скачать книгу бесплатно
– Ха… хайдах?
– Чэ ол у?ун кэпсээн, а?аа.
– У?аатын! – Аргыылап талах олоппо?у ылан уот иннигэр олордо, уолугар атын олоппо?у халбарыччы аста. – Эн миигин кытта ???-таамах курдук кэпсэтимэ. Т?р?пп?т а?а? буолабын. Онто суох бы?аас барыаххыттан с?тэн хааллы?, дьонноохпун диэн, дьон курдук, биирдэ эмэтэ илдьит да ыыппаккын. Аны туран, бачча ?р сылдьан кэлэн баран, хайдах-туох олордугут диэн ыйытала?а да соруммаккын. Тиэтэйэри? оччо дуу, кы?амматы? оннук ?л?гэр дуу?
Валерий а?атын чи?-ча? куола?ыттан кыы?ырбытын ?йд??т?. Ол да буоллар олус холурдук кэпсэттим дуу диэн буруйдана санаммытын та?ыгар биллэрбэтэ, олоппоско олорбокко, к?м?л??к харда?астарыгар к??х т?л?н ??к??л??р?н одуула?а турда. Ити туран а?атын дьэбир харахтарын уота тирэммититтэн к?хс? кэдэйэн барарга дылы буолла. Уол онтукатыттан, баччаа??а диэри кыра о?о курдук а?атыгар с?р?н баттатарыттан, бэйэтэ да кыйахана бы?ыытыйда.
– Мин к??лэйдии, к?р?л?? сылдьар ???б?н дуо? Сорох ба?ас сарсы??ы к?н тыыннаах буоларын дуу, суо?ун дуу билбэт да?аны. Э?иги буолла?ына сылаас дьиэ?итигэр б?гэн олорон араа?ы дой?охтуугут.
О?онньор уола буруйданан илэ-сала т?спэтэ?ин, хардары ???ргэнэн са?арбытын и?игэр с?б?л?? санаата: “Чэ сити, ??т-?кч? мин… Сынньылба сыраан буолбатах, хатан тимир ки?и. ???ллэ?ниэн кэриэтэ тостуо…” Кини кыы?ырбыта арыый у?араан, куола?ын сымнатан, эйэ дэмнээхтик эттэ:
– Ким да эйигин к?р?л?? сылдьа?ын диэбэт. Билигин к?нэ-дьыла оннук. Ки?и хонон турда?ына турдум диир кэмэ. Сурахтыын с?тэн хаалары? куттала ?л?гэрэ бэрт ээ. Ол и?ин этэбин.
– Т??? да с?ттэрбин, э?иги хайдах олороргутун барытын истэ-билэ сылдьабын. Ол и?ин да бу бы?а тиийэн кэллэ?им дии.
– Чэ с?п. Ити хааллын. Тыыннаах к?р?ст?б?т – ?ч?гэй. Ол эрээри ?й?-т?й? булунан, итиини-бу?ууну тумнан сылдьыахха баара.
– Ол аата хайдах?
О?онньор уолун са?атыгар дьиэк киллэрбэт дьэбир дор?оону, ону аа?ан ?сс? улаханнык ???ргэниэх чинчини и?иттэ. Син биир тылын ылыннарбатын билэн, кини бу кэпсэтиини у?атар-кэ?этэр ту?ата суо?ун ?йд??т?.
– Хайда?ын бэйэ? бы?аар. Улаха??ын, – о?онньор и?иэттэн кэбистэ, уолун ?р? к?рд?. – Тиэтэйэр буоллаххына ньимийэн турума. Тугу да истибэккэ, б?тэй хаа?ахха хааттарбыт курдукпут. Илин тугуй-ханныгый? Олор. Кэпсээ. Бэппэлээйэп кыньараал сэриитэ кэлэн и?эр дииллэр. Кырдьык дуо?
– Кырдьык, – Валерий олоппо?у ылан, к?хс?нэн о?оххо олордо. – Бу к???н Пепеляев этэрээтэ Охотскайга, Ая??а кэлбитэ. Сэттэ с??счэкэ ки?илээх. Бары, му?ха соботун курдук, ыллар са?ааннаах талыы нуучча дьоно. ?кс?лэрэ офицердар. Генерал ???э генерал, полковник ???э полковник. Сэрии б???н? ааспыт, итиини-бу?ууну билбит дьон. Пепеляев манан кэлэн Дьокуускайы ылар, онтон Сибиири сэриилээн, Россия?а аа?ар былааннаах. Сэбиэскэйи утары санаалаах барыта онно мунньу?унна. Артемьев этэрээтэ эмиэ холбосто. Пепеляев, былыр ?йэ?э манна кэлиэх ки?и, то?устар табаларын аанньа биэрбэккэлэр, Ньылха??а тутуллан хаалла. Билигин дьэ са?ардыы бу диэки салаллан и?эр.
– Оо, айыым та?арам… – Аргыылап о?онньор ыты?ынан сирэйин саба туттан б?к т?стэ, ???э тыынна. – Аата, кэлиэ баар эбит…
Ааныс ха?ас диэкиттэн кэлэн остуолу о?ох чуга?ыгар сы?арыччы аста, ол-бу астаах миискэлэри, тэриэлкэлэри а?алан уурталаата, чэй кутта:
– А?аа, тукаам. Бу алаадьыта сиэ. Бу к?б??р баар. Ахтыбыты? буолуо.
Итиэннэ бэйэтэ ойо?остон ахтыбыт амарах хара?ынан уолун имэрийэ к?р? олордо.
А?алаах уол сулбу-салбы а?аан бардылар.
– Аны бэйэ? тускунан кэпсээ, – диэтэ Аргыылап о?онньор.
– Бэйэм бу баран и?эбин.
– Баран и?эргин к?р?б?н. То?о бараргын ыйытабын.
– Генерал Пепеляев сирэй бирикээ?инэн.
– Ол эйигиттэн атын ки?ини булан ыыппаттар ??? дуо?
– Ону ыйыталаспата?ым, – Валерий ???ст?к хардарда.
– “Ыйыталаспата?ым!” Ыйытала?ыахха наада. Бары туора ки?иэхэ тиитин охтотторон баран тии?ин ичигэстиэхтэрин ба?араллар. Ыйыталаспат буоллаххына, ?йэ? тухары тиитин охторо сылдьыа?, тии?игэр тии?иниэ? суо?а.
– Эн уолу? оннук акаары буолбата ини. Ким элбэх тии??э тиксэрэ ?сс? биллибэт.
О?онньор ситэ испэтэх чэйин холумта??а эстэ, б?л???этин ??с диэки аста уонна кэргэнигэр эттэ:
– Бар, о?о?ор ?й??тэ бэлэмнээ. Лэппиэскэтэ, арыыта, буспут эттэ суулаан Суонда?а биэр. ?ч?гэйдик уурдун.
Ааныс тугу эрэ ыйытыах курдук гынан и?эн о?онньоро кырыктаахтык кынчарыйбытыттан тохтоото уонна са?ата суох ха?ас диэки барда.
Аргыылап дьахтар хаппахчытыгар киирэрин кэтэ?эн олорон хамнаабат хара?ынан уолун тобулу к?рд?:
– Эн билэ?ин дуо ханна, туохха баран и?эргин?
– Билэбин.
– “Билэбин”, – о?онньор, кы?ыйан, эмиэ уолун ?т?г?ннэ. – Билэри? буоллар, итинник сулбуччутук хардарыа? суох этэ. Кыньараалы? тугу бирикээстээтэ? Онно туох соруктааххыный?
– Сэриигэ тугу бирикээстииллэрэ биллэр ини.
– Сэкириэт дуо? А?а?ыттан кистиигин дуо?
– Кистээбэппин. Билиэххин оннук умсугуйар буоллаххына, и?ит, – Валерий кумаа?ыттан ыйаа?ы аа?ан эрэргэ дылы б?тэ?и куола?ынан са?арда. – Би?иги диэки санаалаах дьону кытта сибээстэ?иэхтээхпин. Кинилэри т?м??хтээхпин. Кы?ыллар хас хардыыларын биллэрэ олоруохтаахпын. Пепеляев куоракка чуга?аата?ына, ?р? турууну тэрийэн, сэбиэскэй салайааччылары суох о?ортуохтаахпын…
Та?ырдьаттан Суонда киирдэ.
Валерий ах барда.
– Кы?аллыма, кэпсээ. Суонда, кэл, итиитэ киллэр.
Валерий с?б?лээбэккэ к?хс?н этиттэ эрэ, та?ыгар онтун биллэрбэтэ.
– Соругум с?нньэ итинник. Оттон ымпыгын-чымпыгын били??итэ бэйэм да билбэппин.
– Онно дьо??ут элбэх дуо?
– Бааллар.
– Ол ки?и эрэнэр дьонноро буолуо дуо?
– Билбит суох.
– Билбэккин… уонна баран и?э?ин, – о?онньор аа-дьуо тии?ин быы?ынан сыыйан са?арда. – Чыкаа?а акаарылар олороллоро буолуо дии саныыгын дуо? Онно сылдьар буулдьа арда?ын ортотунан сэриигэ киирэрдээ?эр ордук кутталлаа?ын ?йд??г?н дуо?
– Эйиэхэ барыта сатаммат: “билэр” эмиэ сатаммат, “билбэт” эмиэ сатаммат, – Валерий чааскытын тыастаахтык халбарыччы аста. – ?йд??т?рб?н да, баран истэ?им дии. Бэйэбит быар куустан олордохпутуна, ким би?иги туспутугар охсу?уой?
– ?йд??х ки?и уоттаах чо?у атын дьон илиитинэн тарыйтарар ба?айыта.
– Т?м?к к?н тиийэн кэллэ?инэ оннук “?йд??хт?р” абыраныахтарын билбэтим.
– Саарба?алаама: ?л??лэриттэн матыахтара суо?а. ?сс? атын ки?и ?л??т?н кытта куду харбыыллар ини.
– К?р?лл??.
М?кк??эн да уолун иннин ылыа суо?ун билэн, о?онньор тохтоото. Кини т??? да эппитин и?ин, уола барар хаанын ылыммыт бы?ыылаах.
Валерий остуолтан туруо?ун саныы-саныы, а?ата хамнаабакка олороруттан турбата. “Бы?ааскы кэннэ о?онньор биллэ хоттороохтообут. Т?р?т да намы?ах, хаты?ыр бэйэтэ ?сс? ордук намтаабыкка, синньээбиккэ дылы буолбут. Урут да?аны к?т?х сирэйэ ?сс? суптуйбут. Омурда харбыйбыта улааппыт. Арай хара?а уруккутунан. ?сс? ордук уоттаммыкка айылаах. Итии уотунан буолбатах, тымныы уотунан. Ол оннугар хата Суонда эбии соноон к?ск?йб?т. Били хомсомуоллар “к??х истээх баай” диэн ыллыылларын курдук. Омос к?рб?т ки?и Суонданы тойон, а?абын хамначчыт дии?ик”. Ити санаатыттан сонньуйуох курдук буолан и?эн, Валерий а?ата бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэрдии ботугуруурун и?иттэ.
– Ыттар… Бэйэлэрэ барбаттар, кинини ыыталлар… Дьиккэрдэр…
Ааныс с??гэйдээх б?л???эни тутан и?эн тохтуу т?стэ:
– Ол ким?.. Бэлиэрий, ханна бара?ыный?..
– Дьокуускайга, – уол ба?арбатар да хардарда.
– Ханна да бардын, эйиэхэ наадата суох, – о?онньор с??гэйдээх б?л???эни кэргэнин илиититтэн сулбу тардан ылан, дьалкылдьыппытынан остуолга бырахта. – Эр ки?и ханна барара-кэлэрэ дьахтар дьыалата буолбатах.
Эрин тылыгар кы?аллыбакка, Ааныс уолун аттыгар кэллэ.
– Тоойуом, ха?ан бара?ыный?
– Билигин.
– Тыый! Т??ннэри дуо? Бачча тымныыга… Кытаатан сэрэнэн сылдьыый. Тымныйаарыгын. Ити бэйэ? са?ыл са?ынньаххын кэтиминэ?ин туох абаа?ы ба?айытын кэтти?? Сону? эмиэ б?р?к?тэ суох.
– Бассабыыктар са?ыл сонноох дьону с?б?л??ллэр ??? дуо, дьахтаар?! – Аргыылап о?онньор с???д?йдэ. – Са?ам диэн са?арар ээ…
– Дьокуускайга?.. Онно… – Ааныс тугу эрэ ?йд?? сатыырдыы о?онньордоох уолун сирэйдэрин олбу-солбу к?р?тэлээтэ итиэннэ, чуга?аан, уолун саннын имэрийдэ. – Онно… тукаам, балтыгын Кыычаны булан к?р-и?ит эрэ. Суруга кэлбэтэ?э ыраатта. Хайдах сылдьаахтыыра буолла.
– Бу акаарыны, уолу? онно уруу-хаан к?рс? баран и?эр ??? дуо? – о?онньор эбии кыбдьырынна.
– Ээх-ээх… – Валерий ийэтиттэн арахса охсоору эрэ с?б?лэммитэ буолла. – Чэ мин бардым. Т??н ыраатта. Хара?а?а кы?ыллары аа?а т?стэрбин с?п этэ.
– Кы?ыллар манабыллара айан суолун устун баар буолуохтаах. Эн бэтэрээ туора суолунан бардаххына сатанар. Бэйи, Суонда эйигин буом сирдэри аа?ыаххар диэри тиэрдэн биэриэ. Суонда, тахсан мин аппын Бэлиэрийгэ к?л?йэн биэр. Арыый сэниэлээх буолуо. Кини атынан бэйэ? айаннаа.
Суонда Ааныс уолугар бэлэмнээбит м????чч?ктээх а?ын туппутунан са?ата суох та?нан та?ыста.
Валерийдаах о?онньор туран эмиэ та?нан бардылар.
– ?ч?гэй сэптээх инигин? Суолга араас буолуон с?п, – Аргыылап сибигинэйэн ыйытта.
– Баар… Эн Суонда?ын на?аа хоойгор киллэрээйэ?ин. Итинниктэри дьарыйа со?ус тутар ордук буолуо этэ.
– Куттаныма. Суонда – эрэл ки?и. А?аардас дьарыйарынан ыраатыа? суо?а. Аара ханна-ханна тохтуургун ?йд??н и?эр инигин?
Уол кэ?ис гынна.
Тахсаары турдахтарына Ааныс ха?астан ыа?айа тутуурдаах кэллэ.
– Тукаам, бу дьэдьэннээх с??гэйи о?обор Кыыча?а биэрээр эрэ. Дьэдьэни таптаахтыыр этэ.
– Бу дьахтары!.. – о?онньор ??хсэн ботугураата.
– Чэ а?ал-а?ал!
– Тукаам, бука диэн сэрэнэн сылдьаарыый… Ыарыйдах…
Уол, ийэтин ситэри истибэккэ, хал?аны аста. А?ата кини кэнниттэн та?ыста. Ааныс тымныы туманын ортотугар илиитэ даллайбытынан туран хаалла.
Суонда, дьиэлээх аты к?л?йэн, уол та?а?а?ын к???рд?.
О?онньор, ал?аан дуу, бырастыыла?ан дуу, тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, атын тула хаама сылдьан имэрийдэ.
Валерий муо?атын ылан сыар?а?а олордо.
– Бу барахсаммын харыстаан илдьэ сылдьаахтаарыый, – диэтэ Аргыылап о?онньор сыар?а?а кэлэн уонна, тохтуу т??эн баран, н?р?с гынан аргыый ыйытта: – Бэппэлээйэп бу диэки т????? кэлиэ?эй?
– Ый кэри?инэн кэлэрэ буолуо.
– Бэйи эрэ, ки?и чахчы эрэнэр суола бы?ыылаах дуу, хайдах дуу?
– Эрэнэн. Мин бэйэм чаа?ым б?к эрэнэн и?эбин. Онноо?ор Артемьевка холбо?уллубута. Онуоха холоотоххо…
– Кы?ылларга со?урууттан эбии сэрии кэлэ турар дииллэр дии.
– Буоллун! Пепеляев биир ки?итэ биэс ки?иэхэ холоонноох. Сэрии араас алба?ын барытын билэллэр. Би?иги дьиикэй саллааттарбыт да, ол-бу бырадьаагы Коробейниковтар да курдук буолбатахтар. Итиэннэ генерал ки?и кэм кыайарын билэн бачча чиэски дойдуга аттаммыта чахчы. Сили?э-мутуга да ыраах курдук кэпсииллэр. Японнар, америкалар к?м?л???лл?р ???.
– Айылаа?ын оннук буоллун…
– Атын эрэнэрбит суох. Эрэннэххэ сатанар.
Суонда атын тэлгэ?э та?ыгар та?аарда. Валерий, атын кини кэнниттэн салайан и?эн, ыа?айаны кыбынан олорорун ?йд??т?. Тугу эрэ ботугуруу т?стэ да, ыа?айаны к?рдь?к диэки элиттэ.
– Чэ быра?аай, – Валерий муо?алаах илиитинэн даллах гынна.
– Кытаат, тоойуом…
Дьыбардаах салгы??а хара?а суол устун туман биирдэ-иккитэ ?р?к?йэн эрэ хаалла. Аргыылап о?онньор аттар туйахтарын тыа?а и?иллибэт буолуохтарыгар диэри сэргэ?э тайанан турда.
Халлаан ?сс? б?тэй хара?а эрдэ?инэ сыар?алаах ат и?эр тыа?а и?илиннэ.
Аргыылап о?онньор оронугар олоро т?стэ.
?т?р аан сабыллан “лип” гынна.
– Суонда, эн дуо? – о?онньор, хамначчытын тыынарыттан эндэппэккэ биллэр да, ыйытта.
– Ыык…
– Бэлиэрий ?ч?гэйдик барда дуо?
