәм нәзафәтле иҗатын олуг һәм саваплы санавың өчен, татар халкын Рәшит Нәҗметдиновны белеп таныганың өчен рәхмәт!
Әйе, кая гына барсаң да, анда татарның илчеләре синнән алда барып җиткән була. Шөкер, егерменче гасырда да күп алар – татарның вәкаләтле илчеләре. Тукай… Исхакый… Сәйдәш… Яруллин «Шүрәле» се… Илһам Шакиров… һәм шахматта матурлык-гүзәллек фидакяре, шахмат солтанлыгы баһадиры Рәшит Нәҗметдинов. Татар халкы бөек булып яши, димәк!
…Кыйссага нинди исем куярга икән соң? Башта уйлаганча, «Соклану» мы яки «Матурлык баһадиры» мы? Әллә «Вәкаләтле илче» ме? Шулай да…
