скачать книгу бесплатно
Суонда т?б?т?н то?хо?нотто.
– Тугу кэ?ии ыытта? Кэ?иитэ ханнаный?
Суонда аргыый илгистэн кэбистэ.
– Хайдах?.. Дьиэ?иттэн кэлбэти? дуо?
Суонда тугу да хардарбата, к?хс?н этитэн эрэ кэбистэ. Ийэтэ кыы?ыгар кэ?ии ыытыан ба?арбытын, ону а?ата о?онньор тахсар о?о?о эмиэ туох кэ?иитин диэн боппутун ?йд??т?. Кыыс хомойбут кэри-куру сирэйин к?р?н баран, Суонда кэ?иини ылбаккабын да?аны диэн кэмсинэ санаата.
– Кэ?ии а?ала киирбэтэх, ?р?пк??мнэр та?а?астарын киллэрбит, – дьиэлээх о?онньор, куорат биир биллэр эргиэмсигэ Ыллам Ыстапаан, мас дуобат ньыхаатыгар маарынныыр лыры-лыха?ар ки?и, бы?а т??эн бы?аарыста. – Инньэ гынан ити ки?и? докумуоннара э?инэ ба?аам. ?р?пк??м киэнэ наар тиэтэл буолааччы, кэ?ии ыллаттарар бокуой биэрэллэр диэтэ?и? дуу.
Кыыча, ??т?н тохпут о?о курдук буолан, са?ата суох чэйин и?эн та?ныбытыгар Суонда, дьиксиммиттии, кыыс уонна дьиэлээх ки?и сирэйдэрин олбу-солбу к?рб?хт??т?.
– Кыыча? аны луохтуур. Балыы?а?а кы?ыл хамандыырдары эмтэ?эр, – диэтэ Ыллам Ыстапаан ыалдьытын уоскутар бы?ыынан. – Киэ?э ахсын онно с??рэн ?лэлээн кэлээччи. Суонда, бэйэ? эмиэ наада?ар барбаккын дуо? Аны куораккар олус хойут сылдьары? сатаммат ээ.
Кыыча балыы?аттан киэ?э утуйбуттарын кэннэ кэллэ.
Кыыс сарсыарда арыый хойутаан туран, тиэтэлинэн суунан-тараанан, ??рэ?эр бараары а?ыы олордо?уна, Ыллам Ыстапаан, б?л???элээх хойуу чэйи и?эн сыймаарда-сыймаарда, соччо улаха??а уурбатахтык эттэ:
– Тукаам, тиэтэйимэ. Тото а?аа. Уонна ичигэстик та?ын. Ыраах айаннаары олоро?ун.
– Ханна… ыраах?.. – кыыс со?уйан лэппиэскэ?э хара сыста.
– Суонда таарыччы эйигин дьиэ?эр та?аараары киирбит. Бээ?ээ киэ?э сыар?атыгар бэртээхэй диэн бобуоска о?ордо. Дьиэ курдук. А?а? инньэ диэн соруйбут. Сэрии аа?ыар, нам-нум буолуор диэри дойдутугар тахсан олордун диэбит.
– Мин ханна да барбаппын!
– Тыый, тукаам, кэби?иий, – дьиэлээх ки?и ньал?аарыйда. – Т?р?пп?т а?а тылын итинник гынар диэн баар дуо? О?онньор о?отугар ?т??н? ба?аран дьа?айан эрдэ?э дии. Сэрии чуга?аата?ына манна араас алдьархай буолуо. Оччо?о…
– Ханна да барбаппын! – кыыс б?л???элээх хончо?орун т??нэри садьыйбытынан ойон турда. – ??рэхпин быра?ыам суо?а!
– Барыа?, сэгэттэйиэм, барыа?, – Ыллам Ыстапаан ымманыйбыта мэлийэ о?уста. Сирэйэ дьэбин уо?уйда. – А?а? дьа?айбыт – онон б?тэр. Бар хата та?ын!
Кыыча хоско киирэн сонун, бэргэ?этин кэттэ, суумкатын ылан с??рэн та?ыста. Тас аа??а чуга?аан эрдэ?инэ дьиэлээх ки?и к??йэ турда.
– Ол-бу буолума!
Кыыча Ыллам кыы?ырбытын бу эрэ к?рд?, урут биир кэм у?унуохтаан кэбиспиккэ дылы аргыый ньылбаарыйа сылдьар идэлээ?э.
– Барыам! Э?иги миигин к??ск?т?нэн илдьэр быраапкыт суох!
– Киниэхэ ?сс? быраап наада. ?т?? тылы истибэт буоллаххына, к??сп?т?нэн дьарыйыахпыт. Кэлгиллэн барыа?. А?а? оннук дьа?айбыт. Быраабы? ол баар.
– Ыыты?!.. – Кыыча хара к????нэн ааны былдьа?а сатаата.
– Киэр!
Ыллам Ыстапаан илиитин та?ынан садьыйбыта кыыс, олоппо?у т??нэри к?т?н, тиэрэ баран т?стэ.
– Эмээхсиэн, кэл! Аатта?а сатаан кинини кытта мачайда?ар соло суох. Киллэрэн та?ыннарыах. Суонда, аты? бэлэм ини?
Дьиэлээх тойон эмээхсининээн кулуннуу м?хс? сылдьар кыы?ы к?т???н ыллылар. Хоско киллэрэн эрдэхтэринэ Кыыча ки?и куйахата к??р??хт?к сарылаата:
– Суонда-а!.. Суон-да-а!.. Абыра-а-а!..
Суонда, хамсатын болточчу уобан, т??к?чч? т??эн олордо.
К??с бысты?а холобурдаа?ынан Ыллам Ыстапааннаах олбуордарыттан бобуоскалаах сыар?алаах ат та?ыста. Сыар?а иннигэр Суонда н?кс?лл?б?т.
– Аны с??рэ оонньуу сылдьаайа?ын, – диэн дьиэлээх ки?и ойо?олоон и?эн киниэхэ сибис гынна. – Босхо барда?ына, т?тт?р? с??рдэ?инэ к???лэ. То?нун. Кыратык то?мутунан туох да буолуо суо?а. Итиэннэ итии хааннаах эдэр кыыс о?о итиччэ ?л?гэр та?а?ынан то?о сырытта?ай!
Кыыча, кырдьык да?аны, ылбычча тымныыга хотторуо суохха айылаах: таба тэллэхтээх, куобах суор?ан ?лл?ктээх. Синньигэс биилиттэн ???ээ ?тт? сабыылаах бобуоска и?игэр. Илиитэ, ата?а хороччу кэлгиллибит. Харса суох айдаарбытын и?ин айа?ар та?а?ы симэн баран былаатынан саба баайбыттар. Кыыча к????н му?унан м?хс? сатаан сэниэтэ эстэн, абатыгар са?ата суох ытыы сытар.
Суонда дьиэттэн умса туттан сири к?рб?т?нэн тахсан сыар?атыгар к?хс?нэн буолан олорбута. Ол курдук, ки?и баар диэн кэннин диэки хайыспакка, сыар?а сы?аа?ын анныгар сыыйыллар суолу одуулаан н?кс?ллэн и?эр.
Хатыыстаах арыытын аа?ан эрдэхтэринэ икки аттаах, саалаах ки?и ойутан кэллилэр.
– Тохтоо! Ханна барды?? – ы?ыыр ?рд?ттэн то?он б????рб?т эдэр саха уола ыйытта.
Суонда са?ата суох илиитин хоонньугар укта.
– То?о са?арбаккын? Ычча-ычча, т?ргэнник!
Суонда кумаа?ыны хостоон уунна.
– Ээ, ?р?пк??м та?а?а?ын киллэрбит, – уол кумаа?ыны аргы?ыгар, бар курдук кы?ыл т??нэн саба ??мм?т сирэйдээх нуучча ки?итигэр, уунна. – Бобуоска?ар тугуй? Ки?и дуо? Кимий?
Суонда са?ата суох кэннин диэки сапсыйан кэбистэ.
– Баатыгарын, тыла суох дуу? – саха уола бинтиэпкэ тимиринэн бобуоска сабыытын арыйа тарта. – ?ы, дьахтар сытар. Ыары?ах дуо? Ньомуой к?т?р дуу, таас дь?лэй дуу? Чэ-чэ, бар. Мэ, кумаа?ыгын ыл.
Кыыча, со?уйбучча дуу биитэр ?сс? тугу эрэ к??пп?ччэ дуу ньимийэн сытан баран, бобуоска сабыыта саба т?сп?т?гэр эрэ ?йд?н?н, ы?ырана-ы?ырана, м?хс?н тиргиллимэхтээтэ да, аттар туйахтара сыар?а кэннин диэки ла?ыгыра?а турдулар. А?атын ытарча илиититтэн т?л? к?т?р бэртээхэй т?бэлтэни – ти?эх эрэлин м?чч? туппутуттан кы?ыйан, кыыс эмиэ уйа-кэйэ суох ытаан барда. Аны кинини туох да быы?аабат. Этэргэ дылы, к?м?скэтэрэ эрэ к?м?скэтин уута, харыстатара эрэ хара?ын уута хаалла…
Аллаах ат ?р?с килэ? суолун устун у?уоргу кытылы ту?аайбытынан айаннаан халы?ытта. Иннилэрин диэки дьулуруйан и?эн тымныы модун илиитин к??йэ туппутугар эмискэ хам то?он хаалбыт кыдьымах муустар бачымахта?аллар. Т??? да ?р?с т????гэр хамнаабаттык эпсэри то?муттарын и?ин ол муустар ?р?т ?тт?лэрин хоту диэки арыый иэ?эччи анньыбыт киэптэригэр инники диэки дьулусханнаах айан тыына биллэр. ?р?с киэ? ????гэр харах ыларын тухары ыга симсибит кыдьымах, халы? хаар суор?аны ?рд?гэр саба тардынан, нуктуу таалбыкка дылы. Ол нуктуу туран, билигин т??? да чымараан тымныы ыга ылан букатыннаахтык тойор?ообут курдук туттубутун и?ин, кыыдааннаах кы?ын самаан саа?ынан хайаан да солбуллуо?ун, к?м??л к?л?мэх к????гэр к?т?хт?р?н, ылыбырайар ыраас с??р?ккэ с?ктэрэн, эмиэ инники, инники кылба?ыйа устар кэмэ кэлиэ?ин т????ргэ дылы. Ханнык да бэйэлээх чысхаан тымныы, хара?а т??н, ытыллар буур?а ол кэм кэлэрин тохтотор, уталытар кыа?а суох!
Суонда кыыс ата?а дьиги?ниириттэн кэм да ытыы сытарын биллэ. Кини, и?нэх гынан, кымньыытын уунан, бобуоска сабыытын ???э бырахта. Барахсан сатаатар ыраас салгынынан сайа тыыннын, аан дайдытын анаардын. А?ынары билбэт муус с?рэхтээх к?т?р диэн кэлэйэн сытаахтаата?а. Суонда н?кс?йб?т к?хс?н и?игэр санаа б??? к?йм?ст?н кыынньа и?эрин билээхтээбэт. Ити гынан баран Кыычаны Суонда курдук ис с?рэ?иттэн а?ынар, харыстыыр, киниэхэ ?т??н? ба?арар ки?и ийэтиттэн ураты атын ким да суо?а чахчы. Бу к?н сиригэр т?р??н Суонда саамай таптыыр ки?итэ – Кыыча. Т?р?пп?т ки?и да?аны о?отун бу курдук к??скэ таптыыра а?ыйах буолуо.
Суонда Кыыча?а быыкайкаан иккилээх-?стээх сэрбэкэчийбит кыысчаан эрдэ?иттэн ылларбыта. Ки?и да ки?иэхэ убанар буолар эбит этэ. Кыысчаан, ?й?нэн да буолбатар, уйул?атынан, с?рэ?инэн ону билэргэ дылыта. Суонда ?лэтиттэн босхолонон та?ырдьаттан киирэн о?ох аттыгар аргынньахтаатын да, кыысчаан сонно с??рэн татыгырайан кэлэн моонньугар иилистэ т??эрэ итиэннэ араастаан к?т?хт?р?н-с?ктэрэн ?лб?р?йб?т?нэн барара. Ол ?лб?р?ттэрэ олорон, Суонда кыысчааны дьонтон кистээн сыллаан ылара. Кини саамай улахан манньата диэн ол этэ. Ити ту?угар кини т??? да ?л?гэр эрэйи к?р?р?н, ыар ?лэни ?лэлиирин, то?орун-хатарын кэрэйбэтэ. Кыысчаан та?а?ыттан, сахсайбыт баттахтаах т?б?т?ттэн, быыкайкаан ыты?ыттан а?ыйбыт ??т с?рэххэ сайа охсон киирэр сытыы сытын э?ирийдэ?инэ кини барытын умна т??эрэ: хамначчыт т?р??б?т аналын, уруккутун, хойуккутун…
Суонда та?ара?а анда?айыа этэ: т?р?пп?т а?ата кыы?ын хара?ын далыгар киллэрдэ?инэ эрэ саныыр бы?ыылаа?а. Оттон кини мэлдьи саныыра: т??н?н-к?н???н… Т??н т??ээн кинини кытта тэбис-тэ??э оонньуура. Арыт кыыс алдьархайга т?бэстэ?инэ быы?ыы сатаан ийэ-хара к?л???нэ саккыраан у?уктара. К?н?с туохтан эмэ хомойдор, туохха?ыйдар эрэ Кыычаны саныы т??эрэ. Оччо?о хара?а сырдаан, к?хс? кэ?ээн кэлэрэ. Хантан эмэ ыраахтан т?н?ннэ?инэ, бала?ан и?игэр кыы?ы хара?ынан к?рд??б?т?нэн киирэрэ. Кыыча барахсан, кинини к?р??т: “Оо, Суон-таа… Иэхэй! Иэхэй!..” – диэн ча?кынаабытынан бу утары с??рэн далларыйан кэлэн ата?ын куу?а т??эрэ. Суонда ханна эмэ сырытта?ына кистээн кэ?ии а?алар идэлээ?э. Онтукатын о?отугар эмиэ дьон к?рб?т?гэр биэрэрэ. Кыысчаан барахсан ону кистиир наадатын букатын ?йд??б?т этэ. Биирдэ Суонда тойонунаан ыаллыы нэ?илиэк баайыгар ыалдьыттаабыттара. Онно а?ыы олорон, кини биир тооромос саахары айа?ар илдьибитэ буолан и?эн сиэбигэр т??эрбитэ. Сарсыныгар онтукатын сиэбин кириттэн ыраастаан ?рбэхтии, имэрийэ т??эн баран Кыычатыгар биэрбитэ. Кыысчаан ону к?м?ллээн кучугурата сылдьан: “Суонтаа миэхэ саахар биэртэ-э…” – диэн айдаараахтаабыта. А?ата саахары былдьаан ылан о?оххо бырахпыта: “Пахай, бу хара балах кирдээ?и айаххар укта?ын дуо! О?о?о ону-маны биэрбэт буолу?!” Кыыча онуоха ытаан айдааран турбатах ??? дуо! Э?ин араас улахан ку?уок са?а саахары а?алан ???л?тэ сатаабыттара. Кыысчаан онтукаларын к?р??н да ба?арбата?а. Биир кэм ытыы-ытыы о?оххо тала?ара: “Суонтаа саахарын а?алы?!.. Суонтаа саахарын а?алы?!..” Оннук…
Барахсан к?м?скэ?э диибин диэн. Аргыылап былыр биирдэ от тиэйэр са?а хатыс ?т?? сыар?а?а ал?ас с?гэ биитигэр т?бэ?эн бы?а ыстаммытыгар кыы?ырбыта, Суонданы ?нт? ыххайбыта: “Тугу да харыстаабаккын! Хара?ы? тэ?э ыстаммыта дуо? То?о к?рб?т?хх?н?й?!” Суонда а?арынан тыл быктарыа баара дуо, са?ата суох буруйданан умса к?р?н турда?а дии. Онуоха Кыыча с??рэн туотарыйан кэлбэтэх ??? дуо! Кэлэн, Суонданы илиититтэн харбаабытынан а?атыттан быы?ыы т?сп?тэ уонна, быыкайкаан ата?ын сыы?ынан дибдигирии-дибдигирии, умайыктаммыта: “Суонтааны эн м???мэ! Эн к?рг?йдээмэ! Мин Суонтаам. Эйиэнэ буолбатах. Мин Суонтаам! Мин кырбатыам суо?а! Эн киэр бар!” Оо, онно сыччыый сыы?а кыы?ыран чорбойбут уо?ун, уоттаммыт хара?ын! Бэл улуус б?т?нн??тэ куттанан утары к?рб?т Аргыылаба со?уйан ах баран чыпчылы?ныы турбута. Суонда сонно та?ырдьа ыстаммыта уонна, уйадыйан, айманан, кыс мас кэтэ?эр са?ан олорон ытаабыта…
Ол бэйэтэ бу билигин Кыычата барахсаны хара?ын уутунан сууннаран тиэйэн и?эр. Кини атын хайыыр да кыа?а суох. Тойоно оннук дьа?айбыта. Ону толордо?уна эрэ сатанар.
Суонда уончалаах уолчаан эрдэ?инэ а?ата-ийэтэ ?л?н т?г?р?к тулаайах хаалыа?ыттан Аргыылап илии-атах ки?итэ буолбута. Онтон ыла бу орто дойдуга ??эр та?арата, ?рд?к суута, му?ур тойоно – Аргыылап. ?йд??р?н тухары наар кини ?лэтин ?лэлиир, мэлдьи кини дьа?алын толорор. О?о эрдэ?иттэн о?онньор буолара чуга?ыар диэри кини биирдэ да?аны тойонун тылын бы?а гына илик, кини дьа?алын биирдэ эмэ кэспит аньыыта суох. Онон Аргыылап кинини таас хайа кэриэтэ эрэнэр, кинини му?ура суох итэ?эйэр. Итиэннэ Суонда тойонум миигин ку?а?аннык тутар диэн ??сэргиэн эмиэ сатаммат. Кини атын баайдар хамначчыттара быстан-ойдон, дь?дьэйэн-дьаарайан, илбирийэн сылдьалларын к?р?р. А?ыахтарын астара, та?ныахтарын та?астара суох буолар. Суонда били??итэ курта?а кураанахсыйа, санна килэйэ илик. Ол эрээри Аргыылап ама кинини биир о?ойор айа?ар а?атыа суо?а дуу? Суонда саллар саа?ыгар ?лэ б???н? ?лэлээтэ ахан. ?лэлэтиэхтэрин ба?ардахтарына, онноо?ор к?л??р о?у?ун хада?алыыллар. Суонда ?лэтэ айа?ын уон, с??с т?г?л б?кт??р ини. Аргыылап биир тамма?ы кумахха куппатах обургу буолуо. Оо, обот, и?сэ ба?ас чаа?ынан баарды?ы кырдьа?ас. Бары?ырарын ту?угар кими да?аны хаанынан ытатарын, ыал устун ыытарын кэрэйбэт ки?и. Чэ ол кини эрэ да буолуо дуо: бэйэ бэйэни тор?он б?р? кэриэтэ хадьыкта?ыы бу орто дойду адьыната бы?ыылаах. Ким к??стээх, ким ?птээх, ким сытыы тиистээх – ол быраап. К????, ?б?, тии?и да?аны Аргыылапка айыы та?ара биэрэ т?сп?т ахан…
Онон хамначчыппын диэн ??сэргиэ?и кэрэгэйгэ дылы. Оттон ол Суонда ?йэтин-саа?ын тухары бэйэтэ анал ала?а дьиэлэммэтэ?э, аал уоту оттубата?а, хотун ойох хоонньун билбэтэ?э, т?р?т?р о?ону т?лк?л??б?т???, иитэр с????н? к?р??лээбэтэ?э, наар баай ыал холумтанын кэтээн а?аардас аналламмыта дьыл?ата, ыйаа?а оннук буолла?а дии. Ону хайыа баарай.
А?ыйах сылтан бэттэх аан дойду атыйахтаах уулуу айманна. “Кы?ылбыт”, “?р??м?т” дэ?э-дэ?э, саа тута-тута ?р?-та?нары субуллаллар. Хаан б??? то?унна, тыын б??? бы?ынна. Ки?и ?л?р? диэн аны кумаар ?л?р?н кэриэтэ буолла. Хайалара ?ч?гэйин, хайалара ку?а?анын туох да билбэт. Араатардаатахтарына хайаларын да айахтарыттан к??х от ??нэр. “Мин ку?а?аммын” диэччи ?сс? ??ск?? илик бы?ыылаах. Ким кырдьыгын, ким сымыйатын Суонда билбэт, ону бы?аарарыгар ?й? да тиийбэт ини. Итиэннэ биир ?тт? наар ?ч?гэйэ биитэр наар ку?а?ана эмиэ саарбах. Кы?ыллар дьада?ылары к?м?скээн кыргы?абыт дииллэр эрээри, дьада?ылара ?р?? буолан эмиэ сарахачы?а сылдьаллар ээ. К?м?скэттэрэр дьон то?о ?р?? буолуохтара эбитэй? Суонда били??итэ саллаат буолан сарайбыт баайы к?р? илик. Баайы? кэм хамандыыр, тойон буолар биитэр, са?аран салайан кэби?э-кэби?э, к?л?ккэ т??эн дьиэтигэр олорор. Баайы? ха?ан да бэйэтэ сэриилэспэт, хамначчыттарынан сэриилэ?иннэрэр. Оннук-оннук… Чэ к?р?лээтиннэр. Суонданы эрэ тыыппатыннар. Кини били??итэ ?р???э да, кы?ылга да кытты?ар санаата суох. Кытты?ыа да суо?а. Туо?ун харыста?ан саа тутан салла?ныа?ай? Туора ки?и киэнигэр эмиэ умсугуйбат. Атын ки?и тыыныгар туруохтаа?ар бачча саа?ыгар диэри биир эмэ к?т?р-с??рэр тыыныгар да турбута суох. Саханы саа?ыт, булчут дииллэр да?аны, кини саа чыыбы?ын т?л? тарда илик. Икки быччы?ын ?лэтиттэн атыны билбэт. Билбэтэ ордук! Аргыылап да?аны кинини бэйэтиттэн араарбат санаалаах. Сатаатар эрэ! Тойоно туох ?ч?гэйин, туох ордугун, туох барыстаа?ын билэрэ буолуо. Ал?а?ыа суо?а. Кини баччаа??а диэри тугу эмэ ал?а?аан сыы?а туттубутун, ночоотурбутун, хотторбутун Суонда ?йд??б?т. Кэм кини т?м?гэр хабыылаах тахсыбыта, с??й??лэммитэ баар буолааччы.
Били??и кэм?э ол-бу айа??а сылдьар кутталлаах. К?л???н былдьаан ылыахтарын, тыы??ар туруохтарын да?аны с?п. Суонда дьиэтин тэлгэ?этиттэн тэлэ?ийбэт санаалаах этэ. Ол гынан баран ?н?р??н Аргыылап та?а?ас киллэрбитэ аатыран куораттаа, ээр-сэмээр Бэлиэрий хайдах сылдьарын бил уонна Кыычаны илдьэ та?ыс диэбитигэр ??рб?тэ. Бэлиэрий хайдах ба?арар сылдьарыгар кини соччо кы?аллыбат. О?о эрдэ?иттэн а?атын туйа?ын хатарбыт ба?айы. Остуолтан быга илигиттэн Суонданы ки?и диэбэт этэ, к?л??р о?у?унуу к?р?р?, к???л ??рэрэ, м???р?. К?л??-оонньуу о?осторо. К?хс?н чаачар саа оно?о?унан батарыта ытта?ына – ол суох, утуйа сытта?ына муннугар сы?сыыр таба?ы кутта?ына – ол суох. Оройунан к?рб?т бэдик. А?атын курдук бардам, баламат, дьэбир, тыйыс, харса-хабыра суох.
Суонда бэ?э?ээ Испирдиэ?кэ дьиэтигэр сылдьан истибититтэн, кырдьыга, соччо курутуйбата: Бэлиэрийи, Испирдиэ?кэ о?онньору эмиэ чыкаалар хаайбыттар ???. Бука, туох эмэ ку?а?аны о?орон т?бэспит к?т?рдэр буолуо ээ. Бэлиэрий ?н?р??н бэркэ т??н? сирэйдэнэн ааспыта. Аанньа?а инньэ гымматах ба?айы ини. О?остубутугар т?бэ?э сырыттын…
Суонда Кыычатын илдьэ и?эр. Онтон ордук киниэхэ туох да наадата суох. Аргыылап о?онньор обургу кэм ?т? к?р?н дьа?айбыт. Бэлиэрий улахан буруйу о?орбут буолла?ына, бука, балтын да?аны с?г?нн??хтэр суох этэ. Уонна кыргы?ыы кэмигэр кыыс о?о куоракка араас алдьархайга тиксиэн с?п. Тойоно ону билээхтээбэт, сэрэйээхтээбэт буолсу дуо? Кэбис, бу долгуннаах к???э-дьылга о?о дьиэтигэр, харах анныгар олорбута ордук.
Кыыча барахсан ытыы сытар бы?ыылаах. О?о му?наах хайдах гынна?ына ?ч?гэйин бэйэтэ да билбэтэ буолуо. ??рэ?иттэн, до?отторуттан арахсан айманна?а. Уонна ити Ылламнаах ба?айылар туппуттара-хаппыттара олус хабыра бэрт. Оннук буолбата?ына эмиэ да сатаныа суох курдук этэ ээ. Итиччэ ки?и буолумматын хайыахтарай, к????лээтэхтэринэ эрэ табыллыах бы?ыылаа?а. Суонда бу билигин с??рэн босхолоон кэби?эрэ эмиэ сатаммат. Эрэйдээх кэлгиэтэ с?лл?? да, т?тт?р? куоратыгар ыстаныа, ону эмиэ бохсоругар тиийиэ дуо? Оо, кэбис, ол кэриэтин маннык барбахтыы т????ххэ. Ыраатта?ына хайаан т?нн??й – барсара эрэ хаалыа.
Ытыы сытаахтыыр. Суонда Кыычаны хомотон, санаар?атан, биир эмэ тамма?ы т??эртэриэм, ону аа?ан ытатыам, у?ун суолу бы?а хороччу кэлгийэн хара?ын уутунан сууннарыам диэн ха?ан да санаабата?а. Хата: “Кинини ата?астыыр, к??мч?л??р ки?и мин ?л?р ?ст????м буолуо, кинини хайа кыайарбынан бары ку?а?антан, эрэйтэн, кы?ал?аттан к?м?ск??м, бары алдьархайтан ара?аччылыам, кини ??рэ-к?т? сылдьарын ту?угар тыыммын да?аны кэрэйиэм суо?а”, – диирэ. Барахсаным сыы?а бу барыта кини ту?угар, кини ту?атыгар о?о?улларын, Суонда киниэхэ наар ?т??н?, ?ч?гэйи эрэ ба?арарын ?йд??рэ буоллар дуу! Тылынан инньэ диэн бы?ааран биэриэ?ин Суонда ол ким биэрбитинэн оннук са?аран чуопчаарыа?ай. Айыы та?ара ханнык дьоллоохторго устар ууну сомо?олуур уус тылы биэрэрэ эбитэй! Суонда сордоох биэс тылы да сатаан холбоон са?арбат. Са?арыан кэриэтин о?орорун ордорор. Ону сорохтор ааргы, акаары дии саныыллар. Тылынан да тылыбыраабатар, кини к??д?й к?хс?н и?игэр тугу барытын бу?ара сылдьарын билбэттэр. Кинини о?ус курдук халы? тириилээх, балык курдук тымныы хааннаах дии саныыллар. Ки?иэниттэн эрэ уйа?ас уйул?а, ки?иэниттэн эрэ итии хааннаах сыгынньах с?рэх киниэхэ баарын билбэттэр. Ки?и билэр буолла?ына, ону арай Кыыча билиэн с?п этэ. Кини эрэ. Ба?ар, ону билэр буолан, хомойон, хоргутан, кэлэйэн, ити ытыы и?ээхтиирэ буолуо. Барахсан бэ?э?ээ киэ?э к?р??т моонньуттан куу?а т?сп?тэ ээ…
Суонда та?ырдьаттан киирэригэр кыыс кыра эрдэ?инэ “Суонтаа!..” диэбитинэн утары с??рэн далларыйан и?эрин субу хара?ар к?р?рг? дылы гынна. Кыысчаан т?б?т?н минньигэс сыта муннугар субу биллэн кэллэ. Устунан кини кэ?эриитэ а?ыйан барда. “М???мэ, хоргутума даа, чыычаа?ыам. Оо, олох кы?ал?ата араа?ы, ки?и ??йбэтэ?ин-ахтыбата?ын да?аны о?отторон эрдэ?ин. Та?ара к?р?р, мин маннык буолуон букатын ба?арбата?ым. Кыы?ырыма даа, то?ойуом…”
Суонда, к?хс? улам н?кс?йэн, т?б?т? улам санньыйдар санньыйан истэ…
Бу хам кэлгиллэн сытан Кыыча санаата б?т?нн??тэ кэннигэр. Кэннигэр – туманынан оргуйа хаалбыт куоракка, техникум?а, бииргэ ??рэнэр о?олоругар. Кини ?т?р?нэн т?нн?бэт суолугар киирдэ бы?ыылаах. А?ата аны кинини ытарча ыты?ыттан ы?ыктара биллибэт. Манан ??рэнэн б?пп?т буолла?ына да боруок суох. Аргыылап о?онньор дьахтар элбэх ??рэхтэнэрин с?б?л?? суохтаах. Итиэннэ кыы?ын коммунист, комсомол уйата куоракка ыытарын да?аны кэрэйиэ?э. “Онон дьэ, быра?аай, Якутскай! Быра?аай, техникум! Быра?аайдары?, ыары?ахтарым! До?отторум…” Ити эрээри бу балтараа сыл устатыгар кини соччо-бачча до?оттордоммокко эрэ арахта дуу, тугуй? Кини соторутаа?ыга диэри биир курска ??рэнэр о?олорун до?отторум диирэ. То?о да оннук саныа суох этэй? Бииргэ ??рэнэрэ, бииргэ оонньуура, ??рэрэ, бииргэ ?лэлиирэ ээ. Онтуката сыы?а эбит. Ону комсомольскай мунньах ?ч?гэйдик ?йд?тт?. Ол да буоллар, т??? да бэйэлэрин кэккэлэриттэн ??рб?ттэрин и?ин, Кыыча кинилэргэ ?ст?йбэт. Дьи?инэн кинилэр с?пк? гыннахтара дии. Баай дьада?ыга, дьада?ы баайга атас, до?ор буолуон сатаммат. Били этэллэригэр дылы, а?аара к?рдьэх ма?а, а?аара та?ара ма?а. Кинилэри иллэ?иннэрэн холбооттуур к??с бу к?н сиригэр суох. Кыыча – баай кыы?а. ?ст??х кыы?а. Ону кинилэр то?о итэ?эйиэхтээхтэрий? То?о эрэллээх до?орунан аа?ыахтаахтарый? С?пк? ??рб?кк?т, о?олоор…
Оо, ол эрээри, о?олоор, э?иги сыы?а?ыт ээ: Кыыча баай Аргыылаптан т?р??б?т, киниэхэ иитиллибит эрэ буруйдаах. Э?иги то?о кини с?рэ?э тугу с?б?л??р?н, санаата ханна салалларын билиэххитин ба?арбаккытый? Балтараа сыл э?иги орто?утугар, э?игини кытта биир оло?унан олорон, э?иги ??рэтэргитин ??рэтэн, э?иги идеалгытыгар у?уйуллан сылдьыбыта барыта киниэхэ суола суох ааспыта буолуо диигит дуо? Балтараа сыл кы?ыл Дьокуускай к???л салгынынан тыыммыта, кини революционнай тыалларыгар эрчиллибитэ барыта суолтата суо?а эбитэ буолуо дуо? Бастаан к?нн?р? интэриэ?иргээн, ?йд??б?кк? ыарыр?ата-ыарыр?ата, кэлин улам умсугуйан, таттаран аа?ыталаабыт ?г?с кинигэлэрэ – политграмота учебниктара, “Коммунистическай манифест”, Плеханов, Ленин, Крупская – сымыйанан ха?ыра ??ммэтэх, кырдьыкка а?а?ас с?рэххэ ол барыта хайдах тиийиэхтэрэ суо?ай? “Оттон Томмот… Кини баай аймахха кыр ???, коммунизм идеятыгар му?ура суох бэриниитэ, пролетариат кыайыытыгар ?рд?к итэ?элэ… Кини ол ???н, ол бэриниитин, ол итэ?элин миэхэ эмиэ биэрбитэ. Ону мин, аатыгар эрэ буолбакка, ис с?рэхпинэн ылыммыппын билэрэ. Ол и?ин миэхэ эрэнэрэ. Ити и?ин этэбин ээ мин, о?олоор, э?иги сыыстыгыт диэн. Мин э?иги комсомольскай мунньахтан холдьохпут Аргыылаба?ыт буолбатахпын. Мин атыммын. Мин Томмот мэктиэлээбит Кыычатабын. Э?игини кытта бииргэ са?а олоххо, ?лэ?ит дьон бары дьоллонор олохторугар дьулу?ар Кыычабын. Ону э?иги киэр астыгыт. Сыыстардыгыт да, э?иги буруйгут суох. Э?иги ити курдук этиэхтээх этигит. Оччо?о ким буруйдаа?ый? Ким?..
Б?г?н мин ??рэхпэр тиийбэтим. Сарсын эмиэ суох буолуом. ?й??н эмиэ. С?пп?т аатырыам. Онтон илин тахсыбытым и?иллиэ. Ону э?иги, бука, дьиктиргиэххит суо?а. Баай кыы?а, барыах ки?и, барда?а диэххит. ?сс? “барбыт” диэххит суо?а, “баай дьонугар к?рээбит” диэххит. С?пк? ??рб?пп?т диэн революционнай сэргэххитин хай?аныаххыт. Томмокко ту?уланар тылгыт ?сс? ордук кырыктанара, киниэхэ с?ктэрэр буруйгут ?сс? ордук ыарыыра чахчы…”
Кыыча, са?а та?аара сатаан ы?ырана-ы?ырана, кыа?ын му?унан м?хс? сатаата да кэлгиирэ холкутуох бы?ыыта биллибэт. Суонда саатар эргиллэн да к?рб?т, соруйан к???н?н т??нэри хайы?ан и?эр. Чэ кэбис…
“Оо, Томмот, Томмот!.. Миигин итэ?эйэ??ин буруйга-сэмэ?э тиксэн эрдэ?и?. Миигиттэн сылтаан до?отторгуттан туора к?р?л?ннэ?и?. К?р?лл??? да турда?а. Мин эйиэхэ ха?ан да?аны атын о?олорго этэр эйэ?эс тылбыттан ордугу эппэт, кинилэргэ мичээрдиирбиттэн атыннык мичээрдээбэт этим. Ол эрээри, итэ?эй, с?рэ?им саамай кистэлэ? муннугар эйиэхэ исти?тэн исти? иэйии – ки?и ки?иэхэ тылынан сатаан эппэт иэйиитэ уйалана сылдьара. Эн миэхэ бары атын о?олортон ураты эти?. Эн Томмот эти?. Эн истибэккэр, бэйэм да?аны истибэппэр т??н т??ээн мин эйиэхэ дьикти нарын тыллары этэрим. Эйигиттэн кистээн, бэл бэйэбиттэн да?аны кистээн мин эйигин таптыыр харахпынан к?р?р?м. Эн мин Томмотум эти?. Эн бэйэ? ону билбэтэргин да?аны. Бэл мин бэйэм бэйэбэр ону билиммэтэрбин да?аны. Мэлдьитин. Куруутун. Суох, ити сымыйалаатым. Мэлдьитин буолбатах. Кэлин миэхэ ити курдук, мин эйигин к?н?, халлааны к?р??хп?ттэн билэрим курдук санаа ??скээбитэ. Мин эйигин бастаан атын о?олортон соччо араарбат этим. Былырыын, са?а ??рэнэрбит са?ана, Томмот Чыычаахап да, Сэмэнчик Долгунуоп да миэхэ син биир курдуктара. Бэйи эрэ, туохтан са?аланна этэй мин эйигин атын до?отторгуттан арааран к?р?р буолбутум? Туохтан? Ки?и ки?иэхэ сы?ыана уларыйара, киниэхэ са?а иэйии ??скээ?инэ хайаан да туохтан эмэ са?аланар т?р?ттээ?э буолуо дуо? Билбэтим. Соро?ор, ба?ар, суо?а буолуо. М?кк?спэппин. Таммахха таммах эбиллэн, к?р?лгэн бы?ыты то?о к?т?р?н кэриэтэ буолуо. Оттон эн би?икки сы?ыаммытыгар, чопчута мин эйиэхэ сы?ыаммар, уларыйыы са?аланыыта баара. Чахчы, баара. Бэйи, хайдах-хайдах буолла этэй?..”
Бастаан ??рэнэр к?ннэригэр техникум?а атын ??рэнээччилэртэн барыларыттан ойуччу турар б?л?х ??скээбитэ. Ким да ону тэрийбэтэ?э, бэйэтэ дьаалатынан ??скээбитэ диэххэ с?п. Онно мааны та?астаах, эмис-тот сирэйдээх, кыанар дьон о?олоро т?мс?б?ттэрэ. Уон биэс-алта уол, кыыс. Кыыча кинилэргэ сыстыан соччо дьулуспатар да?аны, бэйэлэригэр ы?ыралларын, угуйалларын аанньа чугаса?ан хаалбыта. Кинилэртэн ураты ким да кинини бэйэтигэр кытыара сатаабат этэ. Ити б?л?хх? сысты?аат, Кыыча ньылбаарыччы тарааммыт, уос-тиис о?остуммут мааны уолаттар-кыргыттар аныгы оло?у, аныгы сууту-сокуону, бы?ыыны-майгыны барытын с??рг?лээн, ?гэргээн саа?ына?алларын, с?б?лээбэтэр да, к?н ахсын истэригэр тиийбитэ. Кинилэр абырахтаах сиидэс ырбаахылаах, т?р?к?? ыстааннаах, ынах этэрбэ?и бэллэччи анньыммыт тыаттан са?а киирбит дьада?ы о?олору, ол о?олор а?алаларын, кэнэннэрин, нууччалыы м?лт?хт?р?н, дорооболо?ору, ба?ыыбалыыры да сатаабаттарыгар, тойон эрбэхтээх с?м?йэлэринэн ыга тутан сыы?тыылларыгар тиийэ к?л??-элэк о?остоллоро. Кырдьык, кинилэр симэнэ-киэргэнэ та?наллара, дорообону-дыраастыйы да сатыыллара, имигэстик ??к??л??ллэрэ, тупса?айдык ыллыыллара, нууччалыы уулуу суккуйаллара, сахалыы са?аралларын да?аны саатыргыыллара.
Итилэр ортолоругар биир Пана диэн уол баара. Б?л?? умна?ын диэкиттэн. Бэрт сэниэ ки?и о?ото. Эппит-тыыммыт, кэлбит-барбыт сытыы уол. Ол уол Кыыча?а и?ээ?ниир идэлэммитэ. Кыыс ону т?р?т чуга?аппат этэ. Кини ??рэнэр сылларыгар ол-бу ухаасыбайда?ыыга аралдьыйбат кытаанах санаалаа?а. Былырыын, ма?найгы курска эрдэхтэринэ, ?кт??п быраа?ынньыгын биэчэригэр, ол Пана айа?ар арыгы сыттаах кэлбитэ уонна Кыычаны ??к??л?? барыах, сээкэйи сэ?эргэ?иэх, кылааспытыгар киирэн олоруох диэн арахсыбакка эрэйдээбитэ. Кыыс к?рэнэ хааман куота сатаабыта. Табыллыбата?а. Уол адьас сымала курдуга. Томмот ол киэ?э дьу?уурунай эбит этэ: сиэ?эр кы?ыл та?астаа?а. Айа?алыы сатаан Кыыча дьиэлииргэ бы?аарыммыта. Иккис мэндиэмэнтэн кирилиэ?инэн т??эн эрдэ?инэ Пана ситэн харытыттан харбаабыта уонна ???э соспута. Кыыс, кы?ыытыттан ытамньыйа сы?а-сы?а, чирэкэчиспитэ. Уол к????нэн кинини ки?илии?и дуо: ???э ньылбы со?он та?аарбыта. Онуоха Томмот баар буола охсубута. Уолу санныттан эргилиннэри тардыбыта:
– Ыыт!
Пана, кыы?ы ыыппакка туран, Томмоту сэнээбиттии ???эттэн та?нары к?рб?тэ, онтон аллараттан ?р? к?р?н та?аарбыта.
– А эн кто такой? – диэн сиргэммиттии чараас уо?ун хаанньатан нууччалыы са?арбыта. – Тебе какое дело? Она моя барышня. Понимаешь ли ты слово “барышня”? Ну, она моя девушка. Понятно? Ну тогда уходи. Прочь!
– Кини миэнэ да буолбатах, эйиэнэ да буолбатах, – Томмот тылларын биир-биир араартаан кытаанахтык эппитэ. – Кини – ки?и.
– Говорят тебе: уходи! Прочь отсюда, нищий, – Пана суо?ур?анан т????н ?т?пп?т?нэн дьохсооттоммута. – Ты по-онимаешь русский? Иль нет?
– Оттон эн маны ?йд??г?н дуо? – Томмот куттаммата?а: ынан кэлбит Пана муннугар сутуругун ???л?пп?тэ уонна кыыс харытын уол илиититтэн т?л? тардан ылбыта.
Анараа??ыта бабдьыгырыы т?сп?тэ. Томмоту уолугуттан харбаан истиэнэ?э ыга аспыта:
– Я тебя проучу!
Томмот онуоха да?аны улаханнык уолу?уйбата?а.
– Ыыт, – диэбитэ аргыый, ки?итин тарбахтарын биир-биир т????ттэн араартыы-араартыы.
Кыычаны ким да туппат этэ. Ол ?рд?нэн кини бу к?рэстэ?ии тугунан б?тэрин к?р??р? хамсаабакка турбута. Томмот уол илиитин араарара чуга?аабыта: икки эрэ тарбах ордубута. Т????н босхолоотор эрэ киэр хаама туруо, к?рэстэ?ии онон б?т?? эбитэ буолуо. Ону баара Пана, илиитин ?сс? да ы?ыктыбакка туран, садьыс гыммытыгар Томмот кэлтэгэй уолуктаах хара сатыын булуу?ата хайдан ма?ан ис ырбаахыта килбэйэ т?сп?тэ. Дьэ онтон туох-ханнык буолбутун Кыыча кыайан ?йд??б?кк? хаалбыта. Биирдэ к?рб?тэ: Пана т??рт лабаата адаарыйбытынан кирилиэ?инэн аллара курулаабыта. Т??эригэр уйан сирдэринэн охсуллубут бы?ыылаа?а. Кирилиэс анныгар сыппахтыы т??эн баран, та?ас ыйыыр сир диэки салбы?наабыта. Онтон ыла кыыска чуга?аабат буолбута. Ха?ан эмэ кынчарыйан ылара уонна ?гэргээтэ?им о?остон “комсомоллар барышнялара” диэн ааттыыра.
Томмот да?аны биирдэ эмэтэ холуочук уолтан быы?аабыттаа?ым диэн ахтыбата?а, ?т??лээх ки?илии туттубата?а. Кыыча буолла?ына сарсыныгар ба?ыыбалыырын оннугар хата тугун эрэ к??мч?лэттэрбит ки?илии ?с-са?а буолан охсур?аламмыта:
– Махтаныа диэн к??тэ?ин дуу? Кураана?ы к??тэн эрэйдэнимэ. Нахааллары да, к?м?скэстэри да хайаларын ба?арар абаа?ы к?р?б?н.
Томмот тугу да?аны са?арбата?а, кыы?ы ?йд??б?т?хт?? к?р?н эрэ кэбиспитэ. Дьи?инэн ити Кыыча тыла эрэ этэ. Кырдьыгы эттэххэ, кини сити киэ?эттэн ыла Томмоту атын о?олортон барыларыттан арааран к?р?р буолбута. Томмот аны к?нн?р? студент Чыычаахап эрэ буолбата?а, “били кинини холуочук Панаттан быы?аабыт уолга”, “били киэбири?сэ Пананы ?ч?гэй а?айдык кэ?эппит уолга” кубулуйбута. Итиэннэ ити “абаа?ы к?р?б?н” диэбитэ эмиэ сымыйа. Чэ Пананы буоллун да?аны. Оттон Томмоту абаа?ы к?р?р? кэлии?и дуо? И?игэр с?б?л?? санаабыта диэххэ с?п. Ол кырдьыкка арыый чугас.
Ити итинэн б?тэн хаалбыта буоллар, ба?ар, кэлин умнуллан барыах этэ. Ки?и ки?ини омнуолаан биитэр с?б?лээн ылара кэмнээх ????. Онтука? ?ксэ улахан, дири? иэйиигэ кубулуйбакка, к?н-дьыл тумарыгар с?тэн-о?он барааччы. Кыычалаах Томмот сы?ыаннара эмиэ оннук дьыл?аланыах эбитэ дуу, ?ск?т?… арай били сааскы са?аан кэрдиитигэр тахсыбатыннар? Ким билэр… Барыта т?бэлтэ курдук. Ки?и оло?о диэн, ба?ар, т?бэлтэттэн т?бэлтэлэр ситимнэ?иилэрэ буолуо. Эбэтэр ити би?иги т?бэлтэ диэн ааттыырбыт дьи?эр т?бэлтэ ааттамматтара, хайаан да м?чч?р?йбэккэ буолуохтаах суоллар эбиттэрэ дуу? Чэ хайата да син биир…
Саас этэ. Б?т?н курсунан Кэ?кэмэлиир суолунан тахсыбыттара. Хаар харааран, мутукча са?ардыы тыллан турара. Дири? аппалар т?гэхтэригэр эрэ хаар тобо?о, куобах тириитин тырыта тыытан ы?ан кэбиспиттии, онно-манна туртайара. Кыыдааннаах кы?ын кэнниттэн куораттан са?а та?ыстахха, хара тыа т?б?н? туймаардар дыргыл сыта сытыытын, минньигэ?ин, ?ч?гэйин эриэхсит! Итиэннэ куораты тулалыыр бэс чагда?а холуйдахха, тиит ойуур эчи сымна?а?ын, эчи намылхайын!
Са?аан кэрдиитигэр араарсыыга Кыыча эмиэ били б?л?х уолаттары, кыргыттары кытта т?бэспитэ. Кырбанналлар, “комсомол барышнята” диэн хомуруйдаллар да?аны, ол уолаттар кыы?ы бэйэлэриттэн араарыахтарын ба?арбаттар этэ. Итиэннэ т??? да “барышнята” аатырдар, Томмоттоох Кыыча икки ардылара ыраа?ын харахтаах дьон ама к?р?лл?р буолла?а дии. Дьэ ол курдук кыыс кинилэри кытта ?лэлэ?э сырыппыта. Аттыларыгар Томмоттоох ?лэлииллэрэ. Кыычалаах биир с?рдээх баара?ай тиити охторорго бы?аарбыттара. Икки уол эрбээбитэ. Кыыс ?с уоллуун тугу эрэ суолтата суо?у сэлэ?э турбуттара. Тиит эрбэнэн охтуо ыраахха дылыта. Онтон… ыарахана бэрдиттэн и?нэри баттаан эрдэлээбитэ дуу, эрбээччи уолаттар эмискэ: “Тиит суулла-а!” – диэн хайа барбыттара. Кыыча аттыгар турбут уолаттар к?р??х бэтэрээ ?тт?нэ туора ыстаммыттара. Кыыс, со?уйан буолуо, даллайан туран хаалбыта. ?рд?гэр халлааны к?л?кт??р аарыма тиит иэ?эйэн эрэрин к?рд?р да, ата?а сиргэ хам сыстыбыкка дылыта. “Б?тт?м…” – диэн оччо чуолкайа суох, ?д?к-бадык санаа т?б?т?гэр кылам гыммыта. К?м?скэннэ?э буолан, хара?ын бы?а симмитэ. Онтон биирдэ ?йд?н?н кэлбитэ: сирэйинэн отон угар умса т??эн сытар этэ. Хайдах буолан манна сытарын, ха?ан манна охтубутун билбэтэ. Тиит сиргэ барчаланар тыа?ын да?аны истибэтэ?э. “Хайдах хайда?ый?” – диэн дьиктиргээн кэннин хайыспыта. Тиит сууллан мутуктара адаарыйан сытара. Кыыс кэнниттэн мутуктар быыстарыттан Томмот туран эрэрэ. А?аар ата?ынан ?ктэнэн и?эн сирэйин ку?а?аннык туттан ылбыта.
– Хайа, хайдаххыный? – диэбитэ кини кыыс аттыгар кэлэн, ?р? тардаары илиитин уунан туран.
– Хайдах да буолбатахпын…
Кыыча то?о эрэ илиитин биэрбэтэ?э: урукку охсур?аланар ?гэ?инэн эбитэ дуу?
Уол са?ата суох ?лэлиир сирин диэки до?оло?нуу турбута.
Кыргыттар саба сырсан кэлбиттэрэ. ?уу-?аа буолбуттара. Са?аран-и?эрэн к?б??хтэспиттэрэ. Кыыча туох-ханнык буолбутун онно эрэ ?йд??б?тэ: Томмот, ха?ыыны истэн, сууллан эрэр тиит анныгар кыыс турарын к?рб?т уонна ыстанан кэлэн б?т?н бэйэтин ыараханынан кыы?ы киэр т??нэри анньыбытынан охтон т?сп?т. Инньэ гынан Кыыча тыыннаах ордубут, бэл биир да мутукка таарыйтарбатах этэ. Ону ?йд??н, б?тэр б?пп?т?н, алдьархай этэ??э тумнубутун кэннэ кыыс дьэ куттаммыта: оо, ?л? да сыспыт эбит. Томмот быы?аабата?а буоллар, билигин кини ити мас анныгар илдьи баттатан сытыах эбит. Уол арыычча, чыпчылыйыы т?гэнэ хойутаан ыстаммыта буоллар, кыайан ?р???лл?? суох этэ, иккиэн ?л?? этилэр. Били сэргэ турбут “мааны” уолаттар киниэхэ кы?аллыбатахтар, тыыннарын куоттарбыттар. Томмот буолла?ына бэйэтэ да ?л?р?н кэрэйбэтэх. Онуоха ба?ыыбалаан махтаныахтаа?ар му? сатаатар илиитин уунан “абыраабата”. Оо, дьэ дуу?а… Кыыча сирэйин саба туттубутунан ч???ч?кк? олоро т??эн ытаан барбыта: хойутаабыт кутталыттан, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэнэн…
Сарсыныгар Кыыча уруок кэнниттэн та?ырдьа Томмоту к??пп?тэ. Уол тахсан быстыбата?а. Кыыс ?р турбута. К?н ар?аа мыраан ар?а?ыгар дугунуута уол дьэ к?ст?б?тэ.
– Томмот… – Кыыча уолу аа?ан истэ?инэ аргыый ы?ырбыта.
Уол кини диэки дьиктиргээбиттии к?рб?тэ. Эмиэ ха?ыс харданы ылыам диэбитэ дуу, тугу да са?арбата?а.
– ?р да буоллу?… – диэбитэ кыыс.
– Ол… маа?ы??аттан манна тура?ын дуо? – уол буруйдаммыттыы ыйыппыта.
– Маа?ы??аттан…
– ?сс? сотору б?тт?б?т дии. Мунньахтаатахпытына, т????э тиийдэхпитинэ да к???лб?т.
– Мин син биир к??т??м этэ.
Уол со?уйан кыыс сирэйин к?р? т?сп?тэ.
Аргыста?ан дьиэлэрин диэки хаампыттара. Балачча ?р са?ата суох испиттэрэ. Полевой уулуссаттан туораан Кы?ыл Армия уулуссатыгар киирбиттэрэ. Кыыс дьиэтигэр тиийэрэ, арахсаллара чуга?аабыта.
– Томмот, ба?ыыба… – диэбитэ Кыыча, ата?ын тумсун к?р?н и?эн.
– Туох и?ин?
– Бэ?э?ээ??и…
