скачать книгу бесплатно
Ойуунускай т?б?т?н то?хотто. Бу т?гэ??э тула турар дьон б?т?нн?? кинини кытта бииргэ с????хтээх бэйэлэрэ с?г?р?йэн, хоолдьуктаах бэйэлэрэ хо?куйан турдулар.
– Бу сытаахтыыллар сахалаах нуучча уолаттара барахсаттар. Убай-быраат кэриэтэ сэргэстэ?эн, – Ревком бэрэссэдээтэлэ эмискэ к?н? т?стэ. – Кэбис, “кэриэтэ” диэн этэр сыы?а. Кинилэр чахчы бырааттыылар. Т??? да биир ийэттэн-а?аттан т?р??б?т?хт?р?н, тус-туспа омук ыччаттара буолбуттарын и?ин, кинилэр идея, ?й-санаа, охсу?уу ?тт?нэн дьи?нээх бырааттыылар. Ол ханнык ба?арар эт-хаан бырааттыылаа?ар ордук бигэ, ордук эрэллээх быраатта?ыы. Бу бары норуоттар баттаммыттара ?р?б?л?сс??ннэй кыргы?ыы уотугар у?аарыллыбыт быраатта?ыылара, кинилэр ?г?с ньургун уолаттарын, кыргыттарын кыа хааннарынан сити?иллибит до?ордо?уулара туохха да?аны хотторуон сатаммат! Халы? ха?алаахтар, суон сааллаахтар, т??? да?аны кыыллыйдаллар, ?р?г?йд??х ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтиттэн к???л?н туппут, автономиятын бэлэхтэппит саха норуотун ха?ан да?аны эргэ батталлаах олоххо т?тт?р? эргилиннэриэхтэрэ суо?а! Саха сиригэр сэбиэскэй былаас ?йэттэн-?йэ тухары ??нэ-к????рэ, торолуйа-туругура туруо!.. Быралыйар бырастыы буоллун…
Араатар ти?эх тылларын оркестр сынал?ана сапта…
Ойуунускайы ?рд?к у?уохтаах, модьу-та?а к?р??нээх байыаннай, Саха сирин сэриилэрин командующайа солбуйда. “Байкалов… Байкалов… Карл Карлович…” – диэн сибигинэ?ии дьон кэккэлэрин саба с??рдэ. Байкалов ?сс? 1905 сыллаа?ы нуучча бастакы революциятыгар кыттыбыт кырдьа?ас хомуньуус ???. Омугунан латыш. Урукку араспаанньата Некундэ диэн эбит. Кини Сибииргэ Колчак армияларын утары кыргы?ыыларга аатыран ити били??и араспаанньатын ылыммыт диэн кэпсииллэр…
Байкалов байыаннай ма?ан бараан сонун кириэстии т?сп?т саппыйаан курдар халы? та?аатын синньэтэн, н?кс?г?р со?ус у?уо?ун к?нн?р?н к?рд?р?лл?р. Кини б?д?? сураа?ыннардаах ?рд?к муруннаах, кэтит с??стээх улахан т?б?т? мрамор таастан кы?ыллан о?о?уллубукка дылы.
Командующай Кы?ыл Армия урут урусхаллаабыт ?р?? генерала Пепеляев, эмиэ сэрии хомунан, омук империалистарыттан к?м?л???ннэрэн, илин Аянтан Саха сирин диэки салаллан и?эрин ту?унан эттэ.
– Би?игини иннибитигэр кырыктаах охсу?уу к??тэр. Бу охсу?уу бастакы сиэртибэлэрин – к?нд? бойобуой до?отторбутун кытта б?г?н би?иги быра?аайда?абыт, – командующай тимири тимиргэ охсон эрэрдии кытаанах ча?аан куола?а тымныы салгы??а сатарда. – Бу кутур?аннаах м?н??тэ?э кинилэр а?а?ас хоруоптарын иннигэр туран анда?айабыт: Саха сиригэр сэбиэскэй былаа?ы самнары ?ктээн, кы?ыл Россияны кыайаары и?эр Пепеляев генерал суолугар би?иги, Кы?ыл Армия байыастара, саха норуотун кытта бииргэ илии илииттэн ылсы?ан, сарын сарынтан да?айсан, тулхадыйбат ньыгыл таас хайа буолан туруохпут! ?р??нэр сэриилэрин ?нт? сынньыахпыт! Ол ту?угар би?иги, ?лб?т до?отторбут курдук, олохпутун да?аны биэрэрбитин кэрэйиэхпит суо?а! Анда?айабыт!..
– Анда?айабыт!.. Анда?айабыт!.. Анда?айабыт!.. – с????нэн ыстаал ыстыык ?р? кыырайда.
Ити кэнниттэн тылы Россия Коммунистическай (большевик) партиятын обкомун секретара Максим Кирович Аммосов ылла. Бу киэ? эрилкэй харахтаах, сэргэх, сырдык сирэйдээх, эрчимнээх, сытыы туттуулаах, намы?ах со?ус, бэйэтигэр с?р?-с?п эттээх-сииннээх ки?и, к?р? т?стэххэ, хайдах эрэ эдэр хотойу санатара. Бу билигин да?аны, т??? да ыар кутур?аны к?хс?гэр с?гэн турдар, кини тыл этээри, у?уоргу мырааны одуулуурдуу к??рэччи туттубут т?б?т?ттэн чигдигэ бигэтик тирэммит хааты?катын тумсугар тиийэ – б?т?н бэйэтэ б?т?нн??тэ уоттаах охсу?уу т?л?н?нэн, кэнэ?эски кыайыы сарда?атынан куустаран турарга дылы. Аммосовтаах Ойуунускай саха дьада?ылара саамай киэн туттар, ытыктыыр, таптыыр дьонноро этилэр. Кинилэр ааттара саха дьонун с?рэ?эр “сэбиэскэй”, “бассабыык”, “хомуньуус” диэн тыллары кытта дь??рэлэ?эн киирэрэ. Кинилэр ааттара ити тыллардыын биир ?йд?б?ллээх курдуктара.
Максим Кирович инники атыллаата уонна чуор, дьэ?кэ куола?ынан са?аран барда. Кини Коммунистическай партия кыра омуктары социальнай, экономическай уонна колониальнай батталтан босхолоон, кинилэргэ чэлгийэ ??н??, бар?ара сайдыы киэ? эркээйилээх суолун тэлэйбитин а?ынна.
– Чэрдээх илиилээх ?лэ?ит аймах дьолун и?ин дьи?нээхтик охсу?ар аан дойдуга суос-со?отох партия – Коммунистическай партия баар, – диэтэ кини. – Бары норуоттар чулуу дьонноро кини кыайыылаах кы?ыл знамятын анныгар т?мсэллэр. Ол и?ин да?аны би?иги б?г?н ти?эх суолларыгар атаарар к?нд? дьоннорбут бэйэлэрин олохторун, охсу?ууларын бу улуу партияны кытта ситимнээбиттэрэ. Миша Иванов большевик партиятын чилиэнин билиэтин с?рэ?ин аттыгар укта сылдьара. Хабырыыс Хаптаа?ап партия эрэллээх солбуура – комсомол чилиэнэ этэ. Б?г????тэ аата-суола биллэ илик, м?чч? туттаран куоппут, оттон сарсын пролетарскай батастан бэйэтэ умсар дьыл?алаах ?ст??х илиититтэн сырдык тыыннара быстыбытын да и?ин, кинилэр охсуспут охсу?уулара хайаан да кыайар, ?р?г?йд??р аналлаах. Бу хаарыаннаах до?отторбутунуун арахсар а?ыылаах чааспытыгар би?иги этиэх кэри?нээхпит: саха норуотун кэскилэ эрэллээх илиигэ баар. Кини бэйэтин дьыл?атын улуу Ленин сирдьиттээх Коммунистическай партия?а итэ?эйдэ. Маннык норуоту ха?ан да?аны ким да?аны кыайыан сатаммат. Ол эрээри ?лэ?ит норуот былаа?а туругуруута к??с-уох, ?й-санаа му?утуурдук т?м?лл??т?нэн, элбэх эрэйинэн, ?г?с сиэртибэнэн сити?иллэрин ?йд??ххэ наада. Билигин би?иги республикабытыгар ?р?? генерал Пепеляев сэриилэрэ то?о аа?наан и?эллэр. Ол бандьыыттары утары бука бары хахай хааннанан турунарбыт, бары кыахпытын б?т?нн??т?н т?мэрбит эрэйиллэр. До?отторбут ?л??лэрэ б?г?н би?иэхэ ити ту?унан ?сс? биирдэ этэр. Сэргэх, дьэбир, хорсун буолуо?у?! Бары к???? – ?р?? генерал Пепеляев армиятын ?нт?р?т??гэ!..
Оркестр эмиэ кутур?аннаах мелодияны сыналытта.
Томмот хара?ын сиик туман б?р?йдэ: иннигэр баар барытын сураа?ыннара тэнийэн, с?тэн бардылар. Ону до?отторугар к?рд?р?мээри, кыбыстан, кини бэргэ?этин к?нн?р?мм?тэ буолла…
Валерий Аргыылап колонналар кэтэхтэригэр ??мэх дьон быы?ыгар турда. О?о сороломмут у?ун курумуулаах, хара суппуун сонноох, т??кэрийбит быы?ык бэргэ?элээх, эргэ саалынан сирэйин тууна бааммыт. Та?а?ыттан к?р?н, ким да?аны бу учительскай семинарияны б?тэрбит, мааны баай ыччат сылдьар диэ суох. Тулатыгар симси?эр дьонтон тугунан да уратыламмат.
Хоруоптары ии??э т??эрэр с?пс?лгэн са?аланна. Бэтэрээ??и хоруобу к?т????р? и?нэри со?ус туппуттарыгар Валерий “дьик” гына т?стэ: саха уола моонньугар эриммит кы?ыл саал былаата хоруоптан быкта. “Кини… Кинилэр эбит”, – диэн санаат, сымы?а?ын бы?а ытырда. Суолга кутулла т?сп?ттэригэр ити кы?ылы ту?аайан баран тардыбыта… Валерий, кимиэхэ да к?ст?бэтэрбин диэбиттии, ата?ын тумсун к?р?н ньыкыллан турда. Сымыйанан уо?ун хамнатан “К?м?? маршын” ылласпыта буолла. Эмискэ к?рг??мнээх саа тыа?а дьыбардаах салгы??а ньиргийдэ. Валерий со?уйан хаптас гыммытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Кини, аттыгар турааччылары то?о силэйэн, дьон кэтэ?эр т?стэ.
К?м?? б?ттэ. Ханнык эрэ эрчимнээх ырыа ньиргийдэ. Байыаннай чаастар тэ??э хардыылаан кычыр?атан аастылар. Педагогическай техникум колоннатыгар Валерий балтын Кыычаны к?рд?. Кини колонналары кэннилэриттэн батыста. Куорат киинигэр тиийэн колонналар тар?астылар. Кыыча знамяны туппут куобах бэргэ?элээх уоллуун сэргэстэ?эн Полевой уулусса диэки аа-дьуо хаамса турдулар. Балтыбын ситэн со?отохтуу к?рс??м диэн чуга?аан кэлбит Валерий тохтуу т?стэ. “Бэрт иллээхтик сэ?эргэ?эллэр бы?ыылаах. Ити уол чахчы комсомолец буолуо. Дэлэ?э знамяны туппата?а чахчы, – кини уоллаах кыы?ы ????ннээхтик кэннилэриттэн одуула?ан хаалла. – Кэбис-кэбис… Аргыылап о?онньор, истэн абыран: комсомол к?т??ттэнии?иккин!..”
Валерий ал?а?аабыта: Томмоттоох Кыыча иллээхтик сэ?эргэ?иэхтээ?эр биир да тылынан бырахсыбакка истилэр. Бу т?гэ??э ханнык да тыл дь??рэтэ суох буолуох айылаах.
Халлаан боруоран, уулуссаны сэлэлиир мас дьиэлэр улаатан багда?ан бардылар. О?охтор турбаларыттан хойуу буруолар хордо?ой сир бэ?инии хоростулар. Т?нн?ктэр утуу-субуу кылахачыстылар.
Кыыча, бэйэтэ бэйэтигэр этэрдии, аргыый ботугураата:
– Ийэлээхтэрэ буолуо… Ийэлэрэ эрэйдээхтэр…
Томмот са?арбата. Арай техникумугар чуга?аан и?эн тыл ы?ыгынна:
– Ити бандьыыты мин хабар?атын хайа тутуом этэ!..
Олбуор ааныгар тохтоотулар.
– Бу т??н би?иги патрульга барабыт. Эн дьиэлиигин дуо?
Кыыча тугу да хардарбата.
Томмот, олбуор и?игэр киирээт, т?нн?н та?ыста. Ханна барарын булбатахтыы ?сс? да хамнаабакка турар кыыска ыкса чуга?аата.
– Кыыча, били… тугу… хайыыгыный?
Кыыс уолу бастаан с????н аннынан к?р?н кэбистэ, онтон т?б?т?н к??рэччи бырахта.
– С?п, Томмот! Суруй!
– Маладьыас, Кыыча!
Уол, илиитинэн далбаатаат, олбуор и?игэр с?р сылбыр?атык дьылыс гынна.
5
Валерий Аргыылап т??ээн т?гэ?э хараара дьуо?арар дири? да дири? ии??э т??эн и?эн у?угунна. Араа?а, ха?ыытаата бы?ыылаах. С?рэ?э тэти? сэбирдэ?инии сэлибирээбит. К?л???н тахсыбыт. Сынньана т??ээри сыппыта баара утуйан хаалбыт. Утуйан да аанньа утуйбат буолла: биир кэм ынырык т??л? т????р. Наар ?л?р-тиллэр бы?ылааныгар сылдьар буолар. К?н?ск?т?н курдук.
Киэ?эрбит. Валерий туран, остуолу харбыалаан испиискэ булан, кыра?ыын лаампаны уматта. Хо?ун ааныгар чуга?аан и?иллээтэ. Дьиэ и?э иччитэххэ дылы: им-ньим. Ити гынан баран бачча?а дьиэлээхтэр бары баар буолааччылар. Бу олорор ?гэстэрэ эбитэ дуу биитэр кини баарын с?б?лээбэттэрин биллэрэр дь???ннэрэ эбитэ дуу – Валерий кэлбитэ син ыраатта эрээри, ону чопчутун билигин да?аны билэ илик. Чэ хайа да ??дэн буоллуннар. Кинилэр с?б?л??ллэригэр-с?б?лээбэттэригэр кы?аллан бэрт. Мэ?эйдээбэтиннэр эрэ…
Бу Валерий а?атын эмиэ ыкса ??лээннээ?э, куоракка хас да олбуордаах, К?ст??нэйгэ лааппылаах Б?р? атыы?ыт дьиэтэ. Б?р? диэн, биллэн турар, бэйэтигэр этиллибэт, бэркэ ???ргэнэр сахалыы аата. Мааны аата Испирдиэ?кэ Матаахап.
Испирдиэ?кэ олбуордарын, лааппытын сэбиэскэйдэргэ былдьатан, ?лэ?итэ-хамначчыта мэлийэн, бу аппа у?уордаа?ы саамай мара дьиэтигэр к???н олорор. Валерий урут кинини байан-тайан, атыы?ыттаан эргитэн-урбатан к?ннээн сырытта?ына дьулайа к?р?р?. Аннынан саныыр, сэниир дьонноругар кини оччотоо?уга кырдьык да тор?он б?р? бы?ыылаа?а. Эчи бу са?ата улаханын, к?р?р?-истэрэ кытаана?ын, дьарыйара суостаа?ын! Ол бэйэтэ билигин бар?а баайыттан ыты?ын соттон, эстэн-быстан, кимтэн эмэ сырбатыллыам, тэбиллиэм диэн дьиксинэн кыпсыччы туттан куймукучуйа сылдьар к?рдь?к ытыгар кубулуйбут. К?рс?б?т ки?итин барытын ньыла к?т?р, биир кэм мичээрдээбитэ буолан ырдьайар идэлэммит. Ити эрээри кини и?игэр ?с-саас б??? саамай ???хт????н с???рд?н сылдьарын, кэмэ кэллэ?инэ мичээрдээн аллайбыт айа?ар а?ы?астаах а?ыытын ардьас гыннара т??????н Валерий бэркэ билэр.
Хапта?ын быыстаах сэргэ хоско орон кыычыр?аата.
– Испирдиэн, кэлбиккин дуу? Киирэ т?с эрэ, – Валерий истиэнэни то?суйда.
Ки?и ынчыктыыр, ы?ыранар са?ата и?илиннэ. ?т?р буолан баран лэппэччи кыргыллыбыт кыырыктыйбыт баттахтаах, былла?ар эттээх сирэйигэр муннун аннынан уонна сэ?ийэтигэр абына-табына бытыктаах, орто у?уохтаах эрээри кыччыы сатаабыттыы н?кс?чч? туттубут эт лахса кырдьа барбыт ки?и киирдэ. Остуол аттыттан олоппо?у ылан, халаа?ка о?оххо ?й?н?н, таба?а былыр ?йэ?э б?тэн нэ?иилэ буруолуур алтан б??р?ктээх удьур?ай хамсатын оборон суубур?ата олордо.
Матаахап дьэбидийбит сирэйин к?р?н баран, Валерий сонньуйбутун кыайан туттуммата: бу уулусса?а та?ыста?ына мичээрдээн мылаарыйар Испирдиэ?кэттэн адьас атын, ха?ыс, хабыр, дьэбир Испирдиэ?кэ олорор. Испирдиэ?кэ да буолбатах, аччыктаабыт, тор?он Б?р? илэ бэйэтэ. Дьэ сатабыллаах к?т?р! Сарсыарда сонун кытта бииргэ адьас атын элэккэй дь???н? кэтэн тахсар. Киэ?э ?лэтиттэн кэлэригэр онтукатын сонун кытта дьиэтин ааныгар устан кэби?эр.
– Туохтан ырбыы? атта бу? – Испирдиэ?кэ, с?б?лээбэтэхтии, с????н аннынан к?рд?.
– Ээ, суох, к?нн?р?… Хайа, тугу билли?-к?рд???
– Ки?и ??р????н тугу да к?рб?т?м… Оскуола уу ба?ааччытын хара?ын дала диэхтээн биллэр ини…
О?онньор тугу эмэни билбитин да и?ин мэлдьи кэриэлийээччи. Куруутун Ревком дьа?алынан, кытаанах сорудах бы?ыытынан оскуола уу ба?ааччыта буоларынан хаххаланааччы. Кэриэлийдэр да, кэлин кэпсээнэ син дэлэйээччи. Ол и?ин Валерий, тиэтэтэ барбакка, эмиэ хамсатыгар табах уурунан тарта.
Ити эрээри бу сырыыга о?онньор Валерийы кытта то?уй со?устук тутунна, сэ?эргэ?эригэр айа?а соччо а?ыллыбата. Ол кини майгытыттан, ??рэммит ?гэ?иттэн эрэ тутулуктаах буолбатах этэ. Испирдиэ?кэ ааспыт биэс-т??рт сыл устатыгар урукку оло?о эргийэрин к???тэ сатаата да, то?о эрэ кэлэн быстыбата. Кини курдук баай-тойот, ?птээх-астаах аймах к?нэ сотору-сотору быгыах курдук гынан и?эн т?тт?р? т??эн хаалар. Ол оннугар к?н бэ?э?ээ??э диэри баккыта суох сылдьыбыт батараактар, быстыбыттар-ойдубуттар к?ннэрэ к??рэйдэр к??рэйэн и?эр. Испирдиэ?кэ билигин ити сорох акаары тойооскуларга у?уну-киэ?и ?йд??б?т, элэс-мэлэс туттубут ааргы кэриэтэ к???ннэр да?аны, дьи?э кинилэри ?г?стэрин уон т?г?л б?кт??р са?ыл мэйии. Айа кылын к?р?н ?кт??р барахсан. Оннук буолан да?аны бу дьалхааннаах к?ннэри-дьыллары этэ??э туораата?а, баччаа??а диэри тыыннаах кэллэ?э дии. Кини ?г?с атастара-до?отторо чыкаалар обургулар тимир илиилэриттэн Дьокуускай та?ынаа?ы бэс алардар буордарын кытта буор буолбуттара ыраатта. Бэрт сылбыр?алара, сатабыллаахтара эрэ м?чч? туттаран илин к?рээбиттэрэ. Испирдиэ?кэ иннэ-кэннэ чахчылаахтык к?ст?бэт, тугунан туолуйан тахсара биллибэт т??рэккэй суолга киирэн биэрэр санаата суо?а. Онон ол-бу саарбах саагыбардарга э?и??э кыттыбата?а. Ити да гыннар кыайыы-хотуу быйа?ын ?ллэсти?эр кэм кэллэр, кини, та?ара к?м?т?нэн, ?л??т?ттэн син матыа суох этэ. Хата а?ара хараммата?ына ба?ыыба. Дьэ ол и?ин кини бу хааннаах хапсы?ыы кэмигэр ойо?оско туран хаалар санаалаа?а. Ону баара…
Урукку аллар ата?ын ааттаах Аргыылап баай уолун Испирдиэ?кэ ыты?ыгар т??эрэн э?эрдэлии к?рс?б?тэ биитэр абаа?ы к?р?н боруогуттан холдьо?о то?уйбута диир хайалара да дьи? чахчыга с?п т?бэспэттэрэ. Айах тутан айхаллыа?ын бу сэрии тугунан т?м?ктэниэ?э биллибэт этэ. Олус ?л???йэн к?ст?н-биллэн хааллаххына, кэлин моонньоох баскынан да толунуоххун с?п. Оттон булгуччу к?хс?н? к?рд?р???? эмиэ ба?арыллыбата. С?б?лээбэти адьас а?а?астык биллэрэр хойут, ба?ар, иэстэбиллээх буолуон син. Арай Бэппэлээйэп кы?ыллары кыайан кэбистин? Сибииргэ, Арассыыйа?а тиийэ ?р?? былаа?ын олохтоотун? Онон, кыыстаах эмээхсинин курдук, с?б?лээбэтэр да, Испирдиэ?кэ Валерийы олордоругар тиийбитэ. Сатаатар ону хам бааччы олорор диэтэ?и? дуу: т??н-к?н?с бы?а кэлэр-барар. Ити сылдьан т?бэстэ?инэ, иэдээн. Уонна кэнникинэн ол-бу соруда?а да элбээн барда: ол ки?ини бил, бу ки?ини бул. Кы?ал?а диэтэ?и?. “Тыаттан бу хоско балтым о?отунаан киирэллэр”, – диэн к???р??р? этэн к?рб?тэ да, кы?аллыах бы?ыыта биллибэт. “Дьиэ? киэ?. Булан олордуо?”, – диэн кэбиспитэ. Ону туох диэн утарыаххыный? Ба?ар-ба?арыма, билигин кини биллибэтин-к?ст?бэтин ту?угар кы?алыннаххына сатанар. Биир ута?ынан ситимнэнэн хааллылар дии.
– Мин эппит дьоннорбун билли? дуо? – Валерий кэтэ?э сатаан баран, ыйытта.
– Байыаннайы? кэлбит. Байанкамаатын диэки чыналдьыйан эрэрэ…
– Оттон Тииттээхэп?
– Сылдьар… – Испирдиэ?кэ эмиэ хамсатын соппойон барда.
– Сылдьымына ханна барыай? – Валерий кыйахана бы?ыытыйда: “Хас тылын барытын чыскынан хостотон т??эн!” – Сылдьалларын мин эйигинэ суох билэбин. Хайдах-туох бы?ыылаахтарый? А?ата урукку билсиилээ?и? этэ дии: к?рс?н ыйан-хайан к?рб?т?? дуо?
Испирдиэ?кэ хоно?ото кыйахаммытыгар б?р?к? кы?аллыбата. ???ргэнэн к???н хаалла?ына хата ??р??. Оччо?о кэлин атын сиргэ олорон т?бэстэ?инэ да?аны: “?ы, ??лээннээ?им о?отун хонноруом суо?а дуо? К?рд?сп?т?н хоннорбутум. Тугу дьарыктанарын т?р?т билбэппин”, – диэн ыты?ын соттон кэби?иэх этэ. Билигин, бэйэтигэр олордор кэмигэр тутулунна?ына, туох диэн куотуой?
Валерий сиэбиттэн ча?ытын ылан к?рд?. Сибилигин саамай табыгастаах кэм. Дьон ?лэлэриттэн кэлэн а?аан-сиэн б?тэллэр. Т????? патруль буолла?ына тахсыа быдан эрдэ. Кини туран та?нан барда.
– Бэлиэрий, Тииттээхэптэри т?р?т булсуо суох эти?. Алдьархайга тиксиэххэ с?п. Саарбах дьоннор. Уола наар хомуньуустары кытта куодары?ар. ??рэх суутугар тос курдук дуо?унастаах бы?ыылаах, – Испирдиэ?кэ эйэ-дэмнээхтик са?арда. – А?ата…
– А?атын к?р?ст?? дуо? – Валерий бы?а-бааччы ыйытта.
– К?рс?н… – о?онньор хамсатын ыты?ыгар тэбээтэ, чубуугун оборон к?рд? уонна саппыйатыгар баайылла сылдьар токур боробулуоха кэрчигинэн ха?ыста.
Валерий, та?нан б?тэн баран, к???тэн турда уонна о?онньор тиэтэйбэтиттэн эмиэ кыйаханан кыынньа т?стэ:
– Ол к?рс?н?.. Тугу кэпсэттигит?
– Айыкканыый, до?оор. Ууга-уокка т??эрэн т??э??ин, – Испирдиэ?кэ хамсатын тобулан оборон сурдур?атта. – Ыт ыксаан-ыксаан икки хара?а суох о?ону т?р?т?р дииллэр. Бу курдук тиэтэйэн, оломун билбэккэ эрэ ууга киирэ??ин, иэдээ??э т?бэ?ээйэ?ин.
– Чэ с?п. С?пк? этэ?ин, – Валерий т?тт?р? олордо. – Тугу кэпсэттигит? Туох диирий?
– Суох.
– Хайдах?!
– Ол курдук. “Дорообо, Дьэримиэй С??дэрэбис” диэбиппэр тугу да хардарбата. Ха?аа??ыттан эрэ хаан ?ст????н курдук, ??стээ?инэн дь?кк?чч? к?р?н баран, т??нэри хайыста. Дьэ ки?ийдээн! Абаа?ы к?р?р? итиччэ эбитэ дуу, сиргэнэрэ оччо эбитэ дуу. Онноо?ор ыт ?рдэ?инэ ки?и “ч?т!” диир куолута. Кини буолла?ына ки?и са?арда ээ диэн биир тылынан хардарбата. Ама ??рэхтээ?ин и?ин урут син холоон тойооску этэ. Ыт баара…
Испирдиэ?кэ кэпсээн истэ?ин аайы эбии кыы?ыран, тырыттан ??хсэрэ эбии ????ннэнэн барда.
Валерий та?ырдьа тахсыбыта, харбыала?ар хара?а буолбут. Кинини куоракка ?г?с ки?и билэр. Онон маннык кэм?э сылдьара ордук табыгастаах. Ити гынан ?г?с ки?ини билэрэ да?аны Валерийга ту?алаамаары гынна бы?ыылаах. Ньылхантан хо?норугар: “Сорукпун элбэх эрэйэ суох толоруом, саха ??рэхтээх айма?а, сэниэ ?тт?лэрэ бары, Пепеляев и?эрин и?иттэхтэринэ, ?р? к?т? т????хтэрэ, кинилэри т?мэр, тэрийэр, салайар эрэ наада буолуо”, – дии санаабыта. Онтуката к??пп?т?н курдук буолбата. Саамай эрэммит, ааттарын ааттаан кэлбит дьоннорун суоллара сойбут: сорохторо хайыы-?йэ тутуллан трибуналга сууттаммыттар, сорохтор куттанан хорооннорун и?игэр кирийбиттэр. Испирдиэ?кэ курдук. Испирдиэ?кэ сибилигин да ньимийэн сытыах ки?и кы?ал?аттан к?м?л?сп?тэ буолара к?ст?н турар. Оттон Валерий соччо бигэтик эрэммэтэр да, син, ба?ар, би?иэхэ холбо?уохтара диэбит дьоно адьас чы?ха атын буолбуттар. Биир оннук ки?иэхэ, урут бэркэ билэр ки?итигэр, Испирдиэ?кэни ыыта сылдьыбыта. О?онньор к?лэн-салан мылаары?ныырын быы?ыгар ол ки?иэхэ бииргэ ??рэммит до?отторун санатарыгар Валерий аатын ахтан а?арбыт. Онуоха анараа??ыта ойон туран уолугуттан харбаабыт: “Ол бандьыыт ханнаный? Билэ?ин дуо? Эт! Сидьи?и саа уо?угар туруоруохха наада!” Испирдиэ?кэ ити к?рс????т?ттэн бэркэ куттанан, ки?э алдьанан т?нн?б?тэ.
Дьон ?й?-санаата уларыйара т?ргэнэ с?рдээх эбит. Урут саарбахтааччылар ?г?стэрэ билигин сэбиэскэй былаа?ы туох да халба?а суох ылыммыттар. Са?а былаас кинилэр эт-хаан былаастара буолбут. Ону к?м?скээннэр тиистэринэн-ты?ырахтарынан т????х айыламмыттар. Иллэрээ сыллаа?ыга диэри политика?а ?р???-хараны араарбат, тойотторо дьа?айбыттарын хоту с???? кэриэтэ сылдьар хамначчыттар, батараактар, харахтара а?ыллан, айахтаа?ы атыппат араатар буолбуттар. Инньэ т?р??тэхтэриттэн сэбиэскэй былааска дьулуспут, ол дьулу?уулара дьэ туолан ??рб?т-?р?г?йд??б?т курдуктар. Чэ кинилэр буоллуннар да?аны. Кырдьыга, сэбиэскэй былаас быстыбыттар, дьада?ылар былаастара буолла?а. Кы?ыыта баар: ??рэхтээх сахалар кы?ылга булгуччулаахтык холбоспуттара. Дьэ дьиибэ. ??рэхтээх дьоннор, урукку былаас эргийдэ?инэ, быдан ?ч?гэйдик олоруохтара суох этэ дуо? Билигин ити кумалааннары кытта тэ?нэстэхтэринэ холоон ??н?н?р-т??лэнэр инилэр. Итиэннэ сатаатар к?нн?р? са?ата суох, к?нн?р? хонтуора?а эрэ ?лэлии сырыттахтара дуу. Улуус улуу?у кэрийэ сылдьан, “сэбиэскэй былаас к?м?скэлигэр б??с-б?тт??н т?мсэн, Пепеляев генерал сэриитин утары таас хайа кэриэтэ ньыгыллык туруо?у?! ?р?? сэриини ?нт?р?т?????!” диэн мунньах, араатар б???. Тыа дьада?ыта кинилэри итэ?эйэр, кинилэри баты?ар эбит. Уонна дьон ?й?н-санаатын бу бассабыыктар саха?а автономияны биэрэн кыайбыттар. Ханна да сырыт, дьон тылын ба?а наар: “Автономия… Автономия…” Дьэ сатабыллаах сатаналар. ?йэлээх саа?ын тухары кулут сылдьыбыт норуокка автономияны биэрэр диэн, кырдьык да?аны, манан суол дуо? Ол эрээри ити билигин автономияны айхаллаан айа?аланааччы сорох сэниэ т?р?ттээх ??рэхтээхтэр кыайан тургутан ?йд??б?тт?р: бу ?птээх-астаах, баайдаах-дуоллаах аймах автономията буолбатах, кулут-кумалаан, хамначчыт, дьада?ы автономията ээ! Бу би?игини утары ту?уламмыт, би?игини э?эргэ аналлаах, кинилэри ??ннэрэргэ-?р?г?йд?т?рг? айыллыбыт автономия ээ! Ити билигин автономияны уруйдааччы ??рэхтээхтэр кэлин кэ?эйиэхтэрэ ээ… Чэ сах сиэтин кинилэри!..
Валерий аппаны туораан, Советскай уулусса?а тахсан, хаамарын бытаарта. Бэйи, хайыах ба?айытай? Тииттээхэптэргэ таарыйар дуу, суох дуу? Ньукуус Тииттээхэп семинария?а ??рэнэр эрдэ?инэ Валерий биир саамай чугас до?оро этэ. Оччотоо?уга политиканан дьарыктанар уолаттартан тэйэ туттара. Ол оннугар хата ??к??лээх, к?рд??х-нардаах бэчэрии?кэлэргэ к?т?ппэккэ сылдьара. Ньукуус а?ата Дьэримиэй С??дэрэбис, бухгалтер о?онньор, Валерийы эмиэ с?б?л??рэ, до?оругар кэллэ?инэ, бэрт эйэ?эстик к?рс?р?, ону-маны сэ?эргэ?э сатыыр буолара. Уолаттар семинарияны б?тэриэхтэриттэн биирдэ-иккитэ элэс к?рс?н ааспыттара. Онно соччо тугу да?аны ыа?ахта?ан кэпсэппэтэллэр да, Ньукуус уларыйбыт бы?ыыта биллибэт этэ. Уруккутунуу биир кэм к?лэ-сала сылдьара.
Ньукуу?у к?рс??р? Валерий хаста да уулусса?а кэтээн баран табыллыбата?а. Уол мэлдьитин аргыстаах буолара. А?а?астык ?лэтигэр тиийэрэ букатын сатаммат. Со?уччу дьиэтигэр барыа?ын эмиэ дьулайар. Ол и?ин Испирдиэ?кэни чу?ната ыыппыта. Онтуката адьас т??нэрини туойда дии. Ким билэр. Дьэримиэй о?онньор сэбиэскэйдэртэн туох бэйэлээ?и сомсон оччо кытарбыт ???. Кырдьа?ас ки?и бэрт кыра ахсын соччо уларыйыа суо?ун с?п этэ. Ба?ар, кини Испирдиэ?кэ ыма?наан ырдьа?ныырын абаа?ы к?р?н т??нэри хайыспыта буолуо. Оннуга эмиэ с?п. Хата чахчыта оннук ини. Ньукуус бэйэтэ эмиэ, ??к??н?, оонньууну туппут ки?и, ??к??н? сиилиир, бэл маанытык та?нары, хаалты?ы баанары утарар бассабыыкка кубулуйбут ????? Ньукуу?у тылга киллэрбит, илиигэ ылбыт ки?и элбэх дьон ?й?гэр-санаатыгар тиийиэх этэ: кини билэрэ-к?р?р?, до?оро-ата?а ?г?с буолуохтаах. Бу курдук барыттан бары куттана-дьиксинэ, сэрэхэчийэ сырыттахха, соругу толорбокко чоро? со?отох туран хаалыахха с?п. Кэбис, хоргус акаары тылын истимиэххэ. Сылдьыахха!..
Валерий бэркэ билэр дьиэтин хал?анын тутаа?ын харбыаласта. Тарта. Хатаа?ыннаах. То?суйда.
– Ким?иний? – кыыс о?о са?ата и?илиннэ.
– Мин… мин… – диэтэ Валерий бы?аарыыта суохтук. – Ньукуус баар дуо?
– Суох.
Валерий, турбахтыы т??ээт, икки?ин то?суйда.
– Кимиэхэ наадалааххыный? – чочумча буолан баран кырдьа?ас куолас к????нээтэ. Дьэримиэй о?онньор куола?а.
– Ньукууска.
Тимир к?р?ч??к тыа?аата. Валерий тымныы туманын б?р?нэн и?ирдьэ атыллаата.
– Дорооболору?.
– Дорообо… – о?онньор то?уй со?устук хардарда уонна киирбит ки?и диэки ???с гынна да, сыа ч?мэчи барыарбах сырдыгар кимин-хайатын кыайан билбэтэ.
– Дьэримиэй С??дэрэбис, билбэти? дуу? Э?иги чэйгитин элбэхтэ испит буолуохтаах этим, – Валерий ?т?л?г?н уулаах у?аат ?рд?гэр уурда, сирэйин тууна бааммыт саалын аллара тарта уонна дьиэлээх о?онньор “сыгынньахтан” диэн этэрин, и?ирдьэ ы?ырарын к???тэн биир сиргэ тэпсэ?нээтэ.
– Эн… Бэлиэрий… Аргыылап… эбиккин дуу?
О?онньор ыалдьыт кэллэ диэн сэ?ээрбитэ, сэргэхсийбитэ биллибэтэ, хачча?ай т?б?т?н сууралана-сууралана, хаты?ыр, ?рд?к бэйэтэ с????х-с????хтэринэн ???ллэн, хос т??эн акыллан турда.
– Мин-мин… – Валерий ?р???сп?тт?? хардарда.
– Бу… ха?ан кэлли??
– А?ыйах хонно.
– Хантан?
– У?уортан, – Валерий илин истиэнэ диэки сапсыйда.
– У?уортан хантан?
Валерий о?онньор то?уй, хатыылаах, ону аа?ан ха?ыс дь???н?н, дьиэтин тас ааныгар туруоран эрэн доппуруостаа?ынын барытын аты?ыраата. “Испирдиэ?кэ ба?айы бу сырыыга, араа?а, кырдьыгы эппит эбит”, – дии санаата. Ол да буоллар, ууга т??эн эрэр ки?и оттон туту?арыныы, ба?ар, бу Дьэримиэй сэрэнэр дь???нэ буолаарай, устунан ирэн-хорон бараарай диэн эрэ?кэдийэн, а?ала сатыы-сатыы мичээрдээбитин кубулуппата.
– Дойдубуттан.
– ?ы… Бы?аас Артыамыйапка холбоспут сурахтаа?ы? дии. Ол ба?айы эмиэ дойдутугар эргиллэн кэллэ дуо?
Валерий, туох диэн хардарыан билбэккэ, к?хс?н этитэн эрэ кэбистэ. “Эчи, мин кимиэхэ-туохха холбоспутум ки?и ахсыгар и?иллэн т??эн!” – диэн и?игэр кы?ыйан кыбдьырынна. Итиччэ сирэй-харах астаран туран мэлдьэ?иэ?ин сатамньыта суохха дылы. Биитэр “Артемьев дойдутугар са?а т?нн?н и?эр, генерал ба?ылыктаах халы? армияны илдьэ” диэ?ин о?онньоро ол сурахтан ??рэн ?нт? т???? суох бы?ыылаах.
– Эн баччаа??а диэри ?йд?мм?кк???н бандьыыттаан сарайа сылдьа?ын дуу? – Дьэримиэй ?сс? лаппыйан ыйытта. Булдун ?рд?гэр субу саба т??ээри гыммыт модьу атах курдук икки акымалын хамнаппахтаата.
Ити ыйытыыттан били Валерий сирэйигэр то?мут мичээр с?тэ о?уста.
– Ньукууска наадалаах этим. Баар дуо? – диэтэ Валерий хап-сабар, бу т??рэккэй кэпсэтиини уурата охсуон ба?аран.
– Ол туох наадалааххыный?
– К?рс??м, кэпсэтиэм этэ.
– К?рс?н тугу кэпсэтиэ? этэй?
– К?нн?р?… оттон…
– “К?нн?р?” тугу? – о?онньор куола?а кытаатан барда.
Валерий о?онньор маннык дьарымталаахтык са?арарын бу аан ма?най и?иттэ. Урут, семинария?а ??рэнэ сылдьан, кини Дьэримиэйи наар “тукаларыам”, “сэгэрдэриэм” диэн унаарыччы са?арбыт намыын, сымна?ас о?онньор курдук саныыра. Валерий о?онньорго ити харсаах тылларыгар ?сс? ордук харсаах тылларынан хоруйдуо?ун, кини дьарыйар са?атыгар ?сс? ордук к??стээх дьарымталаах са?анан хардарыа?ын ба?арда да, билигин кинини кыы?ырдара букатын сатамматын, ол ку?а?ан дьайы?наах буолуо?ун ?йд??н, сымы?а?ын бы?а ытырбахтаата.
