скачать книгу бесплатно
– Барыах.
Атын хоско киирдилэр. Бур?а?нас табах буруотун быы?ыгар ки?и т?б?т? хараарар.
– Трофим Васильевич, бу эйиэхэ сы?ыаннаах табаарыс кэллэ, – диэтэ эдэр ки?и уонна тахсан барда.
Хостоох ки?и сапсыйан таба?ын буруотун ?рэйдэ, хара бараа?катын лаппа кэтэн саннын хамнаппахтаата уонна илиитин уунна:
– Ойуурап. Олор, табаарыс.
– Соболев. Эраст Константинович.
– Аа! Байанкамааттан дуо?
– Даа, сонтон.
“Билэр эбит. Ол и?ин да?аны, – дии санаата Соболев, – тутуу батта?ан эрдэ кэлбитим ?ч?гэй эбит”.
– Дьэ кэпсээ, истэбин.
– Даа, табаарыс Ойуров… Мин Соболев диэммин. Эраст Константинович диэн…
– Билэбин-билэбин. Дьэ?
– Мин… военкомакка ?лэлиибин… отдел начальнигынан. Новониколаевскайтан командировкаланан кэлбитим. Оннук.
Дьокуускай военкоматын ?лэ?итэ тарбахха аа?ыллара. Онно ким ?лэлиирэ кыра куорат олохтоо?ор барытыгар биллэрэ. Ойуурап эмиэ билэрэ.
– Ону эмиэ билэбин, табаарыс Суобалап. Эн долгуйума. Уоскуй. Саас-саа?ынан кэпсээ: соругу? тугуй?
– Ба?ыыба… ба?ыыба… – Эраст Константинович т?б?т?н то?хо?нотто. – Даа, маннык. Мин ыраахтаа?ы армиятыгар офицер этим. ?р?? армия?а, Колчакка эмиэ. Онтукам барыта личнэй дьыалабар сурулла сылдьар. Тугу да кистээбэтэ?им. Советскай былааска буруйбун билинэн турабын. Ону барытын бырастыы гынан манна ?лэ?э ыыппыттара. Ол курдук…
– Ити барыта ?йд?н?ллэр. Итинэн б?тэр дуо?
– Суох… – Соболев к?л???н?н сотунна.
– Истэбин.
– Б?ппэт… – Соболев ???э тыынна, утары к?рд?. – Барыта уруккуттан т?р?ттээх. Ол и?ин итини этэбин… Дьэ маннык. Б?л??н, суох, бэ?э?ээ… бэ?э?ээ киэ?э миэхэ дьиэбэр Такыров диэн ки?и кэлэ сырытта… Саха… Генерал Пепеляев связнойа. Даже связной да буолбатах, уполномоченнайа диэххэ дуу, резиденэ диэххэ дуу? Уонча хонуктаа?ыта илинтэн кэлбит…
– Такыырап диэн дуо?
– Даа-даа.
– Такыырап… Такыырап… – Ойуурап тарбахтарын т?б?т?нэн остуолу то?суйбахтаата. – Ба?ар, арыый атыннык эппитэ буолаарай?
– Суох, чахчы Такыровпын диэбитэ.
– Чэ с?п. Такыырап да буоллун. Кэпсээн ис.
– Дьэ маннык…
Ки?и тыына бур?ачыйар тымныытыгар тиритэн, субу-субу былаатынан сирэйин ньуххана-ньуххана, Соболев Аргыылап сылдьыбытын, кини кы?ыл сэриилэр Пепеляевы утары операцияларын былаанын бул диэн модьуйбутун бутуйан-та?ыйан кэпсээтэ. Т??? да барытын кырдьыгынан то?о тэбээн кэпсээбит курдук буоллар, кини бэйэтин ?ч?гэйдик к?рд?р?нэ сатаата: Аргыылап ма?найгы сырыытын, Рейнгардт суругун т?р?т ахтыбата (ЧК-лар ол ма?най кэлэ сылдьыбытын, ба?ар, билбэтэхтэрэ буолуо. Ону эттэхпинэ, аны сонно тута то?о тыллаабатаххыный диэн иилэ хабан туруохтара. Билбит да буоллахтарына, онно суолталаах кэпсэтии суо?а, к?нн?р? баарбын-суохпун эрэ к?р?н барбыта диэ?им. Оттон суругу ба?ас билбэтэхтэрэ чахчы. Такыров эттэ?инэ мэлдьэ?эн кэби?иэм. Сурук к?лгэ кубулуйан с?пп?тэ. Баар этэ диэн кини хайдах дакаастыа?ай?”), бэ?э?ээ да?аны мастыы аккаастаммытым, ол ?рд?нэн к????нэн кэлэбин диэбитэ диэн кэпсээтэ. Хаста да кыбытан сэбиэскэй былааска бэриниилээ?ин а?ынна. Т?м?гэр ?лэ?ит уонна баа?ынай аймах былаа?ыгар сэриинэн т?сп?т ?ст??х ?сп?й??н?н т?ргэнник тута охсор наадатын эттэ.
– Оччо?о эйиэхэ сарсын киэ?э кэлиэхтээх буолла?а.
– Даа, сарсын киэ?э.
Ойуурап табахтан са?арбыт с?м?йэтинэн бытыгын убахтанан чочумча толкуйдаан олордо, онтон ыраас лиистэри ылан Соболевка уунна.
– Билигин сэргэ хоско тахса??ын ити кэпсээбиккин барытын суруй. Мин кэлиэ?им. К???т.
Соболев т?нн?г?н алларата таас оннугар хапта?ынынан саба саайыллыбыт иччитэх хоско киирэн, эмиэ бэйэбэр с??й??лээ?э буолаарай диэн, кэпсээбитинээ?эр быдан у?анан ?р суруйда. Суруйбутун хос-хос аахта, к?нн?рд?. Ол ?рд?нэн Ойуураба кэлэн быстыбата. К???тэ сатаан баран тахсан сэргэ хо?у тардыалаата да хатаа?ыннаах. Дьу?уурунайтан ыйытта. Анараа??ыта бэрт то?уйдук хардарда:
– Председательгэ. Хоскор к???т. Тахсыма.
Соболев к???тэн олорон ыгылыйан барда. Кини дьу?уурунай ордук кэнники тылын дьиктиргээтэ: “Тахсыма”… Ол аата мин хаайыылаахпын дуу, тугуй? Аны, кырдьык, Пепеляев ?сп?й??н?н куомуннаа?а эбит диэн хаайаайаллар? Ама дуу, бэйэтинэн кэлэн тыллаабыт ки?ини. Оо дьэ, хайдах-хайдах ба?айыный?..” Кини туох диэн саныа?ын адьас харааччы мунан олордо?уна, кэмниэ-кэнэ?эс аан дьэ а?ылынна.
– А?ал эрэ, – Ойуурап сурулубут лиистэри ылан аа?ыталаата. – Чэ с?п. Тэрилтэ?эр тиийэн ?лэлээбити? курдук ?лэлээ. Манна сылдьыбыккын биллэримэ. Билигин эйигин кэтэх аанынан та?ааран биэриэхтэрэ.
– Оттон… Такыров… хайдах?..
– Эн кинини к?рс?р?? курдук к?р?с. Хайдах гынары би?иги бэйэбит билиэхпит.
– С?п…
Ойуурап Соболевы дьу?уурунайга тиэртэ. Арахсарыгар илиитин биэрдэ:
– Ба?ыыба, Эрээс К?ст?к??нэбис, к?м?? и?ин. К?рс??ххэ диэри.
Олбуор кэтэ?инэн атын уулусса?а тахсан баран, Соболев ?р? тыынна: “К?рс??ххэ диэри”. Аны э?игини кытта к?рс?бэтэх ки?и ?ч?гэй этэ…”
Сарсыныгар Соболев наар киэ?ээ??и к?рс????т?н санаан сырытта… “К?рс?р?? курдук к?р?с…” Ити хайдах к?р?с диэн эппитэ буолуой? Мин хайдах к?рс?тэлээбиппин кини хантан билэр?”
?лэтиттэн кэлэн а?аан баран, Соболев остуолугар олорон к?рд?, хо?угар хаамыталаан тэпсэ?нээтэ. Хайдах да уоскуйбата. Лаппа киэ?эрэ бы?ыытыйда – туох да биллибэтэ. “Били сатана баччаа??а диэри кэлбэтэ. Хайыы-?йэ туппуттара буолуо дуо? – диэн Соболев эрэх-турах санаан олордо. – Оннуга ?ч?гэй этэ. Оо, оннук буоллар… Ол эрээри оччо?о ГПУ ки?итэ то?о миигин “…к?р?с” диэ?эй? Кэбис, диэ?э да?аны. Кими, ха?ан хаайалларын ол миэхэ дакылааттыы сылдьыа дуо?”
Бириэмэ кутуйах хаамыытыныы сыылынна. Соболев олоро-тура сатаан баран тулуйбакка сытта. Сонун б?р?ннэ. Утуйбатахха дылы этэ да, утуйбут эбит. Эмискэ сонун сирэйиттэн хастыы тардыбыттарыттан у?угунна. ?рд?гэр бэргэ?элээх т?б? т??к?йб?т: Такыров…
– Эмиэ утуйан к?ск?й? сыта?ын дуу?
Соболев хара?ын симнэ. Ба?ар, бу м?к? т??л ини. Аныгыс хара?ын а?ыытыгар туманныы с?тэн хаалыа.
– Тур! Тура тарт!
Т??л буолуо баара дуо: тымныы илии Соболевы уолугуттан садьыйталаата.
– Тиэтэй! Т?ргэнник! Хойутаатым.
Соболев уолугун к?нн?р?нэн туппахтанна.
– Сорудахпын толорду? дуо? А?ал!
– Суох… – Соболев оронугар олордо.
– Суох даа? Эн оонньуу о?осто?ун дуу, тугуй?
– Мин… сарсын… сарсын…
“Били ЧК-лар мэлийдилэр… Миигин соруйан бу ыкка сиэтээри…”
– И?ит, трус! К?н сарсыны ааспакка бул! Ти?эх болдьох – сарсын. К?н-дьыл ыраатта. Сарсын эбэтэр… – Аргыылап Соболевы уолугуттан харбаан сирэйигэр ыкса тарта. – ?йд??т?? дуо? Слизняк!
Эмискэ кэннилэригэр са?а хабылынна:
– Илиигитин ууну?!
Аргыылап, Соболевын ы?ыктан кэби?ээт, сиэбин харбаммытынан эргиллэ биэрдэ. Бэстилиэттэр хара айахтара кини с?рэ?ин ту?улаан а?аспыттар. Аргыылап илиитин уунуохтуу даллайан и?эн, аттыгар турар бэстилиэттээх ки?ини саннынан киэр ха?ыйан, аа??а ыстанна. Онуоха аан диэки тохтообут ки?и ата?ын то?уйан биэрдэ. Аргыылап, онтон и?нэн, муоста?а сирэйинэн умса барда.
Ити барыта чыпчылыйыы т?гэнигэр буолла. К?р??х бэтэрээ иккэрдинэ илиитэ кэдэрги кэлгиллибит Аргыылабы умса анньан та?ырдьа та?аардылар.
Ойуурап (аан диэки кини турбут эбит) ?сс? да илиитин уунан даллайан олорор Соболевка кэллэ.
– Т??эр-т??эр… – диэтэ уонна аргыый эбэн эттэ: – Сарсын 12 чааска би?иэхэ кэлээр.
Олбуор аана сабыллыбытыгар Соболев кириэстэнэн сапсынна уонна, ону ?йд??н, дьиибэргээтэ: ки?и иэдээ??э т?бэстэ?ин аайы та?араны итэ?эйэрэ бэргээн и?эр ба?айыта дуу?
Н???? к?н?гэр Соболев ?лэхтээх кэмигэр ГПУ-га тиийдэ. Бы?а Ойуурап хо?угар а?ардылар. Сотору биир т??н и?игэр хайдах эрэ кырыыламмыкка дылы сирэйдэммит Аргыылабы а?аллылар. Кини Соболевы батары к?рб?т?нэн киирдэ. Ол к?р??ттэн Соболев к?хс?нэн кымырда?астар сырсарга дылы гыннылар.
– Кырасданьыын Суобалап, к?рд?р??г?н хатылаа.
Соболев били бэ?э?ээ суруйан биэрбитин бы?ыта-орута хос эттэ.
– Кырасданьыын Аргыылап, ити кырдьык дуо?
– Суох!
– То?о?
– Суох!
– Кырасданьыын Суобалап, эн эппиккин бигэргэтэ?ин дуо?
– Бигэргэтэбин.
– Кырасданьыын Аргыылап, Суобалап этэрэ кырдьык дуо?
– Суох!
– Эн киниэхэ сылдьыбыты? дуо?
– Суох!
– Киниэхэ сорудах биэрбити? дуо?
– Суох!
– Сымыйалаама. Кэлин сырыыгын би?иги бэйэбит илэ харахпытынан к?рб?пп?т, эт кулгаахпытынан истибиппит. Оннук буолбат дуо?
– Суох!
– Хайдах эн халба курдук “суохтан” атыны билбэккиний? Онтукам быы?ыа дии саныыгын дуо? Саараныма, Аргыылап. Мэлдьэ?э??ин да?аны т?р?б?нээл дь??л?ттэн син биир куотуо? суо?а, – Ойуурап туран бэттэх кэллэ. – Билинэ?ин дуу, суох дуу?
– Суох!
Ойуурап, эргиллэн и?эн, конвойдуур саллаакка илиитин та?ынан садьыс гынна:
– Илдьи?. ?сс? ?йд?нн?н.
Аргыылап аа??а тиийэн тохтоото, хара?ын бы?ыччы к?р?н, Соболевы тобулу одуулаата уонна тии?ин быы?ынан сыыйда:
– Иуда…
Соболев, тахсан туманнаах уулуссанан хааман и?эн, Аргыылап ??хс?б?т?н санаан сонньуйда: “Иуда, ээ. Соболев эйигин уган биэрбитин ким да билиэ суо?а. Ол чахчы эйигин кытта с?т???э. Бу к?н сиригэр кылаабынайа – сатабыл. Мин сатаатым да, уорбалаа?ынтан, хаайыллартан быы?анным, к???л чыычаах о?ото буолан к?тт?м. ?сс? махтал ыллым. Оттон эн, т??? да анда?аргын кэспэтэргин, т??? да хорсуннук тутуннаргын, ????стэргин, сарсын биир буулдьа а?ылыга буолуо?. ?й??н эн т?р??н сылдьыбыккын букатын умнуохтара. Сири кытта сир буолуо?. Т??? да геройдуу ?лб?т?? и?ин. Суох, ?лб?т геройдаа?ар тыыннаах Иуда ордук. Быдан ордук!”
9
Кыыча ??рэ?ин кэнниттэн дьиэлээн салбы?наан истэ.
?н?рг? комсомольскай мунньахтан ыла кини тосту уларыйда. Сытыы-хотуу бэйэтэ сыппаата, к?лэрэ-оонньуура с?ттэ. Иккис курстар ??рэнэр хосторуттан сааскы с??рээннии кылыгырайар дьэ?кир к?л?? и?иллибэт буолла. Ча?ылхай сарсыарда к?н к?л?м?н к?рс? налыйар сибэкки тымныы т??н сэбирдэхтэрин т??р?нэрин кэриэтэ Кыыча, санаатын-оноотун и?игэр кистээн, кумуччу туттан сырытта. Кими да кытта сэлэспэт, сэндэлиспэт. ??рэ?эр со?ото?ун кэлэр, со?ото?ун дьиэлиир. Учууталлар уруогун ыйыттахтарына, ?ск??р?т?н эрэ хардарар. Бииргэ ??рэнэр о?олоро да?аны, кини туругун ?йд??р дьон бы?ыытынан, киниэхэ сигэммэттэр, кинини са?арда сатаабаттар. Бары туох да уларыйбата?ын курдук тутталлар. Арай Томмот мунньах буолла?ын сарсыныгар, ??рэх кэнниттэн, аргыста?аары ситэн кэлбитэ. Ону Кыыча, с?б?лээбэккэ, то?уйдук ыйыппыта:
– Туох баарый?
– Суох… – уол уоска бэрдэрбит кэриэтэ буолбута.
– Оччо?о… рекомендация? и?ин ба?ыыба. Итиэннэ к?рд???б?н: миигин баты?ыма. Миигин со?отохтуу хаалларан абыраа. Уонна, ба?аалыста, а?ыныма…
Б?ттэ?э ол. Ити кэнниттэн Томмот кини аттыгар чуга?ыы илик. Ол эрээри ??рэх кэмигэр уол хара?ын уота сотору-сотору киниэхэ ту?уланарын кыыс билэр…
Кыыча билигин саамай с?б?л??р, саамай чэпчэкитик, саамай ?ч?гэйдик сананар сирэ – балыы?а. Кини иэдээнин онно билбэттэр. Ыары?ахтар кинини син биир урукку харахтарынан к?р?лл?р, уруккулуу э?эрдэлии то?уйаллар. Ол и?ин балыы?а?а кини ??р??нэн тиийэр, онно к?лэр-??рэр, ыллыыр-туойар.
Кыыча, олорор ыалын дьиэлэригэр киирээт, куукуна билиитэтин айа?ар икки ыты?ын саратан аргынньахтаабыт Суонданы к?р? т?стэ.
– Уой, Суонда! Дорообо, Суонда. Ха?ан киирди?? Дьиэбититтэн кэлли? дуо?
Суонда дорообо?о, ыйытыыларга барытыгар эппиэттээн то?хо?ноон кэбистэ. Кини, ??рдэ?э буолан, сирэйин мырды?натта.
Кыыс хо?угар с??рэн киирэн сонун, бэргэ?этин, суумкатын оронугар элиттэ итиэннэ, дьиэтин ахтыбыт санаата т?м?ллэн кэллэ бы?ыылаах, тахсан Суонда моонньугар иилистэ т?стэ. Онуоха к?л???н курас сыта, о?о эрдэ?иттэн бэркэ билэр сыта, муннугар саба биэрдэ. О?о эрдэ?инэ Суонда эмиэ бу курдук са?ата суох олорон биэрэр буолара, ону Кыыча чычаас сылгы кэриэтэ ?лб?р?йэрэ: моонньугар ыйаастара, к?хс?гэр с?ктэрэрэ, к?т?хт?р?р?. Кыыс билигин эмиэ, хара?ын симэн, Суонданы моонньуттан куу?ан, т?б?т?н санныгар ууран, кулгаа?ар сибигинэйдэ:
– Ийэм… ийэм хайда?ый? ?ч?гэй дуо?..
