Киһи биирдэ олорор

скачать книгу бесплатно


Били??итэ Томмот туохха да ??рэниэ, эбиллиэ суохха айылаах. Кини ?лэ?э киириэ?иттэн б?тэй сарсыардаттан хара т????э диэри наар Аргыылабы доппуруостууллар да, харыс да сы?арыйбыттара к?ст?бэт. Силиэстийэлэнээччини ?г?с туо?уну кытта сирэй к?р???ннэрдилэр, буруйун саарабыла суох кэрэ?илиир элбэх чахчыларынан сирэй-харах астылар. Аргыылаптара онуоха барытыгар хардарар тыла диэн иккиэйэх: “суох” уонна “билбэппин”. Атыны са?арда?ына да?аны наар т?тт?р?т?н тибэр: к?рд?р?н туран ?р??? хара, хараны ?р?? диир. Адьас муннукка ыктарда?ына, ыыс-бурут тылынан ??хсэн то?о барар.

Бачча ?г?с туо?у с?м?йэтинэн ыйа турда?ына, бачча элбэх дакаастабыл кэрэ?илиирин ?рд?нэн буруйа суох аанньалбын диэн кубулунара сатамматын Аргыылап син ?йд??р бы?ыылаах. Ол и?ин буолла?а буолуо, сэбиэскэй былаа?ы ис-и?иттэн ????ннээхтик абаа?ы к?р?р?н кистии да соруммат. Тэппи эрэ буоллар, коммунистары, чекистэри ки?и иилэн ылбатынан кулгуйар. Ити ахсын Томмот и?игэр кыынньа т??эр. Тарбахтара кубарыйыахтарыгар диэри сутуруктуу тутан баран илиитин остуол анныгар анньар. К?н ахсын итинник. Оттон Ойуурап быыс буоллар эрэ уолга мэлдьи этэр: “И?итти? дуо? К?рд?? дуо? Дьэ к?р, итинник. ?йд??. Барытын ?йд??. Бука барытын…” Томмот ол аайы мунаахсыйа саныыр: “Дьэ итиннэ ки?и ?йд?? сатыа?а туох баарый?”

Томмот Ойуурап тулуурун с???р: биирдэ да?аны куола?ын улаатыннарбат, дибдийбэт, ыкпат-т??рбэт. Хаайыылаа?а ????стэ?инэ да?аны тугу да хардарбат, истэр эрэ. Уол к?рд???нэ, Аргыылап ??хсэн силэ бырда?алыырын Ойуурап бэрт холкутук, ону аа?ан кэрэхсээбиттии одуула?ан, сы?аах баттанан олорор буолар уонна анараа??ыта кырыыр-таныйар тыла баранан, уо?а эстэн, олоппо?угар т?тт?р? т?стэ?инэ, аа-дьуо: “Б?тт?? дуо? Чэ оччо?о аны манныкка эппиэттээ…” – диэн эмиэ ыйытан барар. Туо?уларынан, чахчыларынан хаайсыы, аккааста?ыы, ??хс?? оччо?о эмиэ хат са?аланар.

Биирдэ Аргыылап курдук ?ст???? ки?и кыайан тулуйан ?р доппуруостуо суо?ун ту?унан Томмот тыл быктарбытын Ойуурап со?уйа истибитэ:

– ?ы! Эн ?ст??х хайдах буолуо дии санаабыккыный? Тулуйуох тустааххын. Чэкиис тулуйбат буолар бырааба суох.

Б?г?н Аргыылабы эмиэ к?н? бы?а доппуруостаатылар. Эмиэ ту?а суох. Томмот суруйар доппуруо?ун боротокуолугар, эмиэ бэ?э?ээ??итин, икки-?с хонуктаа?ын курдук, н?р?-хары мэлдьэ?эр, ??хсэр тыллартан ураты атын тыллар суохтар. Аргыылап б?г?н ха?аа??ытаа?ар да на?аалаата. Маннык быы?а суох сидьи? ??хс??н? Томмот урут истэ илигэ. Нуучча, саха тылларыгар итинник быдьар тыллар бааллара буолуо диэн да санаабат этэ. Кини т?р??б?т нэ?илиэгэр Тыллаах Кыскыйдаана диэн ??хс??т?нэн, м?к? майгынынан сура?ырбыт дьахтар баара. Аргыылапка холоотоххо, Кыскыйдаана эрэйдээх адьас турар ууну долгуппат, к??х оту тосту ?ктээбэт айыы барахсана эбит. Со?отох ки?иэхэ бачча ?л?гэр сидьи?, быртах тыл, хара?а санаа, ???хт??х ?с т?м?ллэрэ с?р?н…

– Кырасданьыын Аргыылап, сарсыарда эппитим курдук, б?г?н силиэстийэ? ти?эх к?нэ, – диэтэ Ойуурап аа-дьуо, к?н? бы?а ?рд?гэр суккуллубут ??хс??ттэн хараара дьэбидийэн олорон. – Сарсын дьыала?ын ?р?б?л?сс??ннэй т?р?б?нээл к?р??т?гэр биэрэбит.

– Ханна ба?арар биэри?: ырайга да ?тэйи?, аадка да тимирди? – миэхэ син биир, – Аргыылап, ата?ын оллооннуу быра?ан баран, тии?ин быы?ынан силлээн “чырк” гыннарда. – Кырдьыгы эттэххэ, э?иги трибуналгытыгар силлиибин!

Ойуурап остуол кэнниттэн сулбу ойон туруохча буолан и?эн “лах” гына т?тт?р? олордо уонна, тугу эрэ ыйыстан эрэрдии, дь?кк?к гынна.

– Кырасданьыын Аргыылап, силгин-хааххын кыана т?с. Мин эйигиттэн а?ыйах боппуруо?у эрэ ыйытарым хаалла. Аны эн би?икки, бука, бэйэ-бэйэбитин салгытыспаппыт буолуо…

– Хомойуом суо?а!

– ?ск?т?н ис с?рэххиттэн билинэн кэпсээтэххинэ, буруйу? арыый чэпчиэн с?п диэн сэрэтэн туран, ти?эх т?г?л ыйытабын, – Ойуурап ?йд?т? сатыырдыы тылларын биир-биир араартаан са?арда. – ?с сыл тухары ?р?? бандьыыттар этэрээттэригэр сылдьан, сэбиэскэй былаас иннигэр о?орбут ыар буруйгун билинэ?ин дуо?

Аргыылап силиэдэбэтэлин ыйытыытын букатын да истибэтэх бы?ыынан дьиэ хара?а ?рд?н одууласпыта буолла.

– С?п. Эппиэттиэххин ба?арбаккын, – диэтэ Ойуурап, тохтуу т??эн баран. – Оччо?о, ба?ар, атын ыйытыыга эппиэттиэ? буолаарай: Бэппэлээйэп эйиэхэ туох соруда?ы биэрбитэй?

Аргыылап хара?а дьиэ ?рд?ттэн утары истиэнэ?э к?ст?.

– А?а? аахтан ураты ханна сылдьыбыккыный? Кими к?рс?б?кк?н?й?

Аргыылап хара?а истиэнэ хас бэрэбинэтин ахсын тохтоон аллара т??эн истэ.

– Суолга икки кы?ыл армее?ы эн ?л?рб?т?? дуо? Уонна хайдах куоппуккунуй?

Аргыылап хара?а муоста билиинти?игэр тиийэн тохтоото.

– Дьокуускайга Тииттээхэптэргэ сылдьыбыты? дуо?

Аргыылап аны к???р? хараарбыт т?нн?г? одууласта.

– Суобалабы хантан билэ?иний? Кини ту?унан эйиэхэ ким эппитэй? Киниэхэ туох соруда?ы тиэрдибиккиний?

Аргыылап олоппо?угар ?сс? тиэрэ т??эн, оллооннуу уурбут ата?ын чоло?нотто.

– Саамай ти?эх т?г?л ыйытабын: буруйгун билинэ?ин дуу, суох дуу?

Аргыылап силиэдэбэтэлин диэки сэнээбиттии к?рд?.

– И?ит эрэ, Ойуурап, эн хас эмэ хонугу бы?а биири ?р?т-?рд?гэр мээрилииргиттэн салпаккын дуо? Мин салтым.

– Куттаныма, Аргыылап, аны салгытыам суо?а. Эппиэттээбэккин билэр эрээри ыйытабын. Силигин ситэрэн. Б?тт?б?т. Аны билигин т?р?б?нээл иннигэр турары? хаалла. Онно да?аны эйигин ?р салгыппаттара буолуо. Доппуруоска эппиэттээбэккэбин, мэлдьэ?эммин дь??лтэн м?чч? туттарыам диэн букатын саараныма да?аны. Буруйу? б?т?нн??тэ дакаастанна. Сэбиэскэй былаас хаан ?ст???? буолары? ырылыччы к???ннэ. Билигин, сэрии кэмигэр, ?ст??х хайдах дь??ллэниэхтээ?ин бэйэ? билэ?ин. Б?ттэ. Табаарыс Чыычаахап, хаайыылаа?ы хаамыратыгар илт.

Томмот кобуратын харбаммытынан Аргыылап иннигэр тиийдэ. Анараа??ыта улгумнук тура эккирээтэ уонна аан диэки дьулуруйда. А?аар ата?ынан к?р?д??ргэ ?ктэнэн баран, эмискэ эргиллэ биэрдэ. Сибилигин а?ай кы?аллыбатахтык, улаха??а уурбатахтык туттубута с?тэ охсубут, хара?а ?с муннуктуу кырыыланан ?????рэ хара?арбыт, сирэйэ ытыыр-к?лэр иккэрдинэн мырчыстан кэтирээбиккэ дылы буолбут.

– Тарбыйахсыт! Кумалаан! Умна?ыт! Ыт! – Аргыылап икки дьабадьытынан к??гэн ?ллэн та?ыста. – “Б?тэрбит” буола-буола! Эйиигинньик кэрэдэх б?тэриэ ??? дуо миигин? Хата, дьиккэр, аны а?ыйах хонугунан мин ата?ым анныгар сыыллыа?! Аатта?ан мин этэрбэ?им уллу?а?ын салыа?! Хара ыт, онно мин эйигин с?пк?н к?р??м! Онно мин эйиэхэ ?рд?гэр сыптарыйа оонньуом! Бэйикэй, уус! Тойон-хотун буолан чоло?но?оргут а?ыйах хонук хаалла! А?ыйах хонук! Ол кэнниттэн…

Томмот Аргыылабы к?р?д??ргэ аста.

Хаайыылаах ??хсэр ха?ыыта к?р?д??р у?угун диэки тиийэн с?ттэ.

Ону истэн турбахтаан баран, Ойуурап к????н му?унан сутуругунан остуолун сырбатан куу?уннарда.

– Куонтура! Бандьыыт! – диэн бабдьыгырыы-бабдьыгырыы, олоппо?угар суулунна уонна икки илиитин адаархай тарбахтарынан батта?ын баччыктаммытынан остуолугар умса т?стэ.

Томмот хо?угар т?нн?б?тэ, Ойуурап, хомунан, кумаа?ыларын остуолун дьаа?ыгар укталыы олорор эбит. Кини, уол биэрбит боротокуолун лиистэрин ?р?-та?нары арыйбахтаан к?р?н баран, ???э тыынан кэбистэ:

– Аргыылабы тутарга кыратык тиэтэйдибит бы?ыылаах. Атын, арыый холку со?ус кэм эбитэ буоллар, ?сс? кэтээн сырытыннара т????х баара. Ону ол билигин хайа ки?игинэн кэтэтиэххиний? Уонна у?атан к?рд?гэннэтэ сатыыр кыах да суох. Кыым быгыалаатар эрэ сабыта батта?ан умулуннарарга тиийиллэр. Онон сили?э-мутуга кыайан ситэри ыл?аммакка хаалар. Абалаах ба?айы! Чэ ол эрээри Аргыылапка кириэс туруоруохха ?сс? да эрдэ. Сорохторо, кырдьык, ити курдук сымы?ахтарын бы?а ыстаабытынан ?л??чч?лэр. Сорохторо к?н сырдыга к?нд?т?н ти?эх м?н??тэлэригэр син ?йд??н кэлээччилэр… Оо, т??н буолбут дии! Хойутаабыппын. Барыах.

Та?ырдьа тахсан, Ойуурап эргэ бараан сон са?атыгар т?б?т?н кистээн са?ата суох истэ. Суолун арахсыытыгар тиийэн эрэ баран ?т?л?ктээх илиитинэн уолу санныга таарыйда уонна аргыый эттэ:

– Чэ бар, утуй, сынньан… Мин а?ыы охсон дьу?уурустуба?а кэлэбин…

Итиэннэ тымныы туманын быы?ынан н?кс?лдь?йэ турда.

Томмот ити хайдах эрэ ис-и?иттэн сэниэтэ суохтук этиллибит тыллары истэн, хара?а к?дэриккэ бары?ныыр холбо?ор к?хс? к?р?н эрэ баран ?йд??т?, Ойуурап т??? ?л?гэр сылайбытын. Ол и?ин да?аны Аргыылап ити дь???лэнэрин туох ааттаах инчэ?эй эттээ?э тулуйуон с?б?й! Аргыылап иннинэ ?сс? т??? ?ст??х Ойуурап илиитин и?инэн ааспыта буолуой? Ол аайытын итинник му? эрийэн эрдэ?э. Ону баара тугун холкутай диэн с??? саныыра ээ. Ити аата буолла?а, Ойуурап бэйэтэ этэринии, “чэкиис туох-баар уйул?атын ута?ын сутуругун и?игэр хам тута сылдьара” диэн. Сибилигин т?нн?б?н диэтэ дии. Дьу?уурустубалаан т??н? бы?а т?б?г?р?? итиэннэ сарсыарда эмиэ, б?т?н суукканы бы?а утуйбут ки?и курдук, суунан-тараанан хаахынас олоппо?угар олоруо. Оннук дьоннор. К?рд?хх?, эмиэ да ки?иттэн ойу-бы?а ордук киэптэрэ суохха дылы уонна хантан итинник модун к????-к?дэ?и сомсоллоруй кинилэр?

Томмот техникумун уопсай дьиэтиттэн ЧК ха?аарыматыгар к?сп?тэ. Онно а?ыс ки?и сытар кэ?эс хо?угар, бэрт куйа да буоллар, син тэлгэнэр, саптар утуйар та?астаах мас тапчааннаах. Кэтэ сылдьар ырбаахытын, ыстаанын сыттанна?ына, бараа?катынан ?лл?ннэ?инэ, хата кимнээ?эр ?ч?гэйдик утуйан бургуйан турааччы.

Дьукаахтар мунньахха дуу, дьу?уурустуба?а дуу тэбиммиттэр бы?ыылаах. Икки эрэ уол утары-таары муннукка утуйа сыталлар. Соторутаа?ыта тар?аспыттар: чэйдэрэ чаанньыкка кэм да сылаас. Томмот, б????рб?т тарбахтарынан чаанньык онон-манан хомуруттубут хара ойо?осторун бобо харбаан турбахтыы т??эн баран, оронун аннынаа?ы хапта?ын холбукатыттан нуорма килиэбин тобо?ун, а?ырбыт арыы тооромо?ун ылан, аа-дьуо а?аата уонна к?н?-дьылы ыыппакка утуйардыы тэриннэ. Кини аанньа утуйбата?а хас да хонно. Дьэ уутугар-хаарыгар киирэн кытаанахтык утуйан эрдэ?инэ “Тур!.. Т?ргэнник!..” диэн буолааччы. Тойон буолуо баара дуо, ?сс? да силимнэ?э сылдьар хара?ын ньылбы анньынаат, тиэтэл ?л?гэринэн та?нан, куорат хайа эмэ муннугар хара?а тэстэринэн тэбинэригэр тиийэр. Маа?ын Ойуурап “бар, утуй, сынньан” диэбитэ да, кини субу да т??н тилэри утуйарын саарбахтыы-саарбахтыы, оронун о?о?унна.

Томмот, т?б?т?н сыттыкка тириэртэр эрэ таастыы барар бэйэтэ, бу киэ?э уута кэлэн быстыбата. Халта?атын саптар эрэ ??хсэн сидьи? тылларынан ы?ыахтанар Валерий Аргыылап, ол кэннигэр арыт к?лэн мичилийэр, арыт ыгылыйан ата?ын тумсун одуулаан турар Кыыча ?й?гэр к?ст? т??эллэр. Эргичийэ-урбачыйа, сонунан саба б?р?нэ сатаата да, туох да ту?алаабата. Итиэннэ сатаатар арахсыахтара баара дуу! А?аардас Кыычаны к?р?н, кистээн санаатыгар кыратык сылаанньыйа т??эн ылыан эмиэ с?п этэ (?лэни мэ?эйдэппэккэ, бэйэ и?игэр санаан а?арбыкка ама ку?а?ан баар буолуо дуо?). Биитэр Валерийы со?отохтуу к?р?н, ?ст??хх? ???-саа?ы ?йд??н, санааны т?м?ктээн, утуйан хаалыахха эмиэ син этэ. Ону баара биирдэ?э биирдэ?иттэн арахсыа ??? дуо: Кыычаны ?йд??т?р эрэ субу Валерий к?ст?н б??л?? т??эр, Валерийы санаата?ына аны Кыыча тумарык быы?ыттан субу дьэ?кэрэн тахсан тиийэн кэлэр. Кырдьык да?аны, силлибэт гына ситимнэспит убайдаах балыстыы бы?ыылаахтар.

К?л???ннээччи кылаастар пролетарскай революция хаан ?ст??хт?р? буолалларын Томмот бэркэ билэрэ. Кини оннук дьону, тыа баайдарын, куорат эргиэмсиктэрин, ?г?ст?к к?рб?тэ. Кинилэр, т??? да сытыары-сымна?ас курдук к?ст? сатаан, ты?ырахтарын кумунан кистии туттан сылдьыбыттарын и?ин, с?пт??х т?гэн кэллэр эрэ, сэбиэскэй былааска ха?ан ба?арар ????нэн ?т?р? т??эр ба?алаахтарын уол ?йд??рэ. Ол эрээри Ойуурап хо?угар киирэн эрэ кини кубулунар мааскатын киэр быра?ыммыт, харсыттан тахсан ис санаатын а?а?астык этэр ?ст???? субу сирэй сирэйгэ к?рс?б?тэ. Дакылаакка, лекция?а кэпсэнэр, лозу??а этиллэр, плакакка ойууланар ?ст???? буолбатах, субу иннигэр турар дьи?нээх тыыннаах ?ст????. К?рб?тэ уонна иэгэйэр икки атахтаахха т???л??х ?л?гэр хара санаа му?ура суох дири? дьуо?ата, ???г?йд??х ?с алдьархайдаах с?л???нэ баарын ?йд??н с?р? диэн с?хп?тэ, бэри диэн бэрки?ээбитэ. ?ск?т?н кыахтаа?а буоллар, Аргыылап бу кинилэри – Ойуурабы да?аны, Томмоту да?аны – кыратык да саарбахтаабатын аа?ан, хайдах курдук ??рэн-дуо?уйан туран анараа дойдуга атаартыа этэй. Коммунистарга, комсомолецтарга – ким да буоллун – барыларыгар хайдахтаах ?л?гэр харысхала суох дьэбир ?с-саас баарый Аргыылап ити ?????рэ дьэбидийбит хара?ар, сидьи?-быртах тылыгар?

Томмот кылаассабай ?ст???? урут дьи?э хайдах эрэ абстрактнай со?устук ?йд??р эбит. Онтуката бу а?ыйах хонук и?игэр эттэнэн-хааннанан, тустаах дь???ннэнэн-бодолонон кэллэ. Маннык ?ст??хх? ?т?? тылы, ыллыктаах санааны ылыннара сатыыр букатын ту?ата суо?ун кини илэ хара?ынан к?р?н итэ?эйдэ. Сымаланан аллыбыт ойууру имири сиэн барчалаан и?эр уоту уус тылынан ал?аан умуруорарга сорунар сатамньыта суо?ун кэриэтэ. Маннык т?бэлтэ?э ол уокка утары уот ыыталлар. Уоту уотунан умуруораллар. Уотунан эрэ. Аргыылап курдук ????ннээх ?ст??хх? ????н? то?уйуллуохтаах, батастаммыт ?ст??х батастан самныахтаах! Оннук. Онтон атын буолуон сатаммат!

Томмот, хара?ар Валерий Аргыылап ??хсэн к??гэн аллыбыт айа?ын субу баар курдук к?р?н, бараа?катын и?игэр кыбдьырынан ылла. Туохтан да к??стээх, ???лл?бэт ?с диэн кылаассабай ?с буолар эбит, бада?а. Аргыылап итиччэ эдэр саа?ыгар хайа иккэрдигэр итинник хара дьуо?а хара?а санаа хаата буолбут бэйэтэй? Адьас этин хас биирдии ута?ар, хаанын хас биирдии тамма?ар и?мит суол бы?ыылаах. Саха ???н хо?ооно с?пк? да этэр эбит: “б?р?тт?н б?р? т?р??р” диэн. Кырдьык, б?р?тт?н куобах т?р??б?т? чахчы.

“…Оттон… оччо?о Кыыча?..” Томмот т?б?т?гэр саба тардыммыт бараа?катын арыйа баттаата. Ол да буоллар кыыс дь???нэ с?ппэтэ. Убайын кэнниттэн субу к?л?м аллайан улам дьэ?кэрэн та?ыста. Уонна: “Оттон мин?” – диэн ыйытардыы биллэ-биллибэттик кы?наччы туттан турарга дылы. Томмот ол к?ст??н? кыйдыахтыы т?б?т?н илгистэн и?эн тохтоото. Чэ бэйи, кэбис. Бу санаата киниттэн син биир арахсыа суо?а. Б?г?н а?арыммытын и?ин, сарсын син биир м?чч?р?йбэккэ к??рэйиэ. Ха?аа??а диэри кини бу курдук тумна к?т?н бэйэтин бэйэтэ албыннана сылдьыа?ай? Иккиттэн биирин бы?аарынна?ына сатанар. Уталыппакка, с?рэх-быар ыарыыта о?остон иэрэ?нэтэн ?р илдьэ сылдьыбакка эрэ. Б?тэ?иктээхтик уонна букатыннаахтык. С?п!

Ула?а ?тт?гэр, истиэнэ диэки эргиллэн, Томмот, уруккутун курдук аралдьытына сатаабакка, ааспыт с??рбэччэ хонугу бы?а ыарык-баттык о?остубут санаатын аргыый саас-саа?ынан санаан барда.

“Оо, Кыыча!.. Соруйан ку?а?анын талбыкка дылы, ааттаах баай Аргыылап кыы?а буолбут му??ун ньии. Ити Валерийы кытта биир ийэттэн-а?аттан т?р??т????. Кинилиин биир хоойго сытан, биир остуолу тула олорон, биир тэлгэ?э?э к??лэ?ийэн улаатта?ы?. Б?р?тт?н б?р? т?р??р. Валерий – чахчы б?р?, хаанымсах тор?он б?р?. Оттон эн? Эн б?р? кыы?а, б?р? балта эмиэ б?р? буолуо? дуо? А?ыыта ?сс? хаанныра илик, кыра, ол да буоллар син биир б?р? буолуо? дуо? Оо, с?р?н…”

Томмот, ити т?ктэри к?ст??ттэн куота сатаабыттыы, атын ?тт?гэр эргилиннэ. Кини Кыычаны аан бастаан техникум олбуоругар к?р????ттэн ыла туох-туох буолбутун б?т?нн??т?н эргитэ санаата. Кини кыыска сы?ыаннаа?ы барытын ?йд?? сатаата. Кыыс хас тылын, хас хамсаныытын. Уонна кини кыы?ы хайдах да?аны а?ы?астаах бии?игэр дь??рэлиэх санаата кэлбэтэ. ?йд??н истэ?ин ахсын сып-сырдыктык, ып-ыраастык, ап-а?а?астык сандаарыччы к?рб?т кыыс к?ст?н кэлэ турар. “Харах – дуу?а сиэркилэтэ” диэн аахпыта Томмот ханнык эрэ нуучча суруйааччытын кинигэтигэр. Билэн итинник этэн эрдэхтэрэ. Оччо?о ку?а?ан ки?и дуу?ата кини хара?ар хайаан да к?ст??хтээх ээ. Кыыча хара?а мэлдьи, о?о киэнин курдук, сып-сырдыктык ча?ылы?ныыра. Онно ?ч?гэйтэн, ?т??ттэн ураты туох да?аны ыаллаабат этэ. Ба?ар, ?р?т эрэ ?тт? оннук, ол анныгар атын, дьи?нээх ?й-санаа кистэнэн сылдьара буолуо дуо? Оо, ?уох, кыыс хара?а, ?р?йэ уутун курдук, т?гэ?эр тиийэ сарда?аран к?ст?р? ээ. Кэбис-кэбис, Кыыча кубулуммат этэ. Кини дьи? бэйэтинэн, хайдах баарынан сылдьара.