скачать книгу бесплатно
– Куоластыа?ы?!
– Табаарыстар, кыратык истэ т????…
Чыычаахап тугу эрэ бы?аараары гыммытын ситэ са?ардыбатылар:
– Истибиппит! Т?кс?!..
– Куоластыа?ы?! Бэрэссэдээтэл!..
– Куоластыаххыт иннинэ, о?олоор, – Чыычаахап куола?ыгар к?рд???р, аатта?ар бы?ыы билиннэ. – О?олоор…
– Манна о?олор суохтар! Манна хомсомуолустар!
– Баай кыы?ын албакаата!
– Т?кс?! Олор!
– Бэрэссэдээтэл, мунньаххын салай!
– Куоластыыбыт! – бэрэссэдээтэллээччи к?йг??н? саба ордоотоото. – Аргыылаба Кыычаны хомсомуол чилиэнигэр хандьыдаатынан ылыахха диэччилэр илиигитин ууну?.
Им-ньим буолла: биир да илии ибир гыммата. Бэл Чыычаахап, олорорун, куоластыырын умнан, д?йб?т курдук, хамсаабакка хоройон турда.
– Суох, – бэрэссэдээтэллээччи са?ата и?илиннэ.
– Ба…ар! – Чыычаахап илиитин ууммутунан оло?ор т?тт?р? т?стэ.
– Биир куолас. Аны Аргыылабаны ылымыахха диэччилэр илиигитин ууну?.
Чыычаахап хара?ын кырыытынан тула илиилэр адаарыспыттарын к?рд?.
– Т??эри?. Туттуммут? Суох. Биир ки?иттэн уратылар бары утары куоластаатылар. Онон Аргыылаба сайабылыанньатын аккаастыыбыт.
Чыычаахап, умса туттан олорон, с????н аннынан уоран Кыычаны кылап гына к?рд?. Кыыс остуол аттыгар маары??ытыныы муостаны одуулаан хамнаабакка турар. Уларыйбыта диэн арай туох эрэ к?ст?бэт ыарахан с?гэ?эргэ баттатан арыый к?хс? н?кс?йб?ккэ, намтаабыкка дылы буолбут.
Томмот сулбу ойон туран кыыска тиийэн туох эрэ диэн уоскутары, чэпчэтэри, к?м?л???р? этиэн ба?арда да, турара кэлси дуо, паартатыгар умса т??эн олордо. Кыыча с?пк? сэрэйбит эбит. Аккаастыахтара диэн этэ сатаабыта ээ. Ону кини дэлби хаайан сайабылыанньа бэрдэртэрбитэ. Техникум?а учууталлар да, о?олор да Кыычаны сирбэт этилэр. ?сс? с?б?л??ллэрэ диэххэ с?п. ??рэ?эр ?г?стэргэ холобур буолара. Кини кимиэхэ ба?арар ха?ан ба?арар туох кыайарынан, сатыырынан барытынан ??р??нэн к?м?л???р?. Барыларын до?ордоро, дь??гэлэрэ этэ. Онон Томмот т??? да баай а?алаа?ын-ийэлээ?ин и?ин кыы?ы комсомолга ылыахтара дии саныыра. Т?р?пп?ттэргиттэн арах диэн модьуйуохтарын с?п этэ. Ол ту?а туспа. Бу курдук хабырдык аккаастыылларын, суох, Томмот маны к??ппэтэ?э.
Чыычаахап табаарыстарыныын урут биир да боппуруоска маннык улаханнык арахсы?а илигэ. Кинилэр мэлдьитин биирдик саныыр, биирдик ?йд??р этилэр. Билигин бу тула олорор до?отторо бары киниттэн ыраатан хаалбыкка дылылар. Кинини аты?ыраабыт, то?уй харахтарынан кэлэйбиттии к?р?лл?р. Кинилэр иккэрдилэригэр дири? аппа ??скээбит курдук. Кыычаны комсомол кэккэтигэр тарда сатаан, кинини к?м?скэ?эн, Томмот сыыста, до?отторун, комсомол ячейкатын иннигэр улахан ал?а?ы о?ордо буолуо дуо? Кини, табаарыстара этэллэрин курдук, баай кыы?ыгар ?й?н с??йтэрдэ дуо? Суох, суох, суох! Кырдьык, кырдьа?ас Аргыылаптар – контралар, ?ст??хт?р. Уол Аргыылап эмиэ контра, бандьыыт, ?ст??х. Кинилэри сир сирэйиттэн имири сотуохха наада диир с?п. Кинилэри бу олорор о?олор – баай батталын эттэринэн-хааннарынан билэн улааппыт, ?йэлэрин тухары ?птээхтэргэ ???-саа?ы и?эриммит дьада?ылар о?олоро – абаа?ы к?р?лл?р? эмиэ саамай с?п. Оттон Кыычаны? Кыычаны туох и?ин абаа?ы к?р?лл?р? То?о кинини, бэйэ?э тардыбакка, ?ст??хт?рб?т диэки ?тэйэллэр?..
– Аргыылаба, та?ыс. Хомсомуол мунньа?ар хомсомуол чилиэннэрэ, хандьыдааттара эрэ сылдьар бырааптаахтар, – диэтэ бэрэссэдээтэллээччи, кыыс диэки к?рб?кк? эрэ, кылаас и?ин диэки хайы?ан олорон.
Кыыча к?хс? эбии н?кс?йдэ, т?б?т? ?сс? аллара т?стэ.
– Аргыылаба, к??тэбит. Т?ргэнник, – сэкэрэтээр Арба?аа?ап тиэтэйэн бы?ыта баттаата.
Кыыча, чыпчаххайынан бы?а бэрдэрбиттии, ходьох гынна. “Туох-ханнык буолла?” – диэн ?йд?? сатаабыттыы, кылаас и?ин эргиччи к?рд?. Онтон биллэ-биллибэт уобулла?астаах сэ?ийэтин ?р? аста. Ол курдук, ?рд?к моойдоох т?б?т?н хантаччы со?ус быра?ан, имигэс си?ин кыратык да хамнаппакка к?б?с-к?н?т?к туттан, паартатыгар кэлэн суумкатын харбаан ылла уонна ма?ан таба ты?а этэрбэ?э кылба?ныы дугулдьуйан тахсан барда.
– Кынталдьыйан, кинээс кыы?а диэх курдук! – кэннигэр хатыылаах са?а э?элии хаалла.
Кыыча олбуор та?ыгар тахсан а?ыйахта хардыылаатын кытта кырса ты?а бэргэ?элээх т?б?т? улам санньыйан барда. Кини к??мэйигэр субу ?тэн кэлбит ха?ыыны хаайан тии?ин ыксары ыстаабытынан хара?а уулусса тротуарынан иннин диэки с??рдэ. ?р с??рдэ. “Аны Томмот баты?ан тахсыа. А?ыныа… Киниэхэ эрэ к?ст?бэтэх ки?и…” – диэн этэ кини бастаа??ы санаата. Техникумтан ыраатан баран муннук эргийиитигэр бы?а?ас титирик соппулуокка быардыы т?стэ уонна сирэйин сарыы ?т?л?г?нэн саба туттан сытан тохтоло суох ытаата.
“Кинилэр то?о миигин киэр астылар? То?о ??рд?лэр? Мин кинилэри кытта бииргэ ??рэнэбин, бииргэ сылдьабын, бииргэ ?лэлэ?эбин буолбат дуо? Кинилэрдиин бииргэ ??рсэбин, бииргэ хомойсобун буолбат дуо? Уонна то?о миигин итэ?эйбэттэр? То?о миигин сыстыганнаах ыарыылаах кэриэтэ туора к?р?лл?р? Хара да ?л??гэ ыалдьыбыт ки?ини итинник туора анньаллара биллибэт, – диэн санаалар кыыс ?й?гэр бучумахтастылар. – Оо, мин то?о Аргыылап баайтан т?р??б?т му?мунуй? То?о кини хамначчытыттан т?р??б?т???м буолуой!..”
Кыыча ?р ытаата. Кэнникинэн мунньахха этиллибит хас хатыылаах тылы санаан, а?ала-а?ала ытаата. Хара?ын уута бараныыта к?хс? кэ?ии бы?ыытыйда. Тымныы салгыны дири?ник э?ирийтэлээн, у?уутаталаата.
Киэ?э ырааппыт бы?ыылаах. Хара ылта?ын курдук халлаа??а аата-ахса биллибэт ?г?с сулус чыпчылы?на?а бачымахтаспыт.
Кыыча сонугар хаар сыстыбытын тэбэннэ, ?т?л?г?н тии? билэтинэн сирэйин-хара?ын сотунна. Ол турда?ына тротуар чигдитигэр чэпчэки атахтар сыбдыгырастылар.
– …Онтон хайаатыгыт? Дьэ, дьэ, – кыыс са?ата тиэтэттэ. – Кэпсээриий!
– Онтон кини миигин уураан ылла. Субу самантан. Т????ттэн анньыбыта буолабын уонна бэйэм аны биирдэ уураатар дии саныыбын, – диэтэ атын кыыс. – Уой!.. Ки?и!..
Кыыча муннук кэтэ?эр сыста т?стэ. Ол курдук кирийэн турда. “Дьоллоохтор, кинилэри ким да туора анньыбат. Хата бэйэлэрэ анньыбыта буолаллар…”
Кыыс муннугуттан тахсаары гынан эрдэ?инэ эмиэ атахтар хоочугурастылар.
– Кинилэр ба?ас… – эр ки?и са?ата тымныы салгы??а хабырыйсардыы кыбдьыгыраата. – Хомсомуол буолан хончо?носпуттара с?пт?р? к?ст??… Ыттар… кэрэдэхтэр… сити?иллиэ…
– Ар… гыый… – дьахтар са?ата сибигинэйдэ.
К?л?ктэр субу тиэтэйэ-саарайа барыгылдьы?ан аастылар.
“Ыттар… кэрэдэхтэр… сити?иллиэ…” Кыыча ити тыллар т???л??х ?л?гэр кырыктаахтык, ????ннээхтик этиллибиттэрин бэрки?ээтэ. Ити са?а иччитэ туохтан да?аны и?нэн турбата, тугу да?аны кэрэйбэтэ чахчы. Бу ки?и са?а дор?ооннорун буолбакка, с?рдээх ынырык с?л???н? тар?ата сылдьарга айылаах… Ити с?л???н комсомоллары, ол и?игэр билигин техникум кылаа?ыгар хаалбыт о?олору утары ту?уланар ээ. Оо, алдьархайдаах да суол – ки?и ки?иэхэ итинник ?ст?н?р?, итинник ????нн?рэрэ! Итинник ?ст??хх? эмиэ ситинник эрэ ???рдэххинэ сатанар. Инньэ гымматаххына, кини эйигин ас о?оруу?ук дуо?.. Комсомолец уолаттар тыллара-?ст?р? маа?ын Кыыча истэригэр олус да дьэбир, хабыр этэ. Ол эрээри ити билигин истибитигэр холоото?уна, букатын атын, букатын сымна эбит…
Дьиэтин диэки хааман и?эн, у?уну-киэ?и эргитэ санаан, Кыыча улам уоскуйан барда. Кырдьыга, кини маннык буолуо?а диэн уруккуттан дьиксинэрэ. Санаан да к?рд?хх?, Аргыылап баай кыы?ын кинилэр то?о ытыстарын ?рд?гэр т??эрэн ылыахтаахтар этэй? ??рэ?эр ?ч?гэйин, ?лэттэн аккаастамматын и?ин дуо? Улахан эбит. Этэллэригэр дылы, контралар эмиэ ?ч?гэйдик ??рэниэхтэрин с?п. Ол тугу да бы?аарбат. Оттон ?лэни ким барыта ?лэлиир. Оччо?о то?о кинини б?к итэ?эйиэхтээхтэрий? Ити биир ки?и ????ннээхтик кыбдьыгыраан ааста дии. Хоонньугар бы?а?ы укта сылдьан, ити ки?и? дьон к?р?р?гэр кимнээ?эр минньигэстик мичээрдиирэ, кимнээ?эр революционнайдык араатардаан ха?ыытыыра буолуо. “Кэбис, итэ?эйбэттэрэ, араа?а, с?п. Арай Чыычаахап миигин итэ?эйэр… Оо, Томмот, ?т??, к?н? с?рэхтээх му?наах, эйигин до?оттору? кэ?этэллэрэ буолуо ээ “баай кыы?ыгар ?йг?н с??йтэрбити?” и?ин. Ол эрээри, Томмот, кэмсинимэ, мин эйигин ха?ан да, ха?ан да т??эн биэриэм суо?а. Миигиттэн сылтаан эн сирэй-харах анньыллыа? суо?а. Эн эрэлгин албынныам, эйигин хомотуом суо?а. Оо, ба?ыыба, Томмот, итэ?эли? и?ин! Эн мин туспунан до?оттору? билэллэриттэн ордугу билбэккин ээ уонна то?о итиччэ ?л?гэр бигэтик, баар-суох до?отторгун утары барар гына итэ?эйэри? бэрдэй! Хайдах т?л??хп?н?й мин эйиэхэ ити ?т????н? Кэннибэр эн эрэли? суо?а буоллар, мин хайдах сатаан тыыннаах сылдьыам эбитэй? Оччо?о бу т??н ордук хара?а, ордук тымныы буолуох этэ. Оо, махтал!..”
Кыыча им балай тымныыга хааман и?эн ыстыык кырыытыныы сытыы, тымныы са?а?а кэтиллэ т?стэ:
– Тохтоо! Ким?иний? Докумуо??ун!..
8
Эраст Константинович Соболев били Валерий Аргыылап кэлэ сылдьыа?ыттан ыла оло?о огдолуйда. Кини э?ин араа?ы эргитэ санаан, аанньа утуйбакка, т??н? бы?а оронугар кулуннуу м?хс?н баран сарсыныгар ?лэтигэр нэ?иилэ к??д?й к?хс? эрэ тиийэн олордо. Ол олордо?уна к?н?с сэкэрэтээр паапка тутуурдаах киирдэ.
– Табаарыс Соболев, личнэй дьыала? анкетатыгар ?р?? армия?а сылдьыбыт кэми? чуолкайдык ыйыллыбатах. Ха?аа??ыттан ха?аа??а диэри этэй?
Эраст Константинович сулбуччу этэн биэрдэ. Кини итинтэн куттаммат. Кини автобиографиятыгар тугу да кистээбэккэ суруйбута: ыраахтаа?ы армиятыгар, ?р?? сэриитигэр, Колчакка сулууспалаабытын барытын. Онуоха ки?и и?ниэ?э, дьиктиргии саныа?а суох буолуохтаах. Урут ?р??нэргэ сылдьан баран билигин Кы?ыл Армия?а сулууспалыыр ки?и кини эрэ ??? дуо? ?г?с. Кы?ыл сэриигэ киирэн кыргы?ыыларга аатырбыттар, Кы?ыл Знамя орденынан на?араадаламмыттар да?аны элбэхтэр.
Бэл саамай ?рд?к? байыаннай орга??а – республика реввоенсоветын састаабыгар ыраахтаа?ы офицердара бааллар. Билигин ?лэ?ит-баа?ынай былаа?а, Кы?ыл Армия?а чиэ?инэйдик сулууспалыыр буоллаххына, уруккугунан сирэй-харах анньыбат. Соболевы ку?а?аннык ?лэлиир диэн ким да?аны этиэ суо?а. Кини чиэ?инэйдик сулууспалыыр. Итинник санаан, кини личнэй анкетатыгар итэ?эс дааталары бэрт д?б??н?к ситэри этитэлээтэ.
Дьэ онтон, до?оор, аан сабыллаатын кытта Эраст Константинович санаата т?тт?р? бутуллан турбатах ??? дуо! Сэкэрэтээр ба?ыыбатыгар ба?аалысталаан хардараары айа?ын атан баран, ол аппыта аппытынан олорон хаалла. Бэйи эрэ, то?о кини личнэй дьыалатын к?т?хт?лэр б?г?н? Бэ?э?ээ, иллэрээ к?н буолбатах – б?г?н? Итинник санаа ?й?гэр кылам гыммытыгар били Валерий Аргыылап ньолбу?ах сирэйэ хара?ар к?ст? т?стэ. Онуоха ата?ын уллу?а?ыттан т?б?т?н оройугар тиийэ этин саа?а б?т?нн?? т?р?тэ тардан барда… Бээ-бээ… Ити барыта мээнэ т?бэ?иэхчэ буолбатах бы?ыылаах. Оччо?о бэ?э?ээ киэ?ээ??и ыалдьыт уонна б?г???? личнэй дьыала паапката ситимнээхтэригэр тахсар. Оччо?о… Бээ-бээ… Били азиат дьиикэй кэтэбилгэ сылдьар эбит буолла?а. Киниэхэ ыалдьыттаабытын баты?ан кэлэн эмиэ к?рд?хт?р?. Ол и?ин ити личнэй дьыалатын с?рг?тэн, бэрийэн эрдэхтэрэ. ЧК военком?а, военком секретарыгар эттэ?э. Дьэ иэдээн… Ба?ар, т?бэлтэ буолаарай? Ээ?.. Акаары, чиччик ки?илии айа?ын аллатан олорорун ?йд??н, Соболев тии?э тии?игэр охсуллан ла?ыргыар диэри сы?аахтарын хам ыстаата. Хата хоско бииргэ ?лэлиир ки?итэ, военкомат ха?аайыстыбаннай чаа?ын начальнига Курбатов, кырдьа барбыт хачча?ай ки?и, к?рб?т?: кумаа?ытыгар умса т?сп?т. Суох, хайдах эмэ сибикилээн иккиттэн биирин биллэххэ табыллыы?ык.
Эраст Константинович к?р?д??ргэ та?ыста. “Личнэй дьыаланы тугу эрэ эбии суруйабын диэн т?тт?р? к?рд??н к?р??ххэ дуу? Секретарь оччо?о тугу эмэни тыл быктарыа дуо? Арай биэрдин, тугу эбии суруйабыный? Чэ туох эмэ к?ст?? ини: буоссата суо?у эппитэ буолуллуо. Бэйи, ол эрээри личнэй дьыалатыгар то?о итиччэ ?л?гэр наадыйда диэхтэрэ суо?а дуо?..” Ити курдук саарба?алыы турда?ына к?р?д??р?нэн военком, муннун анныгар ч??ччэр курдук бытыгы ордоруммут ?рд?к ки?и, хааман ба?ыккалдьыйан и?эрэ к???ннэ. Эраст Константинович, суол биэрэн, истиэнэ диэки халбарыс гынан, чинэйдэ:
– Здравия желаю, товарищ военком!..
Военком кини диэки хайы?ан да к?рб?т?, э?эрдэ?э хардарда?а буолан, у?а илиитин бэргэ?этин диэки аатыгар эрэ садьыс гынна уонна уо?ун и?игэр тугу эрэ ботугураан, дь?кк?чч? туттубутунан аа?а турда.
“Дьэ сити!.. Ол и?ин… сэрэйбит сэрэх…”
Соболев хара?а ирим-дьирим буолан ылла. Военком урут ардыгар тохтоон: “Табаарыс Соболев, туох сонуннаахпытый? Доруобуйа хайда?ый?” – э?ин диэн ыйытан, илиитин биэрэн дорооболо?он аа?ара. Билигин хайы?ан да к?рб?т?. Ол и?ин да?аны… аанньа?а итинник уларыйбат… Соболев к?р?д??р?нэн ааспыта буолан и?эн, а?а?ас аанынан сэкэрэтээр остуолун кылап гына к?рд?. Атын кумаа?ылар сыталлар. Били кини личнэй дьыалатын паапката суох. “Ханна гынна?ай? Военкомугар биэрдэ?э дуу? Ээ, бэйи- бэйи… Военком улахан бартыбыалы тутан та?ыста ээ. Оччо?о илдьэ барда?а дуу? Ханна илдьиэй? ЧК-?а?..”
Эраст Константинович хо?угар т?тт?р? салбы?наан киирдэ. Хамсатыгар табах уурунан тарта. Тохтоло суох бур?а?натан ону-маны атыны санаан к?рд? да, аралдьыйбата. Санаата биир кэм били сатана паапкатыгар иэ?иллэн кэлэ турар. Хамсатын к?л тэбиир ылта?ы??а ууран баран, кумаа?ытыгар т??к?йд?. Кы?аллан одуула?а сатаата да, буукубалар, бары силбэ?эн, ???э-аллара ууна?на?ан, симэлийэн с?тэн истилэр, ол оннугар кумаа?ыларын ортотуттан кини били??и алдьархайын т?рд? – Аргыылап ньолбо?ор сирэйэ бу улам дьэ?кэрэн тахсан тиийэн кэллэ. Соболев хара?ын бы?а симнэ. К?л???нэ саба ?тэн та?ыста бы?ыылаах. Сылаас таммах а?ын са?атыттан с????н бы?а с??рэн кэ?эриитигэр т?стэ. Эраст Константинович ынчыктыырдыы и?ин т?гэ?иттэн и?иэтиннэ, сиэбиттэн былаатын ылан сирэйин саба тутунна.
– Ой…
– Хайдах буоллу?, Эраст Константинович? – сэргэ остуолтан са?а и?илиннэ.
– Ыарыйдым бы?ыылаах… тымныйан… т?б?м… мэйиим эргийэр. Дьиэбэр баран сытыы?ыкпын. Секретарга этээр…
Соболев тас ааны а?аары уунан и?эн, та?ырдьа аны ким эмэ к??тэн турара буолуо диэн дьулайан тохтуу т?стэ. Хо?угар т?нн??х бы?ыынан кэннин хайыспалаата. Онтон ки?и ата?а тыа?аабытыгар аан тутаа?ын харбаата уонна, синим биир диэбиттии, н?кс?чч? туттан, боруогу атыллаата. Дьиэ к??лэтигэр ким да суо?ун, чуга?ынан уулусса б?т?нн??тэ да иччитэ?ин к?р?н ???э тыынна. Арай уулусса у?уор биир ки?и олбуорга сы?ыарыллыбыт туох эрэ кумаа?ыны аа?а турар.
Соболев дьиэтин диэки хаамта. Тымныы салгыны э?ирийэн к?хс? арыый кэ?ээбиккэ дылы буолла. Хаампахтыы т??эн баран, кэннин эргиллэн к?рд? уонна, со?уйда?а эбитэ дуу, с?????э хамнаабыта дуу, чигдигэ халты ?ктээн тас иэнинэн та?ылла сыста: кэнниттэн, с??рбэччэ миэтэрэ холобурдаахха, били военкоматтан тахсарыгар олбуорга сыстыбыт кумаа?ыны аа?а турбут ки?итэ баты?ан и?эр эбит. Байыаннай уонна гражданскай иккэрдинэн та?астаах: са?архайды?ы кылгас сонноох, кулгаахтаах бэргэ?элээх, хааты?калаах. Сити кини. Кэтэбил буолла?а. Кинини манаан туран баран, баты?ан истэ?э. Чахчы, чахчы оннук. “Мэнээк ки?и то?о миигин баты?ыа?ай? Оо, дьэ алдьархай… Ханна баран быы?анар билигин?.. Ханна барыа?ай? Быы?анар сир суох. Чэ синэ биир, дьиэбиттэн ыллыннар”. Соболев у?ун атахтарынан киэ?-киэ?ник атыллаталаата. Кэлииккэ аанын а?а баттаан т?ргэн ба?айытык дьиэтин и?игэр сыбдыс гынна. Хо?угар киирэн хал?анын к?р?ч??г?нэн хатаата итиэннэ, сыгынньахтаммакка эрэ, олбуор кэлииккэтин аана тыа?ыырын и?иллээн ч?рб?й?н т?нн?к холуодатыгар сы?ынна. Сотору били са?архай сонноох ки?и т?нн?г?нэн элэс гынан ааста. “То?о киирбэтэ? Арыый аа?а баран кэтээн турара дуу? Ити аата билигин ылбат буоллахтара. Ким сылдьарын кэтээн билээри у?атар бэйэлэрэ дуу?”
Эраст Константинович остуолун дьаа?ыгын субуйа тарта, хаппыт килиэп тоорохойо, эргэ сыы? соттор былааттар, хараарыар диэри киртийбит ха?аа??ыта эрэ ?р?? бэрчээкки а?аара, кум-хам тутуллубут кумаа?ылар сылдьалларын ?р?-та?нары буккуйда. Онтон орон анныттан икки сиринэн курдаах тирии чымадааны со?он та?ааран арыйа баттаата. Кирдээх ис та?а?ы, эргэ гимнастеркалары т?тт?р?-таары ытыйда. Хасы?ан-хасы?ан эргэ кэмбиэри булла. И?иттэн суругу ылан аа?ан барыгылдьытта уонна испиискэ уотугар уматан баран к?л?н куукуна?а тахсан о?оххо бырахта. Киирэн, чымадаанын и?ирдьэ тэптэ итиэннэ ?сс? тугу суох о?оруохха сатаныа?ын саныы сатаата. Санаан да тугу да ?йд??б?т?. ?йд??н да и?ин туга да суо?а. Ити умаппыт суруга да?аны дьи?э туох да ку?а?ана суо?а, госпитальга бииргэ эмтэммит табаары?ын суруга этэ. Ол да буоллар… Кэбис, умайдын, суо?а ордук…
Соболев бу т??н эмиэ аанньа утуйбата. Нухарыйан истэ?ин аайы туох эрэ улахан, ыарахан, хап-хара ба?айы ?рд?гэр баттыы т??эр. Оччо?о ха?ыытаабытынан у?укта биэрэр. Ийэ-хара к?л???нэ тахсыбыт буолар. Сарсыарда ыа?астаах уу кэриэтэ дьалкы?нас т?б?л??х турда. Хаппыт килиэп тобо?ун аатыгар эрэ кум-хам ыстаан а?аата?а буолан ?лэтигэр нэлби?нээтэ. Военком, ба?ар, ы?ыран кэпсэтээрэй диэн кэтэстэ да, ы?ырбата. Соболев к?рд???нэ, ?лэ?иттэр барыларын да?аны киниэхэ сы?ыаннара уларыйбыкка дылы, бары киниттэн тэйэ туттар курдуктар. К?н? бы?а ол курдук, кими да кытта сэлэспэккэ, кимиэхэ да чуга?аабакка, с??дэ?нээн сырытта. Наар остуолугар олорон дьыалатын бэрийбитэ буолар. Эбиэккэ хайдах эрэ та?ырдьа тахсыан дьулайан ханна да барбата. Остуолун дьаа?ыгыттан урут атыыла?ан баран умнан кэбиспит бэрэскитэ таастыйа хатан сылдьарын булан сиэтэ. ?л?? болдьохтоох, ол олордо?уна остуорас эмээхсин тугу эрэ к?рд??н хабытайданан киирэн, кинини к?р?н, са?а аллайда:
– Хайа, эн баар эбиккин дуу?
Ити ыйытыыттан Соболев эмээхсиннээ?эр итэ?э?э суох со?уйда. Ити судургутук этиллибит тыллары эрийэ ?йд??н ылла. Кини со?уйбут уо?а арыый аа?ан, ?й ылан: “Мин то?о суох буолуохтаах этибиний?” – диэн ыйытыан иккэрдигэр эмээхсинэ мэлис гынан хаалла. “Хайдах-хайдах ба?айыный, миигин ылыахтаахтарын уборщица кытары билэр эбит дуу? Киниэхэ то?о этиэхтэрэй? Дьон кэпсэппиттэрин истибитэ буолуо дуо?” – диэн эмиэ ыгылыйа, хара?а хара?ара т?стэ.
Киэ?э ?лэтиттэн т?нн?р?гэр хара?а буолан та?ырдьа туох да?аны баарын кыайан к?рб?т?. Суолун ортолоон и?эн тохтоон и?иллээтэ. Кэннигэр тэйиччи со?ус атах тыа?ын и?иттэ. Эр ки?и ата?а. “Чэ сити, кини, – дии санаата Соболев. – Эмиэ баты?ан и?эр”.
???с т??н?н эмиэ сор б???н?н хонно. Утуйбакка килэччи к?р?н, та?ырдьа хас тыа?ы-уу?у барытын и?иллии сытта. Т??н ???э аа?ыыта тыал т?нн?к ыстаабанын быра?ан ла?ыгыраппытыгар адьас кута к?т? сыста…
Соболев аан дойду сэриитэ са?аланыа?ыттан син элбэх бы?ылаа??а т?бэспитэ буолуо да, маннык кутталга сылдьыбыт кэмин ?йд??б?т. Т??? да?аны хорсунунан аатырбатар, син быыс-хайа?ас булан, ол-бу бы?ылааннартан тыыннаах тахсара. Билигин дьэ му?ур у?укка хаайтарда бы?ыылаах. Кы?ыйыан быатыгар, Саха сиригэр ыытабыт диэбиттэригэр ??рб?тэ баара. Ол э?э-б?р? уйата т??кэтэх дойдуга тиийэн, сэрии-айдаан уурайан, олох-дьа?ах оннун булан, нам-нум буолуор диэри сынньаныам диэн санаабыттаа?а. Онтуката хайа баарый? Ыттыы ?л?р?гэр тиийдэ. Дьи?инэн кини туох буруйун и?ин ?л??хтээ?ий? ?р???э, Колчакка кыттыбытын и?ин Сибииргэ с?б?н тутуурга-хабыырга сылдьыбыта, силиэстийэлэммитэ ээ. Уонна, били??и былааска куттала суо?унан аа?ыллан, манна ?лэ?э ыытыллыбыта. Саха сиригэр кэлэн, у?аты-туора туттубакка, сыы?а-халты хаампакка, ?лэлии сылдьар. Бу курдук ?лэлии сылдьыа эбитэ буолуо. Ону баара ити… Рейнгардт т??к?н суруга, Пепеляев бирикээ?э т??нэри ытыйан кэбистэ.
Бу к?ннэргэ Соболев ба?ата Такыырап (кини Аргыылабы итинник ааттыыра) аны кэлбэтэр, кинилэр миигин т?р?т умунналлар диэн этэ. Пепеляевтаа?ы кытта сибээ?э суо?ун, сибээстэ?э да сатаабатын ?йд??т?лл?р, ЧК-лар, ба?ар, кинини тыытыа суох этилэр. ?ск?т? Такыырап то?о сырытта диэн ыйыттахтарына, тугу эрэ ку?а?аны са?аран истэ?инэ ??рэн та?аарбытым диэн хоруйдуон с?б?. Мантан антах эрэ кэлбэтэр… Кини, баччаа??а диэри та?араны соччо итэ?эйбэтэх бэйэтэ, и?игэр бэл та?араттан к?рд?сп?тэ: “Айыы тойон, чахчы баар буоллаххына, миигин умуннаттар, миигин тыыттарыма…”
Соболев аатталын халлаан да, сир да ылымматылар бы?ыылаах. Бэ?ис к?н?гэр киэ?э ?лэтиттэн нэ?иилэ кэлэн нухарыйан илэй-балай сытан билэр куола?а дуора?ыйбытыттан у?укта биэрдэ.
– Эраст Константинович, ?т?? киэ?э.
Хос ааныгар Аргыылап муннун аннынан торум курдук хара бытыктаммыт сирэйэ ньолос гына т?стэ. Соболев сонно ойон туран бу арахсыбакка т?б?лээбит т??к?н? та?ырдьа анньан кэби?иэн ба?арда да, то?о эрэ тыла тахсыбакка, мээнэнэн к?р?н сытта. Аргыылап та?астыын олоппоско олордо уонна дьа?айар бы?ыынан эттэ:
– Тур!
Соболев ?с киирбэх оронугар олоро т?сп?т?н бэйэтэ да ?йд??б?кк? хаалла.
– То?о сытты??
– Тымныйан…
– То?о бэйэ?ин к?р?ммэккин?
– Ха… хайдах?..
– Бытыккын то?о ?ч?гэйдик хоруммаккын?
– Суох… хорунабын, – Соболев сэ?ийэтин туппахтанна.
– ЧК-лар интэриэ?иргиэхтэрин ба?ара?ын дуо, то?о маннык буолла диэн?
– Ыалдьан… ыалдьабын…
– Сымыйалаама! ?лэ?эр к?т?ппэккэ сылдьа?ын. Хата куттанан диэ. Ол кырдьык.
Соболев ?й?гэр: “Дикарь! Азиат! Миигин, дворянины, ?сс? к?рг?йд??р!..” – диэн ???ргэнэр санаа чыпчылыйыы т?гэнигэр эрэ кылам гынан ааста. Кыы?ыран, тымтан уордаах тыллары этэрин оннугар аргыый ботугураата:
– Ойо?о?ум… тыыннарбат…
Аргыылап кини хара?ын батары к?рд?:
– Чэ т?кс?. Мин эппиппин ыла кэллим. Буллу? дуо?
– С-суох…
– То?о?
– О?о?улла илик бы?ыылаах, – Соболев, ыйан-хайан билэ сатаабатах да буоллар, уталыта эрэ т??ээри хардарда.
– Сымыйа?. Операция былаана бигэргэтиллибит. Былаан биир куоппуйата э?иэхэ, военкомакка, кэлбит буолуохтаах. Икки хонугу биэрэбин. Онтон у?атар сатаммат. ?й??н былаан мин илиибэр киириэхтээх.
– Хайдах?!
– Эмиэ “хайдах?”! Хайда?ын тобул. ?йд??: ?л да т?р??, ?й????? киэ?э ти?эх болдьох. Сэрии чаастарын кытта сибээ?и олохтооту? дуо?
– Суох… Ээ… кэпсэти?э сырыттым да, бакаа т?м?гэ биллибэт…
– Тиэтэй. К?н-дьыл к??ппэт. Умнума: ?й??н киэ?э кэлиэм. Уонна ыалдьыбыта буолан кубулунума. Кырдьык ыарыйдаххына да?аны сорудах эйигиттэн у?уллубат. Сорудахтары толортоо, ол кэнниттэн – ба?аалыста. Сирэйгин-хараххын к?р?н. Ки?илии бодолон. Соруда?ы толорботоххуна биитэр ол-бу буолан куйба?наатаххына, бэйэ?иттэн бэйэ? хоргутаар. Эн да?аны, би?иги да?аны биир ?т??нэн ти?иллэ сылдьабыт. Ону ?йд??. Сэрэтэбин! ?й????э диэри.
Соболев ыалдьыта барбытын кэнниттэн б?т?н чаас кэри?э оронугар хамнаабакка олордо. Т?б?т? ыбыс-ыарахан, куп-куугунас, санаата туохха да?аны чопчу и?нибэт, иирбит ??т кэриэтэ биир кэм ытылла?ас. Лаампата, кыра?ыына б?тэн, тордо?унан буруолаан симири?нээн барбытыгар дьэ ?йд?н?н саба ?рдэ уонна хара?а суох ки?илии балааскайдаан тиийэн, муннукка ыскаап кэтэ?ин харбыала?ан бытыылканы булан айа?ар та?нары тутта. Тыыннаах испиир уотунан салаан бэлэ?игэр кутулунна. Хаста да ыйырбахтаат, тыынын ыла сатаан, истиэнэ?э т?б?т?н анньан турда. Оронугар кэлэн та?астыын сытта. Т?б?т? арыый дьэ?кэрбиккэ дылы буолла.
“Бэйи эрэ, ити аата хайдах хайда?ый? – диэн, арыый ону-маны ыйда?ардар кыахтанан санаан барда. – “?й??н”. ?й??н ол мин кинилэр к?рд??ллэрин хантан булуохпунуй? Булбатым чахчы. Оттон оччо?о? “Бэйэ?иттэн бэйэ? хоргутаар…” Кырдьык, ити тугу да кэрэйбэт дьон. Кы?ылларга атыыламмыт диэхтэрэ да б?тэр. Ханнык эмэ аппа?а хаарынан саба тарыйан кэби?иэхтэрэ. Чэ, ба?ар, тута суох гымматахтарына да?аны син биир быы?аммат. Ити Такыров дикарь кэтэбилгэ сылдьара чахчы. Сибээ?ин билээрилэр тута иликтэр бы?ыылаах. А?ыйах хонугунан харайыахтара. Оччо?уна миигин эмиэ ылыахтара. “Биир ?т??нэн ти?иллэ сылдьабыт”, – диир. Кырдьык, оннук. Миигин хайаан да бэйэтин кытта со?он барар ба?айы. ЧК-?а саагыбарсык т?бэстэ да, бириигэбэрэ биир – буулдьа. Туох диэн эппиэттэнэн ол буулдьаттан куотуоххунуй? Такыров сылдьыбата?а, Рейнгардт суругун, Пепеляев бирикээ?ин истибэтэ?им, соруда?ы ылбата?ым диэн дуо? Ким итэ?эйиэй ону? Мэлдьэспити? и?ин билиннэриэхтэрэ. Билинэ охсон, т?ргэнник ытылларгар ??р??лээх буолуо?. Инники биир суол эрэ баар – ?л??. М?чч?ргэнэ суох ?л??. Сарсын. Сарсын буолбата?ына – ?й??н. ?й??н буолбата?ына – ?с хонугунан. Быы?анар сир суох. Му?ур у?ук. Оо, сор!.. Ол кэриэтин… Кырдьык да?аны… Та?нарыахсыт диэн иэстэбилгэ т?бэ?эн биитэр ЧК-лар илиилэригэр киирэн му?у-сору к?р?н ?л??х кэриэтин… Чыпчыл?ан т?гэнигэр… Чыыбы?ы тардабын уонна барыта б?тэр… Бу уорбаланан эккирэтиллэр, иэстэбилтэн куттанар, хаайыллары кэтэ?эр му? барыта… Т?кс?! Б?тт?н! Б?тт?н!.. Куотуохха!.. Т?ргэнник!.. Бэйэ илиитинэн… Бэйэ дь??л?нэн…”
Соболев сыттыгын анныттан браунины сулбу тардан ылла. Сал?алас илиитинэн сомуогун туруорда. Тымныы ыстаалы итии чабыр?айыгар, чыбыр?аччы тэбэр чабыр?айыгар да?айда. “Быра?аай, Соболев! – диэн туора ки?иэхэ ту?улаан этэргэ дылы санаан а?арда. – Волга кытылыттан бу чэ? муус дойдуга кэлэн ?л?р аналлаах эбит буолла?ы?… Быра?аай, Эрастик…”
Хара?ын симнэ. С?м?йэтин чыыбыска чуга?атта. Ол кэм?э Волга с?нньэ ???ллэн аа?ар хонно?ор, аарыма дууптар быыстарыгар кинилэр имениелэрин мезониннаах ?п-?р?? дьиэтэ сайы??ы ча?ылхай к?н к?л?м?гэр кылба?ыйан хара?ар субу к?ст?н кэллэ. Итиэннэ ити кылба?ар дьиэ сибэккилээх т?нн?г?нэн ийэтин э?ээркэй са?ата субу унаарыйда: “Эра-ас-ти-и-к!..” Соболев со?уйан “дьик” гынна. “…ас-ти-ик!.. Кинилэри бэйэлэрин… Кини-лэ-ри-и!..” Соболев т?л? туппут браунина орон ула?атынан муоста?а ла?ыгыраата.
Хара?ын аста. Сибэккилээх т?нн?г? кытта бииргэ э?ээркэй куолас с?тэн хаалла. Чох хара т??н. Муу?урбут т?нн?к биллэр-биллибэттик туртайар. Муннукка кутуйах кумаа?ыны хачыгыратар. О?оххо таракааннар сырдьыгына?аллар. Соболев сымы?а?ын бы?а ыстаата: “Бу тугуй, иирэн эрэбин дуу, тугуй? Кэбис… Точка…” Кини орон ула?атынан илиитин уган харбыаласта. Ол харбыалаан и?эн кулгаа?ар эмиэ истэн кэллэ: “Кинилэ-ри-и бэйэлэри-ин…” “Хайдах? – илиитигэр т?бэспит бачыы?ка сэмнэ?ин туппутунан тохтуу т?стэ. – Хайдах? Кимнээ?и “кинилэри бэйэлэрин”? Кимнээ?и? Ах даа, кинилэри… “Кинилэри бэйэлэрин…” Бэйи-бэйи… Ах чорт!.. Хайдах хайда?ый? Арай кырдьык да?аны?.. Мин то?о кинилэри харыстыыбын? Урууларым дуу, о?олорум дуу? Кинилэр миигин харыстыыллар дуо? Харыстаамыналар. С??стэ харыстыахтара… “Бэйэ?иттэн бэйэ? хоргутаар. Сэрэтэбин…” Тыын тыы??а харбас… Буоллун!.. Оччо?о мин уорбалаа?ынтан быы?ана т??эбин. Кинилэргэ к?м?л?сп?т, кинилэргэ булан биэрбит ки?ини ама то?о тыытыахтарай? Хата хайгыахтара. С?п! Бы?аарылынна. Азиат! Дикарь! Соболевынан оонньоомо?! Соболев бэйэтин ?сс? к?рд?р??! Иэстэ?иэхпит диэн сааммыт буола-буолалар! Ким урут кэ?эйэрин к?р??хп?т! Хайдах итини эрдэ ?йд??б?т?х бэйэбиний? Ур-раа! Оо, маамам барахсан! Мамочкам… Та?ара, араа?а, баар бы?ыылаах…”
Соболев хара?а сырдаан, холкутук тыына т?стэ. Браунинын булан сомуогун т??эрэн остуолга бырахта. Чэпчэкитик ыстанан туран тас та?а?ын у?улла уонна, суор?анын анныгар киирэн, ?т?р утуйбата?ыныы минньигэстик утуйан хаалла.
Сарсыарда ?лэтигэр кэлэн: “Биир тэрилтэ?э служебнай наада?а бардым”, – диэн этэн баран, Соболев тиэтэлинэн та?ырдьа та?ыста. К??лэ аанынан уулуссаны к?рб?хт??т?. Хайа му?ун, кини аны Такыыраптаах кэтэбиллэрэ баара буолуо диэн куттанна. Уорбалыахха айылаа?ы тугу да бэлиэтии к?рб?т?. ?т?р-?т?р кэннин хайы?а-хайы?а, ГПУ дьиэтигэр чуга?аата уонна саара?наан тохтуу биэрдэ. Сулбу хааман киириэн хайдах эрэ дьулайда. Уулусса у?уорунан хаста да т?тт?р?-таары аа?ыталаата. Ити курдук биэтэ?нии сылдьан б?л?????т?н саныы т?стэ уонна дьэ, у?а-ха?ас ?тт?н к?р?нэ да барбакка, уулуссаны бы?а туораан тахсан дьиэ аанын тэлэйэ баттаата.
ГПУ дьу?уурунайа Соболевы, ки?и соччо иилэ хабан ?йд??б?т бы?аарыытын истэ сатаан баран, биир хоско ыйан ыытта. Ол хоско олорор эдэр нуучча ки?итэ, балачча ?р истимэхтээт, ойон турда:
