скачать книгу бесплатно
– Ээ-э! Кэтэ?эн сордо?он, ба?ыыба?а син тигистэ дии саныыгын дуо?
– Суох! – кыыс т?б?т?н к??скэ илгистибитинэн тохтуу т?сп?тэ. – Инньэ диэбэппин. Диэм да суо?а. Урут да инньэ дии санаабат этим.
– Инньэ диэбити? дии. ?йд??г?н дуо?
– Ол бэйэм… акаарылаан…
– Чэ ба?ыыба?ар ба?ыыба.
Эмиэ балачча сыы?а-халты к?рс? турбуттара.
– Томмот, эн…
– Мин?.. – диэбитэ уол, к???тэн турбахтыы т??эн баран.
– Эн… эн… ?ч?гэйгин.
Инньэ диэт, Кыыча уулусса устун с??рэ турбута.
“?ч?гэйгин…” Кыыча Томмокко с?б?л?? саныырын ту?унан балтараа сыл устатыгар эппит тыла суос-со?отох ити этэ. Бу к?рс???? кэнниттэн сыл а?аарыттан ордук кэм ааспыта да, бэйэ-бэйэлэрин сы?ыаннарыгар хабааннаах атын биир да?аны тылы уол Кыычаттан истибэтэ?э. Томмот да?аны ол ту?унан т?р?т тыл быктарбата?а. Ба?ар, ити тылы кини улаха??а уурбата?а, алдьархайтан быы?аттарбыт кыыс махталын эрэ курдук санаабыта буолуо… Ол эрээри Кыыча б?тэйдии сэрэйэрэ уол с?б?л??р?н. С?б?л??р?н эрэ да буолбатах, тап… Чэ кэбис. Ол ту?а туспа. Ити, ба?ар, кини ал?ас ?йд?б?лэ буолуо. Кыыча бигэтик эрэнэрэ: Томмот кинини ханнык да?аны кытаанах т?бэлтэ?э т??эн биэрбэтигэр. Томмоту адьас саарба?а суох итэ?эйиэххэ с?п этэ. Комсомолга ылы? диэн сайабылыанньатын Кыыча ол да и?ин, уолу итэ?эйэн, биэрбитэ. Аккаастыахтара диэн дьиксиннэр да, итэ?эйбитэ. Кыыча санаатыгар, Томмот ха?ан да сыыспат этэ. Барыта кини эппитин курдук тахсан и?эрэ. Арай бу т?бэлтэ?э ал?а?аабыта…
Оннук. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин хайдах сана?алларын ту?унан ити суос-со?отох тыл этиллибитэ. Оо, оттон кинилэр т??? ?л?гэр ?г??? кэпсэттилэр этэй ити киэ?эттэн ыла? ??рэхтэрин, до?отторун, учууталларын тустарынан. Саамай кылаабынайа, политика ту?унан. Хас сэ?эргэ?ии политзанятие, оттон Томмот пропагандист курдуга. Бы?ата, кини Кыыча штатнай, личнэй пропаганди?а этэ. Атын уопсай ??рэх ?тт?гэр соро?ор ба?ыйтардар да?аны, уол политика?а киниттэн быдан киэ?, дири? билиилээ?э. Томмот бастакы к?ннэргэ советскай техникум студентката ?йд???эр бэрт судургу суоллартан са?алаабыта. Ону истэ сатаан баран, Кыыча к?лб?тэ:
– Томмот, баай баттала ку?а?анын, ки?и ки?ини к?л???нн??рэ т?ктэритин, аан дойду быйа?ын ?лэ айарын, ол быйа?ы ?лэ ки?итэ бэйэтэ ту?аныахтаа?ын, к???л, тэ? быраап, советскай былаас ?ч?гэйин миэхэ оскуола?а, техникум?а ?г?ст?к ??рэппиттэрэ. Ити ханнык ба?арар чиэ?инэй ки?и ылыныахтаах, толоруохтаах суоллара. Мин эмиэ итини б?т?нн??т?н ис с?рэхпиттэн ылынабын. Т?р?т саарба?алаама!
Уол итэ?этэ сатыыр суоллара кырдьык олус судургуларыттан бэйэтэ да?аны сонньуйбута. Дьэ ити кэнниттэн са?аламмыта дьи?нээх политическай оскуола. Брошюралар, кинигэлэр, томнар. М?кк??рдэр. Цитаталар, цитаталар… Кыыча били??и политическай сайдыытыгар Томмот оруола туохтан да улахан. Кини суо?а буоллар, хайдах-хайдах буолуо этэй? Ол эрээри… кини хайдах суох буолуой?.. Кини баар. Кини мэлдьитин баар… Кини суох буолуон сатаммат… Кини…
Кыыс ытыырыттан, санаатыттан сылайда. Сыар?а айаныгар бигэнэн улам нухарыйан барда…
Кыыча т??? ?р утуйбутун билбэтэ. Эмискэ хара?ын а?а т?стэ. Кини, т??ээн дуу биитэр нухарыйа сытан к?нн?р? санаатыгар дуу, Томмоту к?рд?. Хомойбут, хоргуппут, кэлэйбит Томмоту. Кини хайдах ити ту?унан санаабата?а эбитэй? Уол б?г?н, сарсын Кыыча дойдулаабытын истиэ эбээт уонна туох дии саныа?ай? “Суонда киирэн миигин к????нэн та?аарбытын хантан билиэ?эй? Ыллам ону киниэхэ эппэтэх ба?айыта ини. Миигин к?рээбит диэн ама итэ?эйиэ дуо? Мин куораттан барыахпын, кинилэртэн, балыы?атаа?ы ыары?ахтарбыттан арахсыахпын ба?арбатахпын кини билиэ суо?а. Айахпар б??лээх кэлгиллэн айаннаабыппын да билиэ суо?а. Оччо?о итэ?эйиминэ хайыа?ай? Оо, иэдээн да эбит! Туох ба?арар буоллун, кини эрэ итэ?эйбэтэр, кини эрэ миигиттэн хоргуппатар ньии! Бу туох ?л?гэр аана суох алдьархайай! Суонда, били урут мин таптыыр Суондам, иэдээн б???н? тэрийсэн, мин кэскилбин ?нт? тэпси?эн, мин ыраас ааппын хараарды?ан, миэхэ дьон итэ?эллэрин т??нэрсэн баран, ити к?хс? б?гдь?лл?н и?эр дии. Оо, дьон, санаа?ыт то?о бачча харата, хара?ата с?рэй, с?рэххит то?о бачча дьэбирэ, тымныыта бэрдэй! Оо, абакка да буолар эбит! Туох истиэ-к?р?? баарай?”
Кыыча кэлгиэлээх ата?ынан, т??р?ллэ т??эн баран, н?кс?лл?б?т к?хс? тэптэ. Суонда со?уйан эргиллэ биэрдэ. Кыыс онно к?рб?тэ: Суонда икки хара?а дьолтойо испит, эттээх иэдэ?инэн дьэ?кир таммахтар субуспуттар. Бу айан киниэхэ да?аны чэпчэкитик тиксибэтэх, суолу бы?а ытыы испит бы?ыылаах. Ону к?р?н, кыыс с?рэ?э “атый” гынна.
Суонда, ытыы олорорун ?йд??н, сиэ?инэн сирэйин туора-маары сотунна. Кыыча м?хс?н тиргилиннэ. Суонда атын тохтотто, бобуосканы ???йд?. Кыыс хара?ынан “с??р!” диэн к?рд?ст?. К?рд???? дуо – модьуйда. Суонда туран кыыс айа?ын босхолоото, кэлгиэтин с??рдэ. Кыыча дэлби то?мут эбит: с??р?ллэн олороот титирээн дьиги?ийдэ. Кы?ы??ы к?н хайыы-?йэ киэ?эрбит. Хара тыа суолунан и?эллэр эбит.
– Ха… хан…на… кэл…либит?.. Бу Мэл… дьэхси дуо?
Суонда то?хос гынна.
“Ырааппыппыт да?аны…” – дии санаата кыыс.
– Суон…таа… Т?нн??х… Куо…ракка… ??рэниэм… До?отторбор… Абыраа, т?нн??х… Суон…таа!..
Суонда т?б?т?н илги?иннэ.
– Суонтаа, т?нн??ххэниий!.. А?ын даа!..
Суонда ?сс? к??скэ илги?иннэ.
Аккаас. Булгуччулаах аккаас. Суонда ха?ан да?аны эппит тылын кэспэтин Кыыча билэр. Кини тойонугар Аргыылапка кыыскын та?аарыам диэн эрэннэрбит буоллун да, ону толорор. Тылын толорбокко хаалларыан кэриэтин ?л??. Ону аа?ан кыыс кини хара?ар ?сс? атын санааны аахта: “Эн кыра?ын. Эйиэхэ туох ?ч?гэйин бэйэ? да билбэккин. Ону а?а? билэр. Эн куоракка хаалары? ку?а?ан, дьиэ?эр тахсары? ордук. Эн миигин м?????н эрээри, мин эйиэхэ ?т??н? ба?арабын”. Хайдах да элэ-была тылы этэн Суонда санаатын т?тт?р? хайы?ыннарар кыах суох.
Ол да буоллар Кыыча, суолунан т?тт?р? с??рэргэ сананан, сыар?аттан ыстанан т?стэ. Суонда, ба?ар, бэрки?иэ, кыыс тылын бы?а гыныа суо?а… Кыыча, к???йб?т ата?ар кыайан уйуттубакка тэмтээкэйдээн баран, са?ардыы иннин диэки ?н??хтээн эрдэ?инэ, Суонда бобо харбаан ылан бобуоска и?игэр аста.
– Ыы-ыы-ы! – диэтэ кини дьиэк биэрбэттик.
Дьэ ити… Ити аата киниттэн м?чч? туттарбаккын…
Суонда сыар?атыгар олордо, атын соруйда.
– Суон-да-а-а!.. К?р…д???…б?н!.. Аат…та…?абын!..
Суонда эргиллибэтэ. Арай к?хс? эбии н?кс?йдэ.
Кыыча тобуктаан кинини моонньуттан куу?ан ылла:
– Суон-да-а!.. Оо, ?йд??б?т?? тугун с?рэй!.. Истиий даа!..
Суонда б?гдь?лл?б?т к?хс? дьиги?нээтэ. Кыыча марылаабытынан ол к???скэ умса т?стэ.
Хаардаах хара тыа дьиппиэрэн, боруоран барда.
10
Сурах туохтан ??ск??р?й? Соро?ор чахчы суолга оло?урар, ону ким эрэ кэпсээбититтэн тар?анар. Соро?ор туохтан т?р?ттэммитэ, кимтэн са?аламмыта биллибэт буолар. Ии кэриэтэ т?рд?-т?б?т?, у?уга-му?ура к?ст?бэт идэлээх. Арай айан тыала айаарбытыттан, сиккиэр тыал сибигинэйбититтэн ??скээбит бэйэтэ дуу диэх айылаах буолар…
Кыыча ??рэ?эр кэлбэтэх ма?найгы к?нэ айдаана суох ааста. Студентка кыратык ыарытыйан эбэтэр ыксал кы?ал?аланан уруогун к?т?тэрэ манан дуо? Онон паарта?а кыыс миэстэтэ кураанах а?айан турарын ким да соччо аахайбата. Арай Томмот хара?а сотору-сотору ол кураанах паарта?а и?нэр уонна староста уол таабылыгар кыыс араспаанньатын ту?угар к????этии бэлиэтин субуччу тарта.
Иккис к?н улахан биримиэнэ са?ана со?умар сурах техникуму саба с??рдэ: Аргыылаба ?р??нэргэ к?рээбит ???. Дойдутугар да буолбатах, дьонугар да буолбатах – ?р??нэргэ. Бэл Кыыча сыар?а?а кэлгиллэн сытан наар ку?а?анын талан санаата?ына да?аны итинник диэхтэрэ диэн санаа ?й?гэр киирбэт этэ. Ити сура?ы бастаан кыргыттар биллилэр. Кыыс аймах биллэ да, ?р буолсу дуо – хара?аччытаа?ар т?ргэнник кылаас кылаа?ы тилийэ к?тт?.
Томмот, ити сура?ы истээт, со?уйан, д?й?н, мээнэнэн к?р?н турбахтаата. Кини ?й?гэр батаран ?йд??н хайдах да сатамньыта суо?а. “?р??нэргэ к?рээбит”. Ким? Кыыча! Уол итини ким хантан истибитин бы?аара сатаата. Уолаттар, кыргыттар бэйэ-бэйэлэригэр а?арсан истилэр. Томмот ???ээ мэндиэмэнтэн аллара т?стэ, аллараттан ???э та?ыста, кылаастан кылаа?ы кэрийдэ да, тугу да кыайан чуолкайдаабата. Ким эрэ эппит, ким эрэ истибит, ким эрэ кэпсээбит. Кимэ да чопчута биллибэт. Алдьархайдаа?а диэн ?сс? атын. Бииргэ ??рэнэр о?олоро ити ынырык сура?ы тута итэ?эйдилэр, буолуох буолбутунуу и?иттилэр: баай кыы?а баайдарга, ?р?? кыы?а ?р??нэргэ к?рээтэ?э дии. Онуоха ки?и дьиктиргиэ?э туох баарый? Хата т??? эмэ хаайса-буойса сатыыр ?рд?нэн к?м?скэ?эр, ?сс? комсомолга киллэрэргэ дьулу?ар дьон бааллара. Ол дьоннорго кэ?элтэ буоллун.
??рэх б?ттэ. Студеннар та?нан тар?а?ан эрдэхтэринэ та?ырдьаттан киирэр аан диэкиттэн са?алар и?илиннилэр.
– Аргыылабаны ыйыталлар!
– Байыаннай дуу?
– Чыкааттан ??? дуо?
– Буолуо-буолуо…
– Ол и?ин да?аны…
– Ким ?ч?гэйдик билэрий?
– Чыычаахап ханнаный?
– Чыычаахап!
– Т?ргэнник!
Томмот тиийбитэ, кылгас ма?ан байыаннай бараан сонноох, эргэ куобах бэргэ?этигэр сулустаах, а?амсыйбыт нуучча ки?итэ турар эбит. Ха?ас илиитин курунан т????гэр ыйаабыт. Байыаннай Томмоту у?а илиитин бэргэ?этигэр да?айан к?р?стэ:
– Копылов. Красноармеец. Больницаттан, – диэтэ нууччалыы. – Кыыча Аргылованы к?рс??хп?н ба?арабын.
– Кини суох, – Томмот ботугураата.
– Ханнаный?
– Билбэппин.
– Б?г?н ??рэммитэ дуо?
– Суох. Кэлбэтэ.
– Бэ?э?ээ?
– Эмиэ суо?а.
– То?о?
– Билбэппин.
– То?о?
Томмот са?ата суох т?б?т?н илгистэн эрэ кэбистэ.
– Кини э?иги студентка?ыт буолбат дуо? Уонна хайдах билбэккит? Ба?ар, кини ыалдьан сытара буолуо. К?м? к??т??н с?п. Оттон э?иги билбэккит!
– К?рээбит дииллэр…
– Ханна?
– ?р??нэргэ…
– Ким ону к?рб?т?й?
– Билбэппин…
– Ким инньэ диир?
– Би… билбэппин…
– “Билбэппин!” Ишь ты! Ким да тугу да билбэт, ким да тугу да к?рб?т?х уонна сурах хоту “к?рээтэ” дииллэр! – с??нэ улахан Копылов бэйэтэ да иэдэйэн турар Томмоту сэмэлээн, м???н ?ллэ?элээтэ. – Эн ким диэ??иний? Чычахов? И?ит, Чычахов, эн сибилигин кини олорор дьиэтигэр бар. Тугун-ханныгын чопчутун бил. Уонна субу киэ?э би?иэхэ, больница?а, кэлэ сырыт. Ыары?ахтар к??тэллэр. Ыалдьыбыт буолла?ына, би?иги доктор ыыттарыахпыт.
Томмот Кыыча олорор дьиэтигэр сылдьа илигэ. Кыыс ха?ан да?аны кинини киирэ сырыт диэн ы?ырбат этэ уонна кинилэр бииргэ сылдьалларын дьиэлээхтэр к?р??хтэрин ба?арбат курдуга. Аргыылап баай кыы?ын бэрт быстыбыт-ойдубут ыалга олохтообото?о чахчы, кэм бэйэтигэр дь??рэлээх со?ус ыалы булларда?а диэн Томмот сэрэйэрэ. Оннук да бы?ыылаа?а. Уол бу дьиэ ха?аайынын, са?аран-и?эрэн сэлибирээбит, илэ-сала к?пп?т, арыы-сыа ньал?арыйбыт Ыллам Ыстапааны, кэлэ-бара к?р?р?.
Томмот и?иттэн олуурдаах кэлииккэни ?р то?суйда. С?? ба?айы са?алаах ыт ?рэн баргыйар. ?рэ-?рэ т????лээтэ?ин ахсын тимир сыап кылыргыыр. Кэнникинэн ыт да?аны с?рэ?элдьии бы?ыытыйда: тохтуу т??э-т??э маргыйда. Кэмниэ-кэнэ?эс дьиэ к??лэтин аана тыа?аата.
– Кимий? – дьахтар са?ата ыйытта.
– Аргыылаба баар дуо? – Томмот хардары ыйытыынан хардарда.
– Суох!
– Ханна барбытай?
Дьахтар ата?ын тыа?а дьиэ диэки куучугураата.
– Ханнаный? – Томмот эккирэтэн ха?ыытаата.
Дьиэ к??лэтэ “хап” гына сабылынна.
Томмот с?г?н кэпсэппэттэриттэн кы?ыйда. Кэлииккэтин аанын олбуор титирэстиэр диэри тэбиэлээтэ.
– Кимиэхэ наадалааххыный? – Ыллам са?ата и?илиннэ.
– Аргыылаба?а.
– Аргыылаба суох дииллэр буолбат дуо? Хайдах ки?и тылын ?йд??б?т ки?игиний? – Ыллам и?ирдьэттэн к?б??лээтэ.
– Ас!
Дьарыйар, кытаанах са?аттан дьааххаммыта дуу, Ыллам кэлииккэ олуурун сы?арытан, кы?ыл сирэйин быктарда:
– Бэйи эрэ, табаарыс… Эн хантан сылдьа?ын?
– Техникумтан… Учуутал техникумуттан…
Ыллам Ыстапаан мылаарыйбыт кы?ыл сирэйэ эмискэ хараара т??эргэ дылы гынна.
– Тиэхиникиимтэн эрээригин тэбиэлиири? итиччэ эрчимнээх дуо?
– Ыстапаан, к?рд???б?н, чахчытын эт: Кыыча ханнаный?
– Ханнатын айыы та?ара билэр, – Ыллам ?р? чолох гынна.
– Хайдах? Ыалдьар дуо?!
– Айыым та?арам, инньэ эрэ диэмэ, – Ыллам уо?а сэмэлиирдии ырбайда. Онтон уолу ??ннээхтик бы?ыччы к?рд?. – Бэйи эрэ, бу эн кини туо?уна?ыный, к?сс??тэ?ин дуу?..
– Ханнаный диибин дии!
– Ырыых-ыраах…
Ыллам, к?л??-элэк о?осторун кистээбэккэ, борук-сорук халлаан диэки ?р? хантайан мылаарыйан турда.
– Сымыйа?!
