скачать книгу бесплатно
– Куорат… ?р?пк??м… бирикээс…
– ?р?пк??м бирикээ?э уйаларыгар син ууну киллэрбит ээ, – саха ки?итэ сэтэрээбиттии эттэ.
– Сэбэрэ?иттэн к?рд?хх?, кыахтаах со?ус о?онньор бы?ыылааххын, – диэтэ атын са?а. – Оккор туох да суох ини?
– Эс, туох кэллэ?эй.
Валерий муннун арыычча таарыйбакка тыбыс-тымныы ?нч?х курдары к?т?н ааста. Саабыла у?уга тиэйиилээх оту ???энэн-алларанан батарыта т?стэ.
– Сирэйэ-хара?а адьас контра, – били сэтэрээбит са?а ????ннээхтик эттэ. – Ыр?айа сытыйан, хонно?ун анныгар бы?а?ын уктан и?эрэ буолуо.
– Эс, эмиэ тугум бы?а?ай. Бу да о?о тылын, – Уордаах ботугураата.
– Ну, огоннёр, бардаа…
Аттар аа?а турдулар.
– Таппатылар дуо? – Уордаах тэйэ т??эн баран ыйытта.
– Арыычча…
– Баранаактар… Олус да ?рд?б?т?гэр ??к??лээн эрэллэр. Ха?ан иэстэ?иэхпит баарай, – Уордаах абатыйбытын омунугар ынчыктаан ылла. – Оо, кыахтаа?ым буоллар, т??? эрэ элэ-была тылларын этитэ оонньуур этим.
– Би?иги да к?мм?т к??рэйэрэ чуга?аата, Уо?ук. Оччо?о бу сырыыбыт барыта аахсыллыа… ?т??-??? барыта ?йд?н?лл??…
– Эн эппэтэ?и?, та?ара эппитэ буоллун.
Сыар?а килэ? суол устун сыыйыллан истэ.
– Уо?ук! Истэ?ин дуо, Уо?ук?
– Са?арыма, Дьокуускай…
Сыар?а куорат сыырын ?р? дабайан кыычыгыраата.
3
?л??нэ ?р?скэ туруору таас истиэнэ буолан ?тэн киирбит со?уруу Таба?а Ытык хайатыттан хоту Ха?алас Ытык хайатыгар диэри сэттэ к?с устатыгар Улуу Туймаада хочото харах ыларын тухары к???р? туманныран нэлэ- ?ийэр. Манна со?уруу Охотскай муораттан Хоту Муустаах бай?алга диэри, Ар?аа Хатанга ?р???ттэн илин Чукотка?а диэри тайыыр Саха кыраайын киин куората Дьокуускай кырса уор?атыныы туналы ма?ан сы?ыы ортотугар, Сайсары уонна Таалай к??ллэр иккэрдилэригэр хараара бачымахтанар.
Куораты у?аты-туора бы?ыта с??ртэлээбит уулуссалары икки ?тт?нэн онон-манан дь?л?тэ ??ттэммит аал былаахытынан соппулуоттаммыт мас дьиэлэр кэккэлииллэр. Куорат киинигэр чуо?успут кырааскалаах ыстаабаннаах, килэркэй киэ? таас т?нн?ктээх дьиэлэр кытыы диэки тиийэн муус чуол?ан сыыстаах, туруору эркиннээх самнархай бала?аннарынан солбуллаллар. Мас дьиэлэр субур?аларын быыстарыгар онон-манан таас дьиэлэр дьэндэ?эллэр. Аппа чуга?ыгар хайдаары куттаан кураанахсыйбыт Реальнай училище дьиэтэ багдайар. Улахан уулусса?а музей кы?ыл кирпииччэ дьиэтэ сиэдэрэй ойуутунан ??н?рд?? ?р???л?н?р. Онтон арыый олдьу уруккута уобаластаа?ы суут, били??итэ ревком дьиэтэ кылба?ыйар. Куорат саамай хабыллар хаба ортотугар былыр-былыргыттан элбэх ки?ини ытаппыт-ыллаппыт, атыы-тутуу б??? дэлэйбит сирэ – Таас К?ст??нэй эргийдэххэ дьо?ойон биэрэстэ а?аара сири сабардаан ньал?айар. Ол чуга?ыгар урут аар-саарга а?аардастыы аатырбыт, т??лээх б???н?н иирэ байбыт Кушнарев, Никифоров атыы?ыттар са?а былаас илиитигэр киирбит уоруктара, лааппылара кэккэлииллэр. Анараатах хоту киин ыскылааттар, арыгы монополиятын дьиэлэрэ к?ст?лл?р. Куорат араас ?тт?лэригэр дьон у?уохтарынан т?г?р?ктэммит Преображенскай, Богородицкай, Ньукуола, Собуор та?араларын дьиэлэрин солотуулаах куупаллара к?л?м?рдэ?эллэр.
Урут Россия халлаанын хара кынатынан саба хаппахтаабыт ба?ыырдаах тумустаах икки бастаах ?кс?к? кыыл биир саамай хотугу уйата манна этэ. ?с ?йэ устатыгар Б?л?? уонна ?л??х?мэ, Алдан уонна Амма, Халыма уонна Индигирка с?ннь?лэригэр мантан тар?аналлара суохтан соролуур, дьада?ыттан талыыр, дьолго дьулуспуту сиргэ тимирдэр, к???лгэ к???йб?т? к?нтэн с?тэрэр ыраахтаа?ы ынырык ыйаахтара.
Бу этэ тыыннаахтыы к?м?лл?б?ттэр кылабыы?алара, эрэ?иэ?кэтэ суох т?рмэ диэн ынырык сурахтаммыт тымтар тымныылаах ирбэт то? муус кыраай киинэ. Нуучча ыраахтаа?ылара ?р?л?сп?т ?ст??хт?р?н, эрэйдээн-му?наан ?л?р??хтэрин ба?ардахтарына, манна утаараллара. Ким-ким ??р?ллэн-кыйданан, т?гэнэн-т??кэлийэн тиийэн кэлбэтэ?эй ?рд?к та?ара та?нары кыраабыт бу сир б?тэр у?уга дойдутугар? Манна кэлэн умсубуттара Россия халы? дьонун араас бии?ин ара?алара – сарыыссалар бэрт былдьа?ан тылларын бы?ан утаарбыт аристократ хотуттарыттан ?г?с ки?и тыынын быспыт улахан суол ороспуойдарыгар тиийэ. Манна кыйданыы сорун к?рб?ттэрэ нуучча революционердарын бары к?л??нэлэрин дьонноро – ыраахтаа?ыга ?р? тураары Петербург Сенатскай болуоссатыгар ??мэхтэспит декабристартан Россия баттаммыт айма?ын ?р?г?йд??х пролетарскай революциятын тэрийбит, салайбыт бассабыык партиятын биллиилээх дьонноругар тиийэ. Манна к?рс?б?ттэрэ 1917 сыллаа?ы Олунньу революциятын Ленин эрэллээх до?отторо, т?л?нн??х революционердар, тулхадыйбат коммунистар Е.М.Ярославскай, Г.И.Петровскай, Г.К.Орджоникидзе. ?г?с ?йэ тухары ??р??гэ сылдьыбыт, ?р?? хара?ын ?р? к?рб?т?х, быстыбыт-ойдубут, т??кэтэх норуоттарын дьолун-соргутун, кэрэ кэскилин ту?угар уоттаах охсу?ууга кинилэр манна у?уйбуттара саха бассабыыктарын бастакы хай?аллаах кэккэтин…
Билигин Дьокуускай баттал-?ктэл дьэбиннээх сыабын то?о тыыллыбыт, ?лэ?иттэр былаастарын туругурдубут сэбиэскэй Ийэ дойду саамай хотугу у?ук киинэ. Бу кырдьа?ас куорат хахсааттаах халлааныгар Совет былаа?а кыайбытын биллэрэн кы?ыл знамя уотунан умайыктана к??рэйбитэ хайыы-?йэ бэ?ис сыла буолла. Улуу Октябрьтан к???л?н ылбыт саха норуота са?а оло?у тутар бастакы хардыылара мантан са?аланаллар. Бу хотугу кыраайга урукку батталлаах ?йэни эргитээри хаа??а хаа?ыр?аан элиэтэ?эр революция ис уонна тас ?ст??хт?р?н утары кырыктаах охсу?уу мантан тэриллэр…
Бу к?ннэргэ Дьокуускай эргэ уонна са?а, хара?а уонна сырдык к??н к?рс?н к?рэстэ?эр к??рээнигэр – ?р?г?йд??х ??р??лээх уонна аана суох алдьархайдаах сабыытыйалар ухханнарыгар олороро.
Бастакыта, урукку ыраахтаа?ылаах Россия у?уктан у?ук, хаалыылаахтан хаалыылаах колонията – Саха сирэ Советскай Автономнай Республика буолбута.
1922 сыллаахха тохсунньу 21 к?н?гэр РК(б)П Киин Комитетын Политбюротун чилиэннэрин санааларын ыйыппыттарыгар Владимир Ильич Ленин:
– Саха автономнай уобала?ын буолбакка, Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийиэххэ. Ол ту?унан Политбюро уураа?ын бырайыагын ылыныахха, – диэн саарабыла суох бы?аарыылаах, ыйаа?ыннаах тылын эппитэ итиэннэ сахалар автономнай государстволара социализм сарда?алаах суолунан бар?ара сайдыа диэн бигэ эрэлин биллэрбитэ.
Олунньу 16 к?н?гэр М.И.Калинин председателлээх Б?т?н Россия Киин Ситэриилээх Комитетын Президиума Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийэр ту?унан уураах ылыммыта. Советскай Россия правительствота бу историческай сабыытыйа?а анаан та?аарбыт Манифе?ыгар, саха норуотун исти?ник уруйдаан-айхаллаан туран, маннык кэрэ-бэлиэ тыллары суруйбута:
“Саха бырааттарбыт!
…Аан дойду ?рд?нэн арай суос-со?отох Советскай былаас эрэ норуоттары национальнай ?тт?нэн баттыыр-ата?астыыр политикаттан а?а?астык уонна чиэ?инэйдик аккаастанна. Аан дойду ?рд?нэн арай суос-со?отох Советскай былаас эрэ б?т?н Россия биир сомо?о федерациятыгар к???л ?тт?нэн т?мс?б?т тус-туспа народностар автономнай тутулларын идеятын а?а?астык уонна чиэ?инэйдик олоххо киллэрэр…
Туругурдун Советскай былаас знамятынан норуоттар босхолонуулара!
Туругурдун к???л норуоттар эйэлэ?иилэрэ уонна быраатта?ыылара!
Туругурдун Автономнай Саха Советскай Республиката!”
Саха АССР тэриллиитэ Улуу Октябрьскай социалистическай революция ?лб?т-с?ппэт идеялара к?нтэн к?н олоххо киирэн и?иилэрин дьэ?кэ кэрэ?итэ этэ, В.И.Ленин сирдьиттээх Коммунистическай партия национальнай политиката кырдьыктаа?ын ча?ылхай холобура этэ. Дьон бии?э дьолго дьулуспут с????нэн, ты?ыынчанан сыллаах историятын устатыгар т??? ?г?с б?л?хт?р, партиялар омук-омугу барытын охтубат соргулуох, улахан о?оруулуох буолан айа?аламмыттара буолуой! Т???л??х ?г?с м??т?нэн чал?арыйар минньигэс, албын тыллаах деятеллэр “к???л?”, “тэ? быраабы” биэриэх буолан т??стэрин охсуммуттара, эрэннэрэн айдаарбыттара буолуой! Ол барыта к??гэннии уостан с?пп?тэ, к?л-к?м?р буолан к?пп?тэ. Бары кыра да, улахан да норуоттар ити сырдык дьулуурдарын, исти? ба?аларын арай Октябрь революцията ??скэппит Советскай былаа?а эрэ, арай Ленин сирдьиттээх Россия Коммунистическай партията эрэ толорбуттара. Ха?ан да?аны, хойутун хойут да?аны, дьон бии?э ханнык ба?арар ?рд?к чыпчаалларга ыттыбытын и?ин, бу улуу чахчы к?л?м?рдэс килбиэннээх сырдыга ?лб??д?й?? суо?а, норуоттар кэмэ суох элбэх к?н-дьыл ?ч?гэйин-ку?а?анын и?эриммит кырдьыксыт ?йд?б?ллэриттэн с?т??, умнуллуо суо?а. Ха?ан да?аны! Ки?и кэрэни кэрэхсиирин, ?ч?гэйи, ?т??н? ?йд??р?н тухары!
Бу нуучча норуота саха норуотугар с?д? бэлэ?э этэ. Араас дойдулар ыраахтаа?ылара, хоруоллара, императордара атын дойдулар ба?ылыктарыгар к?нд? малынан, сиринэн-уотунан, б?т?н куораттарынан да?аны ?г?с улахан, сыаналаах бэлэхтэри биэрбиттэрин история билэр. Ол эрээри ки?и аймах ??ск????ттэн ыла биир да?аны омук атын омукка маннык с?д? бэлэ?и биэрэ илигэ. К?л???ннээччилэр тутулларын т??нэрбит, былаа?ы бэйэтин илиитигэр ылбыт революционнай нуучча норуота эрэ маннык ?ч?гэйи, ?т??н?, кэрэни о?орор, айар, маннык айылгы санааланар, кэскиллээх ?йд?н?р, амарах с?рэхтэнэр, киэ?-дэлэгэй дуу?аланар кыахтаах этэ. ?йэттэн ?йэ?э ?рдээн-??нэн и?эр бар?а махтал буоллун ол и?ин киниэхэ!
Бу саха норуотун ?л?скэн ??р??тэ, му?ура суох дьоло этэ. Урут “санньыххай санаалаах, саппа?ырбыт дь???ннээх, салла?ар бастаах, саах бала?аннаах саха ураа?хай дуо” дэнэн бэйэтин сэнэнэн-т??эринэн хо?уммут, нуучча шовинист биистэринэн “туспа дьуортулар” диэн сиргэниллэн ааттаммыт саха дьоно бэйэлэрэ туспа республикалаах, кими ба?арар кытта тэ? бырааптаах, к???л советскай гражданнар буолбуттара.
?лэ?ит саха му?наах былыр-былыргыттан, инньэ “урукку дьыл охсу?уулаах уор?атыттан, былыргы дьыл бы?ылааннаах мындаатыттан”, чо?куйа кырыарбыт тыаны быы?ынан кы?ы??ы омоон суолунан саадьа?ай о?у?ун туора миинэн кыыкырдатан и?эн биитэр к??д?чч? оттуллубут к?м?л??к о?о?ун иннигэр оллоонноон олорон, к???лгэ, дьолго б?тэйдии умсугуйан, ырыатыгар ыпсаран, оло?хотугар холбоон хо?уйбут ыратын чыпчаала дьи? олоххо илэ-бааччы туолар кэмэ кэлбитэ. Бу кэм?э Саха сиригэр саамай элбэхтик этиллэр, ?г?ст?к ахтыллар тылынан “Аптаныамыйа” диэн дьикти, кэрэ тыл этэ. Саха отчут-масчыт ки?итэ “Автономия” диэн тугун-ханныгын, дьи? суолтатын ?й?нэн ситэри ?йд??б?т?р да?аны, бу ки?и тылынан кыайан толору ойуулаабат ?ч?гэй, ?т?? суола буоларын с?рэ?инэн бигэтик билбитэ. Ы?ыах т???лгэтин ахсын, алаас-алаас аайытын Автономия айхалланара, тыл с?мэтэ, тойук чулуута б?т?нн??тэ Автономия?а ананара.
Саха норуотун ити бар?а махталын, баара?ай ба?ыыбатын Саха сирин Революционнай Комитета уонна Народнай Комиссардарын Совета Москва?а БРКСК Председателигэр Михаил Иванович Калини??а, РСФСР Народнай Комиссардарын Советын Председателигэр Владимир Ильич Лени??э ыыппыт суруктарыгар бу курдук эппиттэрэ:
“Автономнай республикалар Россиятаа?ы Федерацияларыгар тэ? бырааптаах чилиэнинэн киирэн туран, Саха сирин ?лэ?ит кылаастарын ааттарыттан, Саха Автономнай Республикатын Революционнай Комитета уонна Народнай Комиссардарын Совета би?иги кыраайбытыгар автономнай быраабы бэлэхтээбиккит и?ин исти?ник махтанар.
Гражданскай сэрии уотун ????гэр у?аарыллыбыт саха ?лэ?ит норуота аан дойду ?рд?нэн социалистическай идеаллар ?р?г?йд??ллэрин ту?угар атын бырааттыы республикалары кытта бииргэ бары к????н к?хт??х ?лэ?э холбуур кэмэ бэрт чугас диэн бигэтик итэ?эйэбит”.
Са?а сэбиэскэй оло?у тутар к???л, к?хт??х ?лэ?э туруна охсуохха! Саха отчут-масчыт дьонун ба?арар ба?ата, дьулу?ар дьулуура ити этэ.
Ол кэрэ ба?а, ол сырдык дьулуур туоларын аны туох да?аны мэ?эйдиэ суохха айылаа?а.
Т??рт унньуктаах у?ун сыл устата дьон-сэргэ оло?ун атыйахтаах уу курдук аймаабыт, ?г?с ?л?гэри а?албыт Гражданскай сэрии Кы?ыл Армия регулярнай чаастарын, саха дьада?ыларын кы?ыл партизанскай этэрээттэрин килбиэннээх кыайыыларынан т?м?ктэммитэ. Ыраахтаа?ы офицердара, саха тойотторо тэрийбит ?р?? этэрээттэрэ 1922 сыллаах саас, сайын Киллэм?э, Т?хт?ргэ, Ньукуолускайга буолбут хааннаах кыргы?ыыларга ?нт? сынньыллыбыттара. Б?л??, ?л??х?мэ уокуруктара бандьыыттартан ыраастаммыттара.
Саха норуота ?р? тыына т?сп?тэ, эйэлээх олоххо эргиллибитэ. Са?а к???л оло?у тутар, са?а советскай автономия тулхадыйбат б??? акылаатын уурар айымньылаах ?лэ?э туруммута.
Ол эрээри…
Ол эрээри Октябрьскай революция уот холорук буур?ата т??нэрбит, баттаммыт аймах кырыктаах кыргы?ыыларга урусхаллаабыт ?ст??хт?р? – баайдар, тойоттор, араас биистээх контрреволюционердар – ?л?р-с?тэр дьыл?аларын кытта с?б?лэ?иэхтэрин ба?арбатахтара. Кинилэр, ?сс? биирдэ к??стэрин т?м?нэн, ?р? туран, сэбиэскэй былаа?ы кытта к??н к?рс?р санааламмыттара.
Революция иннинэ Дьокуускайга сыылка?а сылдьан “нуучча кырдьа?ас революционерабын” диэн т????н то?суммут, оччотоо?у эсеримсийээччи ыччат “??эр ?рд?к та?арата” аатырбыт П.А.Куликовскай сэбиэскэй былаас хаан ?ст??хт?р? бу ?с???н т?хт?р?йэн ?р? турууларын с?р?н к???лээччи буолбута. Кини “Холбос” диэн Саха сирин потребительскай кооперациятын правлениетын уполномоченнайа уонна Нелькан – Эйкан суолун тутуу начальнига аатыран илин, Охотскайга, тиийбитэ.
Бу к??стээх тыал ?рдэ?инэ охтон т????ххэ айылаах дь?дьэх, хаты?ыр к?р??нээх, суптугур сэ?ийэтигэр у?ун бытыктаах, у?уох сирэйигэр киэ? таныылаах хонто?ор муруннаах, уота ?сп?т ?лб??рк?й к??х харахтаах кырдьа?ас ки?и, илин муора кытыытыгар ?ктэнээт, илиитэ-ата?а эрчимирэ, б?кч?йб?т к?хс? к?н? т?сп?тэ, тыла-??? н??лс?йэн кэлбитэ. Кини Саха кыраайын бултаммыт, бултаныахтаах к?нд? кылааннаах т??лээ?ин, хостоммут, хостонуохтаах кы?ыл к?м???н б?т?нн??т?н бэйэтин сиэбигэр уктубут, бу дойду дьыл?атын, инники кэскилин барытын ыты?ыгар ылбыт кэриэтэ санаммыта. Онон ?йэтин устатыгар биир да ?лэ?ит саханы кытта ки?иэхэ аа?ан айах атан кэпсэппэтэх, биир да?аны сахалыы тылы билбэт Куликовскай “саха норуотун аатыттан” са?а са?арар, кэпсэтии кэпсэтэр ки?и буолбута. Владивостокка тиийэн, кини японнартан кытыйа-хамыйах сала?ан олорор Приморье антисоветскай правительствотын ба?ылыгар барон Дитерихскэ ??эн-с?ктэн, кэлин Саха сирин к?нд? баайынан уон оччонон т?л??х буолан эрэннэрэн, Саха уобала?ын управляющайа диэн солону ылбыта.
Дарбааннаах аакка-суолга тала?ар Куликовскайга барыта баарга дылыта – б?т?н Ар?аа Европа?а холоонноох бар?а баай киэ? кыраайы дьа?айар ?рд?к соло, ону кэрэ?илиир т?г?р?к, ?с муннуктаах, т??рт кырыылаах бэчээттэр, типография?а бэлэмнэммит ла?ыгырас кумаа?ылаах ыраас бланкалар. Итэ?э?э диэн биир эрэ – дьа?айыахтаах Сахатын уобала?а суо?а.
Саха уобала?ын управляющайа диэн ааттаныа?ыттан Куликовскай утуйар уута к?пп?тэ. Дьэ хайдах гынан Саха сирин бэйэ дьа?алыгар ылыаххыный? Хайдах гынан бу кыраай ?т?мэн ?г?с баайын бас билиэххэ с?б?й? Хайдах албастанан большевиктар былаастарын суулларыаххыный? Ким к?м?т?нэн? Ким ыстыыгынан?
Куликовскай итинник санаа?а т??эн сырытта?ына эмиэ сэбиэскэй былаа?ы э?эр, урукку батталлаах оло?у эргитэр к???? к?рд??н ти?сирийэ сылдьар саха баайдара С.П.Попов, Г.В.Никифоров-Манньыаттаах уола кинини булбуттара. С?бэлэспиттэрэ. Барыска ба?арар, босхо?о суудайар хара?а к??стэри Саха дойдутун бастар бараммат балысхан баайынан и?сэрдэн, ?р?-та?нары сундулуспуттара.
Ти?э?эр тиийэн кинилэр харахтара Кы?ыл Армия модун охсууларынан ?нт? сынньыллан кыраныысса та?ыгар киэр э?иллибит Колчак генералыгар – Анатолий Николаевич Пепеляевка хатаммыта. Кинилэр санааларыгар, Пепеляев саамай с?пт??х этэ: кыайтардар да, эмиэ да кыргы?ыыларга сура?ырбыт бойобуой генерал, монархия?а тарды?ыннар да, эмиэ да народникты?ы ааттаах.
Куликовскайдаах сэбиэскэй Россияттан революция уот буур?атынан сиппиллибит урукку баайдар, атыы?ыттар, араас ?р??-хара сэриилэр тыыннаах ордубут одьунаастара т?мс?б?т куоратыгар Харби??а тиийэллэр. Кинилэр онно куорат кытыытыгар, Модягоу диэн оройуонугар, ??? бараммыт эргэ са?архай т?р?к?? шаровардаах, имиллибит толстовка сонноох, кы?нары со?ус ууруммут боро? сэлээппэлээх, ыар санаа?а баттаппыт курдук куруутун умса к?р? сылдьар искэл, а?амсыйбыт ки?ини булаллар. Ол ха?аа??ыта эрэ кы?ыллартан Пермь куораты ылан “аатырбыт”, к?м?с куупалларынан к?л?м?рд??р с????нэн та?ара дьиэлэрин куолакалларын айхаллыыр тыастарынан до?у?уоллатан Москва?а киирэргэ санаммыт генерал-лейтенант Пепеляев этэ. Кини билигин Харби??а оспуоччуктаан айа?ын ииттэ сылдьара.
– Хомуньуустары утары охсу?ууну ба?ылыктаа. Би?иэхэ Саха сирин бассабыыктартан былдьаан кулу. Ол манньатын би?иги эйиэхэ санаа?ын ситэргэр бары к??сп?т?нэн, кыахпытынан к?м?л????хп?т. Саха сирин баайа-дуола барыта эн илиигэр киириэ, – диэн Куликовскайдаах “саха норуотун аатыттан” Пепеляевтан к?рд?сп?ттэрэ.
Хара ?лэнэн а?ыырын нэ?иилэ булуна сылдьар генерал кинилэри ?р к?рд???ннэрэ барбата?а. Дьо?ойон, саара?наабыта буолан, б?к т??эн са?ата суох олорбохтоон баран с?б?лэммитэ. Кырдьыга, ити т?гэ??э кини ?й?гэр Саха сирин кэскилин ту?унан санаа кыыма да кылам гыммата?а. Бу хотугу кыраай дьыл?ата кинини букатын интэриэ?иргэппэт этэ. Дьикээрдэр дойдулара, ба?ардар, к?н сарсын да?аны ??дэн т?гэ?эр т?ст?н! Киниэхэ Россия наада этэ. Ону сэриилээн ыларга туохха эмэ тирэ?ирэргэ тиийиллэрэ. Ол тирэ?инэн бастаан утаа чэ Саха сирин баайа-дуола да буоллун. Генералга ол наада этэ. Ол и?ин кини улгумнук с?б?лэспитэ.
Пепеляев оспуоччуктуур толстовкатыгар генерал-лейтенант погоннарын кэппитэ уонна урукку ла?кынас са?ата дуора?ыйбыта:
– Советскай былаа?ы умсарыан ба?алаахтар бары миэхэ т?мс??!
Генерал ?р??, к??х дьураалардаах былаа?ын анныгар урукку ?р?? армиялар тобохторо чуо?успуттара.
Хаан сытын ылла?ына, тор?он б?р? бии?э мустарын кэриэтэ Пепеляевы тула ?р??-хара, баай-тойот, атыы?ыт-эргиэмсик айма?а т?мс?б?тэ. Генерал сэриитин саха миллионер эргиэмсигэ Г.В.Никифоров, Дьокуускайга байбыт нуучча атыы?ыта П.А.Кушнарев, Уус-Маайа атыы?ыта татаар Ю.Г.Галибаров ?б?лээбиттэрэ. Саха сирин кылааннаах т??лээ?э, кы?ыл к?м??э о?уруктаах ?йд??х омук империалистарын эмиэ ?м?р? тардыбыта. Кинилэр, бу хотугу кыраай баайын-дуолун халыырга суоттанан, Пепеляевка эмиэ ?рдэ суох кредити аспыттара, саанан-саада?ынан, а?ынан-??л?нэн хааччыйбыттара. “Олаф Свенсон уонна К
” диэн Америка фирмата, “Арай-Гуми” диэн Япония фирмата, “Гудзон-Бей” диэн Англия фирмата, бэйэ-бэйэлэриттэн былдьасы?а-былдьасы?а, куоту?а-куоту?а, кы?ыл к?м?с манньыаттаах сейфэлэрин аанын тэлэйэн биэрбиттэрэ. Онон Пепеляев сэриитэ бу дойду и?инээ?и контрреволюционердар эрэ ?б?лээн тэрийбит сэриилэрэ буолбатах, кинилэр атын дойдулар империалистарын кытта холбо?он тэрийбит сэриилэрэ буолара.
Генерал-лейтенант Пепеляев ?л?р-тиллэр бы?ылааныгар ?г?ст?к т?бэ?эн кэрээннэриттэн тахсыбыт, эдэр эрдэхтэриттэн сэриини с?р?н идэ о?остубут дьонтон, ?кс?н урукку ?р?? офицердартан с??мэрдэммит 700 ки?илээх этэрээти кылгас кэм и?игэр тэрийэ охсубута. Ол этэрээтин Сибиир добровольческай дружината диэн ааттаабыта.
1922 сыллаахха бала?ан ыйын 6 к?н?гэр Сибиир добровольческай дружината Владивостоктан ?с байыаннай суднонан устан кэлэн, Саха сирин территориятыгар, Охотскай муора кытылынаа?ы Аян пордугар, с??кэммитэ.
Пепеляевецтар, ханна да тохтообокко, ты?ыынчанан биэрэстэлээх аанньа суола-ии?э суох, оо?уй о?ус бадараанныыр обоччолоох маардарын, иччитэх сис хайалары, халы? хара тай?аны су?ал походнай маршынан аа?ан, Дьокуускайы ылан, субу сабыс-са?а тэриллибит советскай республиканы кыа хаа??а у?уннаран, Сибиир диэки аа?ар санаалаахтара.
Пепеляев генерал сэриитэ аа?наабыт бу к?ч?мэ?эй к?ннэригэр Саха АССР Ревкома уонна Народнай Комиссардарын Совета норуокка ту?аайан декларация бэчээттээбиттэрэ:
“…Саха норуотун ????ннээх ?ст??хт?р?, Россиятаа?ы контрреволюция тобохторо, омук империалистарын к?м?л?р?нэн хааннаах баппа?айдарын ?сс? с?????эр тура илик эдэр республика?а уунарга сорунан эрэллэр. ?ст??х САССР территориятыгар хайыы-?йэ киирдэ.
…Пепеляев сэриитин сыала уонна соруга дьэ?кэ – кинилэр Саха Автономнай Социалистическай Советскай Республикатын урусхаллыыр, суох о?орор, саха норуотун кулут айма?ар кубулутар, би?иги кыраайбыт баайын-дуолун халыыр санаалаахтар.
Кинилэри утары охсу?уу саха нацията тыыннаах буоларын дуу, ?л?н-эстэн с?тэрин дуу и?ин охсу?уу, автономнай Саха сирин дьыл?атын и?ин охсу?уу буолар…
Революционнай Комитет уонна Народнай Комиссардар Советтара Саха АССР бары нэ?илиэнньэтин Советскай былаас знамятын тула т?мсэргэ итиэннэ кимэн киирэн и?эр ?ст???? утары биир ньыгыл фронт буолан турунарга саха нациятын ы?ыраллар!..”
Саха сирин киэ? киэлитин тухары ити ы?ырыы эти?нии ньири?ийбитэ:
– Бары к???? – Пепеляевы ?нт?р?т??гэ!
Онон бу сэ?э??э ойууланар кэм Дьокуускай итиэннэ Саха сирин б?т?нн??т?н оло?ор ??р?? уонна аймал?ан, ?р?г?й уонна алдьархай алтыспыт кэмнэрэ этэ.
4
Б?г?н к?н?с икки чааска Дьокуускайга, Марат болуоссатыгар, ?р?с у?уор ?р?? бандьыыт илиититтэн ?лб?т икки кы?ыл армее?ы к?м?? буолар диэн педагогическай техникум?а ??рэ?и эрдэ б?тэрдилэр.
Томмот Чыычаахап, техникум иккис курсун ??рэнээччитэ, студеннар олорор уопсай дьиэлэригэр тиийэн кирпииччэ кэриэтэ кыбыс-кытаанах, ньып-ньыгыл хара килиэби сылбаххай чэйинэн илитэн кум-хам ыстаан ыйы?ынна уонна до?отторуттан арыый хаалан та?ырдьа та?ыста. Кини Красноармейскай уулуссанан аа-дьуо хааман и?эн муннукка тохтоото. Аны ким эмэ хара?ар т?бэ?ээйэбин диэн сэрэхэчийэн тула ?тт?н кылап-халап гынан ылла. Туманныра дьыбарсыйбыт уулусса?а билэр ки?итэ к?ст?бэккэ дылы. Кэтит саппыйаан курунан ыга тардыммыт, кылгас ма?ан бараан соннорун кытта соччо дь??рэлэспэт хоро?ор коммунарка бэргэ?элэрин тууна бааммыт икки кы?ыл армеец тэ??э кычыр?аччы хардыылаан уулуссаны ортотунан аастылар. Кинилэр кэннилэриттэн муу?унан килэччи то?мут сыар?алаах уу ба?ар о?онньор нэлби?нэттэ.
Чуга?ынаа?ы кэлииккэни хара?ын кырыытынан к?р?н ыла-ыла, Томмот олбуор истиэнэтин диэки хайы?ан турда. Бачча т?птэлэс тымныыга бу тыал хайыта сыспыт эргэ кумаа?ыларын бэркэ на?ылыйан аа?а турар саха?а ?гд?с у?уохтаах хаты?ыр уолу ки?и, бука, дьиибэргии к?р?? эбитэ буолуо. Онуоха эбии дьыл баччатыгар ки?ини соччо на?ылыппат да?аны та?астаа?а: ата?ар тиирэ кэтиллибит саары этэрбэстээ?э, соролообут тии? тириитэ са?а сыыстаах кылгас сиэрэй суппуун сонноо?о, хата сэргэх со?ус куобах ты?а бэргэ?элээ?э. Ону баара бу уол бэргэ?этин сы?аа?ын быатын бааныахтаа?ар ?сс? ?р? сэгэччи анньыммыт. Салгы??а сиэппит хара бараан сирэйин хаана тэтэрбит, сэргэхтик к?рб?т-истибит, хара к?м?р хара?а дьэрэлийэ чо?улуйбут. Бытааны да тиэтэтэр, сыылбаны да сыыдамсытар абытай тымныы бу эдэр ки?ини букатын да?аны тумнубукка дылы. Уол, т??? да сирийэн аахпыта буоллар, ити эргэ кумаа?ыларга адьас наадата суо?а. Кини соруктанан кэлбитэ атын этэ.
Томмот хара?а аны олбуор аллараа ?тт?гэр салыбырыыр инньэ бы?айы??ытаа?ы театр афишатын сарымта?ар халбарыйда. Кини бу афишаны хаста-хаста аахпыта эбитэ буолла (уулусса?а со?ото?ун хайдах таах туруоххунуй, кэм тугу эмэ гыммыта буоллаххына сатанар). Онон кини ити афиша?а туох диэн бэчээттэммитин к?рб?кк? да этэр кыахтаах: “Якутскай народнай театра. 1922 сыл атырдьах ыйын 25 к?н?гэр, пятница?а. ХАРА МЭ. ?с оонньуулаах пьеса. Прейсберг суруйуута. Режиссер Рахманов. Париктары о?ордо Боксер. Оонньууга кытталлар: Рахманов, Гайдук, Трофимов, Буланкин, Мухин, Рахманова уо.д.а. Киэ?э лоп курдук 7 чаастан са?аланар. Спектакль кэнниттэн сарсыарда 4 чааска диэри ?К??. Духовой оркестр оонньуур. Миэстэлэр сыаналара: 1, 2, 3, 4 эрээттэр – 15 муунта арсаанай бурдук; 5, 6, 7, 8 эрээттэр – 10 муунта, 9, 10, 11, 12 эрээттэр – 8 муунта, 13, 14, 15 эрээттэр – 5 муунта, галерея – 4 муунта…”
“Сарсыарда 4 чааска диэри ??к??…” Кырдьык, ити кэм?э Дьокуускай со?урууттан кэлбит кы?ыл сэриилэр к?м?л?р?нэн ?р?? бандьыыттар т?г?р?ктээ?иннэрин то?о тыыллыбыта. У?ун кы?ыны бы?а куораты уот уобуруччунан иилээбит, ардыгар бэл кытыы уулуссаларга тиийэ киирэ сылдьыталаабыт бандьыыттар этэрээттэрэ ?нт? сынньыллыбыттара. А?а-та?а?а, сэбэ-сэбиргэлэ суох, кы?ыл Сибииртэн, кы?ыл Россияттан эрэ буолбакка, бэйэтин улуустарыттан да быстан олорбут Дьокуускай холкутук тыына т?сп?тэ. Ол кэм?э а?ыйах муунта арсаанай бурдуктаах ки?и спектакль к?р??н, сарсыардаа??а диэри ??к??л??н да?аны с?п этэ.
Томмот ити “Хара мэ?и” к?рб?т???. Атырдьах ыйыгар кини комсомолецтары кытта Б?л?? суолунан тыа?а тахсан быйыл кы?ын куорат оттор са?аанын кэрди?э сылдьыбыта. Итиэннэ, баара да буоллар, кини ол хантан ылбыт арсаанайа кэлиэ этэй?.. Томмот кэлииккэ диэки хара?ын быра?ан ылла. Туох да биллибэт… Кини эмиэ афишатыгар хайыста. Ол эрээри биир кэм эргэ афиша сарымта?ын одуулаан турар соччо табыла суох буолуо?ун ?йд??н, Томмот олбуору кэриччи к?рд?. Тэйиччи эмиэ кумаа?ы туртайар. Уол ол диэки сы?арыйда. Ха?ыат эбит. “Автономная Якутия”. Б?г???? н??мэр. Ха?ыаты сы?ыарааччылара суох этэ ээ. Туох эмэ улахан наадалаах матырыйаал бэчээттэннэ?э дуу? Уол, т??к?с гынаат, хара?а партия обкомун секретара Максим Аммосов илии баттаа?ыннаах “Сааны-саада?ы ылы?!” диэн инники ыстатыйа?а кэтиллэ т?стэ.
“Саха норуотун ?л?р-тиллэр дьыл?ата бы?аарыллар кэмэ кэллэ, – диэн дьэбир, тыйыс тыллартан са?аламмыт ол ыстатыйа. – Хаан утахтаах ?р?? генерал, Дальнай Востокка урусхалламмыт контрреволюция тобох к??стэрин хомуйан, Саха сирин диэки салалынна.
?ст??х у?уга-му?ура суох эстиигэ-быстыыга, аата-ахсаана суох ?л??гэ-с?т??гэ тиэрдээри и?эр.
Алдьархайдаах к?н-дьыл тирээтэ – Гражданскай сэрииттэн дьадайбыт, умна?ыттыйбыт, алдьаммыт-кээ?эммит Саха сирэ ити алдьархайы тулуйуо дуо? Са?а сэрии Саха сирин б?тэ?иктээхтик э?иэ суо?а дуо?
Ол и?ин билигин би?иги хас биирдиибит долгуйан туран ыйытабыт: ?ст??х кимиитин туруула?ан к?рс?р?гэр, кинини ?нт?р?тэригэр уонна т?р??б?т кыраайыттан киэр ??рэригэр ама саха норуотун к???э тиийиэ суо?а дуо? Саха норуота Автономиятын к?м?скэлигэр ама б?тт??н биир ки?и курдук турунуо суо?а дуо?
Автономнай Саха сирин революционнай былаа?а ы?ырар: “Бука бары сааны-саада?ы ылы?!”
Аа?ан истэ?ин ахсын Томмот то?о манна турарын умнан, букатын атыны санаан, букатын атынтан долгуйан барда. Бу дороххой са?арымтыйар кумаа?ыга бэчээттэммит строкалартан кини с?рэ?эр кырыктаах кыргы?ыы уота-т?л?н? биллэргэ дылы гынна.
Томмот ыстатыйа ти?эх строкаларын тобулу к?р?н турбахтаата. Бу ыстатыйа хас биирдии тыла киниэхэ, чуо киниэхэ ту?аайыллыбыкка айылаах.
“Саамай с?п! Хас коммунист, комсомолец, хас чиэ?инэй ки?и барыта билигин бу аа?наан и?эр алдьархайы суох о?орор ту?унан эрэ саныахтаах. Онтон атын туох да?аны суолтата суох, – дии санаата Томмот. – Билигин ол-бу падежтары, теоремалары ??рэтэ сатыы олорор кэм буолбатах. Илиигэ бинтиэпкэни ылан, кыргы?а барыахха! К?н сарсын эмиэ обкомолга тиийиэххэ наада. ?н?р??н кини Ревком, Совнарком декларациялара тахсыбытын кэнниттэн тиийбитин т?тт?р? ??рб?ттэрин и?ин сарсын, ба?ар, ылыныахтара. Сарсын…”
– Томмот, эн турар эбиккин дуу? Техникумнаан и?э?ин ини?
Уол, аа?арыгар аралдьыйан кэлииккэ а?ыллыбытын ?йд??н к?рб?кк?, кыыс са?ата субу аттыгар и?иллибитигэр со?уйан эргиллэ т?стэ. Кыыча! Ма?ан таба ты?а этэрбэ?инэн чигдигэ чэпчэки-чэпчэки бэйэлээхтик дугунан, кырса ты?а бэргэ?этинэн тулаламмыт сып-сырдык ма?ан сирэйин сыысчаана туналыйан…
– Техникум?а… – Томмот, хара?ын умса к?р?н баран, ботугураата.
– Чэ т?ргэнник, аны хойутуохпут, – диэтэ кыыс уонна буруйдаммыт бы?ыынан аргыый эбэн эттэ: – Хотунум и?ит сууйтаран хойутатан кэбистэ…
Уол сэргэстэ?э хаамсан и?эн тиэтэйэн дыбдыгырайар кыыс имигэс, намчы та?аатын хара?ын кырыытынан к?р?н ылла. “…Саха норуотун ?л?р-тиллэр дьыл?ата бы?аарыллар кэмэ кэллэ…” Субу иннинэ а?ай кини уйул?атын долгуппут ити дьэбир тыллар ?й?гэр ча?ыл?ан кэриэтэ к?л?м гыннылар. Оннук! ?л?р биитэр тыыннаах буолар бы?аарыллар к?ч?мэ?эй к?ннэрэ. Маннык алдьархайдаах кэм?э кини, комсомолец, кыыс кэлииккэтин аанын кэтээн хороллон турар, кинини уоран одуула?а и?эр. Саат! Норуот басты? уолаттара уода?ыннаах ?ст??х хааннаах илиититтэн тыыннара быста турда?ына маннык т?ктэритик бы?ыыланар мэссээни комсомолтан муус ура?а?ынан кыйдыахха с?п. Итинник санаан, кыбыстан, кэмсинэн, сирэйэ чоххо баттаабыттыы кытаран, Томмот са?ата суох т??к?чч? туттан истэ.
Марат болуоссатыгар хара та?астаах кы?ыл былаахтары санньыччы туппут колонналар бииртэн биир кэлэн истилэр. ЧОН этэрээтин байыастарын кырыылаах ыстыыктара а?а?ас иин у?а ?тт?гэр кырыара кэккэлээтэ. Ха?ас ?тт?гэр ГПУ дивизиона кырылаата. Олор ойо?осторугар Артдивизион, Комендантскай хамаанда турдулар. Бэтэрээтэх, ?р?с диэки, партийнай, комсомольскай, сэбиэскэй тэрилтэлэр, оробуочайдар коллективтарын, ??рэх тэрилтэлэрин колонналара субурустулар. Кытыы диэки куорат олохтоохторо то?уорустулар.
Томмот педтехникумун знамятын хараара а?айар иин диэки нуо?атан колоннатын иннигэр хамнаабакка турда. Болуоссат ньим уо?уйда. Арай ты?ыынчанан ки?и тыынара бытар?ан тымныылыын аалсан кырылыы сыыгыныыр.
Эмискэ куорат кииниттэн та?ара дьиэтигэр кэлэн анньыллар уулусса диэкиттэн духовой оркестр к?м?? маршын кутур?аннаах дор?ооннорун дь?р???тэн ньиргийдэ. Ол кэм?э муннук эргиириттэн ыстыыктаах сааларын санныларыгар с?кп?т кы?ыл армеецтарынан арыалдьыттанан кы?ыл, хара та?астарынан эриллибит ду?алаах ?рд?к томскай аттар сыар?аларыгар мэлдьи к??х харыйа лабааларынан тулаламмыт мас хоруоптары тиэйэн та?ыстылар. Аттар кэннилэриттэн Саха сирин партийнай, сэбиэскэй тэрилтэлэрин салайааччылара, сэбилэниилээх к??стэрин командующайа, воинскай чаастар хамандыырдара и?эллэр. Оркестр ки?и кутун-с?р?н эймэ?итэр энэлгэнин ортотугар хоруоптары, сэрэнэн к?т???н, иин аттыгар анал ?рдэлгэ уурталаатылар.
Томмот хара?а ол хоруоптарга хатанна. Бэтэрээтэх диэки эдэркээн бэйэлээх саха уолчаана сытар. Томмоттоо?ор, араа?а, балыс, уон сэттэ-уон а?ыс саастаах бы?ыылаах. ?сс? да о?отук ып-ыраас сирэйэ кубарыйа таастыйбыт. Саа?ыгар дь??рэтэ суох модороон, улахан илиилэрин уолуга абырахтаах т?р?к?? сонун дуомун хам туттубуттуу т????гэр хардары уурбут. Быыкайкаан эрдэ?иттэн ?лэ?э эриллибит, ти?эх м?н??тэтигэр диэри т?б?г?рб?т илиилэр бы?ыылаахтар. О?о тиэриилээх, онон-манан хара чуо?урдаммыт, элэйбит ынах этэрбэстээх. Этэрбэ?инэн дь??ллээтэххэ, кы?ыл сэрии кэккэтигэр син балачча сылдьыспыт, кы?ы??ы тай?а?а кутаа абыраллаах т?л?н?гэр элбэхтэ сыраллыбыт чинчилээх. Оо, эдэригэр да ?л??хт??б?т. Ол эрээри, ахсааннаах да сыл олордор, т?р??б?т норуотун к???л?н, дьада?ы аймах кэрэ кэскилин и?ин ?р?г?йд??х охсу?уу дьолун билэн ааста?а…
Иккис хоруопка до?орунаа?ар арыый а?а эрээри, эмиэ с?рдээх эдэр нуучча уола, сибилигин утуйбут ки?илии, с?р сымна?ас бэйэлээхтик туттан сытар. Мэктиэтигэр уо?ун кытыытыгар к?рд??х мичээр саспыкка дылы. Буспут сэлиэ?инэй умна?ыныы сап-са?архай ньалака батта?а салгын хамнаата?ын аайы аргыый ибирдиир. “Ээ, до?оттоор, кэбис, т?кс??…” – диэбитинэн сытарыгар имиллибит гимнастеркатын к?нн?р?нэн аллара тардыалаамахтаабытынан сибилигин сулбу ыстанан туран кэлиэххэ айылаах… Суох, т??? да ?й?нэн ?йд??б?т и?ин, итиччэ эдэркээн бэйэлээхтэри билигин бу то? иин мэ?иэстиэ?э диэни ки?и итэ?эйиэ суо?ун курдук. Олохторун са?ардыы са?алаан эрэр ити ?т??кэн уолаттар уонна ?л?р ?л??… Суох, суох, суох!.. Томмот эдэр ту?уй с?рэ?э бу иннигэр к?р?р ынырык чахчытын ылыммакка, ону уларытыан ба?аран, санаатыгар, т????н му?унан кыланарга дылы гынна. Кини халта?атын сабыан иккэрдигэр бу барыта уларыйа охсуо, т??л буолан с?тэн хаалыа диэбиттии хара?ын симэн ылла. Суох, барыта чахчы. Барыта… Уолаттар… Иин… Ханнык хара санаалаах хааннаах илиитин к?т?хп?тэ буолуой бу барахсаттарга?.. К?рс?б?т ки?и уун-утары ол сидьи?ниин кыргы?ыы хонуутугар!.. ?йэттэн ?йэ тухары м?лт??б?т-ахсаабат с?л???ннээх ?с-саас буоллун киниэхэ, кини курдуктарга б??с-б?т?нн??лэригэр!..
– Табаарыстар…
Томмот уу чуумпуга дуорайбыт б?тэ?и са?а диэки к?р? т?стэ. Саха сирин Ревкомун бэрэссэдээтэлэ Платон Алексеевич Ойуунускай, боростуой тимир кылдьыылаах ачыкы н???? санаар?абыллаахтык, уйа?астык к?рб?т, кубархай и?нээх, суптугур сэ?ийэлээх, намчы, куйа к?р??нээх хаты?ыр ки?и, иин чуга?ыгар ч?м?хт???н турар дьонтон инники тахсыбыта. Кини, ити тылы этэн баран, хоруоптарга сэргэстэ?э сытар сахалаах нуучча уолун диэки умса к?р?н чочумча са?ата суох турбахтаата.
– Табаарыстар… – диэтэ кини икки?ин и?иллэр-и?иллибэттик, б?тэ?итик, онтон кыратык с?т?лл?н баран, т?б?т?н ?р? к?т?хт?, знамяларын санньыппыт дьон кэккэлэрин эргиччи к?рд?. Уонна, куола?а улам ч?лл?р?йэн, са?аран барда: – До?оттор! Кы?ыл Аармыйа байыастара! Гражданнар итиэннэ гражданкалар! Б?г?н би?иги манна у?уктубат у?ун ууларын утуйбут икки бойобуой до?орбутун аны ха?ан да т?нн?бэт ти?эх айаннарыгар атаарар кутур?аннаах миити??э му?уннубут. Саха хамначчытын уола Хабырыыс Хаптаа?ап сэбиэскэй былаа?ы с?рэ?инэн-быарынан ылынан, ?йд??н, бу былаа?ы к?м?скээри илиитигэр саа-саадах туппута. Ол сылдьан уода?ыннаах ?ст??х сибиньиэс буулдьатын а?ылыга буолла. Оттон кини до?оро – Петроград оробуочайын уола Миша Иванов Нева ?р?с кытылыттан Сибиири устатын тухары ?р?б?л??сс?йэ ?ст??хт?р?н урусхалла?ан ыраах Саха сиригэр кэлэн оло?о бы?ынна. Бу саха дьада?ытын самныбат саргытын, кэрэ кэскилин ту?угар сырдык тыыннарын толук биэрбит кы?ыл хотойдор хоруоптарын иннигэр туран, мин ?р?сп??б?л?кэ ?р?пк??м?н, саха норуотун б?т?нн??т?н аатыттан ?йэ-саас тухары умнуллубат улуу махталынан с?г?р?йэбин…
