скачать книгу бесплатно
– Никаких! Без эксплуататор түгел. Аларны күрергә дә теләмим. Коммунист хатыны буласың килсә тор! Утка да, суга да бергә керәсең.
– Хатын? Фу, сине! Берәүнең дә хатыны булырга җыенмыйм! Искелек ул, ахмак!
– Нәрсә?
– Селкетмә мине. Без, Питерда оешмаларны булдырганда ук, карашыбызны ачык белдердек – азат мәхәббәт. Һәрьяклап син дә, кызыл командир, искечә фикерләвеңне ташла!.. Аңладыңмы?
– Ашарга, дим!
– Шайтаныма олак, крәстиән калдыгы. Без монда эшче-крәстиән дуслыгы өчен гомерне аямыйбыз. Ә бу авылга килеп төшү белән, учак каршысында торыр бичә эзли. Күралмыйм!
– Нигә алай булгач торып калмадың? Әйттем бит мин сиңа! Искәрттем! Юк, иярә!
Таня аңа нәфрәт белән карап алды да урыныннан кузгалды.
– Хәзер китерәм, бирән тамак! Акылын җуйган…
Таня беренче катка төште дә, капшана-капшана, аш өе ягына юнәлде.
– Иптәш, кем әле? Гражданка! Ә таптым, икмәк. Сөтме бу?
Аның артыннан ук килеп төшкән Шәйморат зур тустаганны иснәде.
– Катык. Бик яхшы.
Бераздан ишек шакыган тавыш ишетелде. Икесе дә сагайды.
– Мөмкиндер бит!.. – дигән тонык кына тавыш ишетелде.
– Мөмкин! Кем буласыз?
– Шушы авыл ярлысы Сәгыйть булам инде. Сезнең килгәнне кичә үк ишеткән идек…
– Сәгыйть иптәш, тиз генә авыл активистларын җыеп алып кил. Куелган бурычлар, башкарасы эшләр турында гәпләшеп-фикерләшеп аласы бар. Озакламагыз, җәһәтрәк!
Көн яктыра башлаганда, активистлар үзләренең беренче утырышына җыелган иде инде. Шәйморат, илдә барган катлаулы хәлләрне аңлатып, озак кына чыгыш ясады. Аннары алда торган бурычларга күчте. Соңыннан инде үзе дә мондагы хәлләр белән кызыксынды.
– Бездә, Ырысбайда, караш уңайга үзгәрде. Әнә шул башта торган өч кешене алгач шым булдылар. Ләкин бөтенесе дә яңа властька ышанып киттеләр дип әйтү икеле…
Якын-тирәдә барган вакыйгалар турында сорашты.
– Чит авылларда яңа властьны ничегрәк кабул итәләр?
Ул өметләнгәнчә барып чыкмады. Халыкның күпчелеге ышанмый.
– Читтәгеләр әлегә үзләрен хәстәрләсеннәр, шулай булгач, аларга үзебезнең олы көч икәнне күрсәтергә тиешбез. Инде ныгыганыбызны, тиз генә китәргә җыенмаганыбызны күрсеннәр, инансыннар. Кызыл флагны тотып, Ырысбай буйлап узабыз, күрше Солтантимергә тиклем барып җитәргә тиешбез. Андагы активистларны да күрергә кирәк. Кая байрагыгыз?
Алар урыннарыннан кузгалды. Башкортча сөйләшүне әллә ни аңламаган Таня да кушылып торып басты.
– Син кал!
– Сәяси хата ясыйсың, командир! Пролетариат белән крәстиән һәрчак бергә.
– Таня, тын, дим! Бу башкорт авылы икәнен онытма. Синең кебек марҗаны беренче мәртәбә күрүләре. Алар моны хупламый.
– Өйрәтербез, алар безнең кул астында! Интернационализм шуннан башлана.
Авылларга бергә чыгудан башка чара калмады.
Шәйморатның кәефе яхшырып кайтты. Элекке болганышлы заманнар артта калып бара бугай. Йөзләрдә битарафлык бар барлыкка, ләкин нәфрәт, күралмаучанлык әллә ни чагылмады шикелле.
– Менә шулай, Таня! Кешеләр яңа власть белән кызыксына башлады. Аларны агы-кызылы бердәй ялкыткан!
– Син нигә контра сүзен сөйлисең? Нәрсә анархист ягың тарта башладымы?
Таня атын шпорлады да алга чабып китте. Шәйморат йортка килеп кергәндә, ул тавыкларга җим сибеп тора иде. Шул арада берсен эләктереп алды, Шәйморат авызын ачканчы, бүкәнгә салып башын чабып өзде.
– Нәрсә эшлисең, ахмак!
– Хәзер аш пешерәм. Нигә ул тиклем ярсыйсың?
Шәйморат җавап кайтармады. Өйгә кереп китте. Үзе эчтән генә: «Хатын-кыздан түгел, шайтаннан тугандыр», – дип уйлады. Балта белән чабылган тавыкка бер генә күз салды да урамга таба атлады. Халыкны җыеп сөйләшергә кирәк. Түзмәде, Сәгыйть ярлының өен эзләп китте. Власть әһелен үз йортында күргән Сәгыйть каушап төште. Шәйморат төп сүзгә күчте.
– Безгә аңлату эшен җайга саласы бар. Үзебезнең идеяләрне ярлы халык массасына партия таләп иткән кимәлдә сеңдерә алмыйбыз. Тимерне кызуында сугарга кирәк икәнен кайчан бөтенләй онытабыз, Сәгыйть иптәш.
– Агарту эше алып барыла ул, командир. Безнең мөгаллимәбез шәп бит. Ырымбурда укыган кеше ул. Абруе зур, халык бик хөрмәт итә.
– Андыйларның булуы бигрәк яхшы.
– Әйе-әйе, ипле, үзе бик акыллы. Син әйткәнчә, нәкъ шул идея дигәннәрне сеңдергәнче әйтә дә куя.
– Тәк-тәк. – Шәйморат кызыксына төште. – Мин аны күрергә тиеш. Кай тирәдә яши?
Сәгыйть, күзен челт-челт йомып, аңа аптырап карады. Шуннан, гаепле кешедәй, сөзеп карап, ашыкмый гына җавап кайтарды.
– Соң… Ни бит әле… Ни дип, әнә шул сез, власть кешеләре кергән йортның хуҗабикәсе инде…
Бу юлы Шәйморат телсез калды. Менә шундый кешеләр авылның аңлы активистлары була инде! Алай булгач, кызын гына түгел, заманында старшинасын да бик хөрмәтләгәннәрдер болар! Тел төбендә шул ята лабаса? Ә сыйнфый сизгерлекнең, сәяси аңның бер тамчысы да юк.
– Күрдем мин аны кичә. – Шәйморат мыскыллы көлемсерәде. – Шәленә уранган бер бөкре ханым.
– Мөгаллимә су сөлеге кебек… Фәрештә күңелле…
– Отставить фәрештәне! – Шәйморатның ярсудан йөзе комачтай кызарды. – Кара таңнан мин сезгә сыйнфый дошманга карата уяулык турында тукыйм! Буржуйлар, сөрсегән байлар, черегән элементларга безнең бер генә мөнәсәбәт! Бер генә караш! Төшендегезме?
– Хуҗа кеше әйткәч төшенмәгән кая инде, төшендем…
«Наданнар. Менә шулар белән яңа тормыш кор инде. Нихәл итәсең, караңгы почмакларда ситуация шулайрак тора».
Шәйморат кайтып керүгә, өйдә тәмле аш исе таралган иде. Ул өскә менеп кайсыбер документларын караштырган арада, бәләкәй генә чуен казан тоткан Таня килеп керде.
– Шаймурат, ашарга әзер! – Үзе чалбар балакларын кайтарып куйган. Тагы йөгереп төшеп китте, бу юлы кашыклар тоткан.
– Кая хуҗабикә? Нигә күренми? – дип сорады Шәйморат, каешын ычкындыра-ычкындыра. Ул хатын белән һичшиксез бүген сөйләшергә туры килер, югыйсә ниндидер агитация белән шөгыльләнә бугай. Хәвефле элемент була калса, бүген үк бу өйдән куарга кирәк. Кем аны яклый, шуңа барып сыеныр.
– Күренми шул, – дип җаваплады Таня. – Тайган. Котын нык очырганбыз шикелле, ха-ха! Бөтен дөньясын ташлаган да юкка чыккан!.. Эксплуататорларның бер дә безгә аш пешерүче буласы килми. Аларга әзерне генә тоттыр!
Таня гәп саткан арада, Шәйморат ашыкмый гына ашка үрелде. Шулпаны бер йотуы булды, күзләре маңгаена менде, калагын атып бәргәнен сизми дә калды.
– Ахмак, син мине агуларга уйлыйсыңмы?
– Шаймурат! – Таня бот чапты. – Акылдан язып барасыңмы? Нигә алай дисең?
– Бу тавыкның эчен чистарттыңмы? Нигә үтен сыттың? Хәзер ашап бетер үзең!
Шәйморат сикереп торды да тәрәзә янына килеп басты. Арба шыгырдаган тавыш ишетелде. Йортка җигүле ат килеп туктады. Кичәге шәлен бөркәнгән хуҗабикә утыра. Таня Шәйморатка килеп сарылды. Егет аны ачу белән этеп җибәрде.
– Бар, ашыңны чыгарып түк!
Таня төшеп киткән уңайга үзе дә аска юнәлде. Кемдер аларга ашарга хәстәрләргә тиештер бит. Ишегалдында Таняның яңгыравык тавышын ишеткәч, чоланда туктап калды.
– О, гражданка! Без сине бу тирәдән бөтенләй качып киткәндер дигән идек!
– Мин атам салган йортта яшим. Ата-бабам вата- нында.
«Вәт явыз, теле әче икән! Менә шундый була инде коткычы-котыртучылар». Шәйморат нәкъ шушы төбәкне буржуаз милләтчеләр оясы дип искәрткәннәрен исенә төшерде. «Тагы нәрсә ычкындырыр икән бу контра бичәсе?» Ул кызыксынуын җиңә алмый чоланга чыкты.
– Телеңә салышма! Монда хәзер бүтәннәр власте, хатаң бик кыйммәткә төшүе ихтимал! – Таняның тавышы ачулы яңгырады. – Мин сафсата сатарга җыенмыйм. Без ачбыз! Власть ашарга таләп итә!
– Бер мосафирга ашарга табылыр. Барыбер монда озакка калучылар юк.
Шундый тыныч, тонык, бәрхет тавыш белән җавап кайтара. Шәйморат аптырап баш чайкап куйды. Кайсыдыр бер сыйфаты белән ошап та китте. Тик Таняга гына нәкъ киресенчә тәэсир итте. Тавышы ярсыганнан-ярсый. Аның саруын ярыйсы гына кайнатты шикелле хуҗа- бикә.
– Ничек инде озак тормыйм? Бу нәрсә, янаумы? Безнең власть мәңгегә килде, шуны исеңдә тот, иптәш! Мине, Татьяна Дубининаны, исеңнән ялгыш та чыгара күрмә, чөнки партия мине үзе сайлап җибәрде! Партия!
Җавап ишетелмәде. Шул ук минутта Татьяна йөгереп килеп керде. Ул баскычта торган Шәйморатны күреп, йодрыгын төйнәгән килеш кычкырып җибәрде:
– Партия әгъзасын мыскыл итә, контра! Давай монда винтовканы. Менә шушындый җаһил халыкка без йомшаклык күрсәтергә тиешме, ә?
Краском аны тотып алды да югарыга өстерәде.
– Тынычлан! Башкорт авылына үз теләгең белән килдең. Интернациональ бурычыңны хәзер шулай үтисеңме? Кемнәр белән эш иткәнеңне әзрәк аңла! Иртәгә үк безнең арттан киләчәкләр. Бу сугыш кыры түгел! Һәрбер өй буйлап авыл бичәләре белән бәхәсләшү җитмиме әллә сиңа?
– Юк, үзең уйлап кара! Ата-баба җире, имеш. Завод-фабрика – эшчеләргә, җир – крәстиәннәргә! Бу җир – Советныкы: Ә барышня безнең бөек максатны…
– Җитте! Мин үзем беләм нәрсә эшләргә!
Алар, ачулы карашларын бер-береннән алмыйча, байтак кына басып тордылар. Шулчак ишек шакыдылар. Шәйморат сискәнеп, ялт итеп ишек ягына карады. Каршысында нур сипкән яшькелт күзле бер сылу басып тора иде. Юк, күзен яшел дип тә, күк дип тә әйтеп булмый. Ә менә анда нур уйнап торуы…
Кыз алар алдына тулы поднос куйды.
– Үрелегез, кунаклар.
Нәрсәдер дип җавап бирергә кирәк, эндәшми калу ярамый лабаса! Шәйморат тамак кырды:
– Рәхмәт. Шат күренәсең, йөзеңә чыккан.
– Шатмын шул. Җиңгәмнең улы туды бит. Барып күреп килдем. Адәм баласы чебен сыман кырылган заманда да тормыш дәвам итә. Кеше яшәргә тырыша, бала таба. Бу бит искиткеч!..
Сылу Шәйморатка карап шундый елмайды. Күзләрдә куаныч та, тәкәбберлек тә, нәфрәт тә бергә чагылгандай булды. Ул чыгып киткәннән соң да, егет сыны каткандай утырды. Таня җиңеннән тарта башлагач кына аңына килде.
– Шаймурат, Шаймурат! Нәрсә булды сиңа?
Шәйморат аптыраулы карашын аңа төбәде. Шуннан – кулындагы калакка, аннан инде – ябылып өлгергән ишеккә. Таня һаман егетнең җиңеннән тарткалады.
– Ул нәрсә диде? Әйт, нәрсә диде?..
Егетнең башында кызның матур сыны, әйткән сүзләре бергә буталды…
– Ә икмәге тәмле! Үрел, тартынма, ату калмаячак!
Шәйморат зур гына бер телемне авызына тыкты, тик ялгыш сулыш алдымы, нәрсәдер тын юлына тыгылып йотыкты. Йөткерә торгач, күзеннән яшьләр атылып чыкты. «Хәйләкәр, мөгаллимә! Кичә генә иске шәлгә төренгән бер кортка кыяфәтендә иде. Ә бүген!»
Янә дә күз алдына ап-ак йөзле, ачык яшел күлмәк өстенә челтәрле ак юка шәл салган сын килде дә басты. Сәгыйть ярлының әйткәннәре дә искә килеп төшмәсенме! «Фәрештә…» Шәйморатның моңа кадәр якыннан башкорт сылуына караганы юк иде! Көрәш тә көрәш, дөньяны ялмаган азатлык идеясе… Аннан инде Таня. Тукта нәрсә диде әле? Ул бит «кунаклар» дип эндәште! Бу сүзгә Шәйморат әллә ни әһәмият тә бирмәде башта. Власть әһеленә болай эндәшергә ярамый?! Чынлап та, әле ерак китеп өлгермәгән, якын-тирәдә генә поскан сыйнфый дошманнар арасында сагалаучылары да бардыр.
– Ә ул бик горур кыланган була. Агыннан да, кызылыннан да куркырга өйрәнмәгән шикелле. – Таня, кашын җыерып, ишек ягына ымлады. – Әй, син кая?
– Өйдән беркая да чыкма. Әдһәм килеп җитәргә тиеш. Минем барасы җир бар. – Шәйморат, шәп-шәп атлап, аска төшеп китте.
Элекке солдат, хәзерге активистларның берсе Сәгыйть яныннан кайтышлый, Шәйморат йорт хуҗабикәсенә, ягъни мөгаллимәгә, нәрсә әйтәчәген алдан әзерләп куйган иде инде. Миенә сеңдерерлек, үзәгенә үтәрлек итеп кыска, каты итеп әйтергә: «Гражданка, сезнең кемлегегез безгә бик яхшы билгеле. Сез – башкорт милләтчесе Касыйм Хафиз улының хатыны. Касыймның бу якларда кызылларга каршы бик каты көрәш алып барганын кире кага алмыйсыз. Сезнең каенатагыз Хафиз мулла да милләтчеләргә бик уңай караган. Фатихада торган. Хәзер аларның икесе дә дөньяда юк, әмма бу гына әле милләтчеләрнең якын-тирәдә теләктәше калмаган дигәнне аңлатмый. Шуларның берсе – сез. Әтиегезнең йорты конфискацияләнгән, монда яшәргә хокукыгыз юк. Хәзер үк чыгып китүегезне таләп итәм. Югыйсә…» Шәйморат үзе дә сизмәстән кобурасын капшап куйды.
Өйгә җитәрәк, берничә ат торганын күреп алды. Әдһәм килеп җиткән булырга тиеш. Таняны калдырып дөрес эшләгән! Юлдан талчыгып килгәннәрне карарга башы җиткәндер. Тик нигә ыгы-зыгы купкан? Берәү керә, берәү чыга… Солдат киемендәгеләрнең берсе Шәйморатка таба атлады.
– Иптәш командир! Әдһәмне каты яраладылар!
– Кайда?!
– Авылга бер-ике чакрым калгач кына. Ике мәртәбә аттылар. Икенчесе Әдһәмнең күкрәгенә тиде дә инде… Качты кабахәт!
Шәйморат дөбер-шатыр өйгә барып керде. Менә бит тагы аңа эләккән… Дусты сәкедә ята. Йөзе ап-ак. Шәйморат, якын-тирәсендәгеләрне этеп, аңа таба иелде.
– Әдһәм!
– Моннан китегез! Китегез, дим!..
Мөгаллимә тавышы. Шәйморат артына борылды. Кулына марля, ниндидер тартма тоткан хуҗабикә яралы янына килеп утырды. Шәйморатка тутырып, бер карап алды да:
– Түшен ычкындыр, – дип боерды.
