скачать книгу бесплатно
– Хәтерлисеңме, туганкаем, син авырып киткәч…
Латыйпов тирән хәвеф, курку чагылган карашын хатыннан алмады.
– Юк. – Ул каты итеп баш чайкады. – Хәтерләмим. – Һәм каршыдагы стенага төбәлгән килеш катып калды…
Шәйморат Ырысбай авылына барып җиткәнче сукранды. Атына нәрсәдер булды, чыгымлап ала да китә. Яу чапканда, алай булмый торган иде. Хәзерге тыныч тормыш ошамыймы үзенә, һич аңламассың… Ырысбай дигәне дә әллә кайда – җәһәннәм тишегендә, барасың да барасың, ә юлның очы-кырые юк. Карышкан шикелле көне дә бик начар тора. Рашкы туктарга уйламый, көчәя генә бара. Юл бер уңмаса уңмый, диләр, дөрестер, ахры. Аның белән бергә чыгарга тиеш Әдһәм кичә генә егылып билен имгәтте. Көт, агай, иртәгәләргә терелермен, бергә чыгарбыз, дигән иде. Әдһәм бу якларны яхшы белә. Ул егет гел вак-төяк маҗарага тарып йөри инде. Ярый әле, үзе гел исән кала. «Вак бәлаләр мине олы һәлакәттән саклый, озын гомерле булырмын, мөгаен», – дигән була үзе. Бөтен дөнья кайнаган, ташкан шушы катлаулы чорда Шәйморат ни сабырлыгы җитеп, Әдһәмнең «иртәгә»сен көтеп утырырга тиеш? Революция уты дөрләп кабынды, ул бар галәмне ялмарга ашыга, көннән-көн кызуырак адымнар, тәвәккәл эшләр таләп итә. Әнә шундый мәлдә, чынлап та, ни йөрәк белән иртәгәне көтеп ятарга кирәк? Шәйморат андыйлардан түгел. Ул – иртәгәне үзе якынайта торган коммунист!
Шәйморатның, командир буларак, бөтен уңышлары әнә шул кубарылып чыгуы, дошманга көтмәгәндә ташлануы, кыю һөҗүм ясый белүенә бәйләнгән. Төхвәтов революциянең үзе кебек ярсу, ажгыр. Үзең дөрләмәсәң, ай-һай, бүтәннәрне кабызып була микән? Кайберәүләр аны чамасыз дуамал, хәттин ашкан кызу канлы дип тә әйтә. Ләкин Шәйморат революциягә нәкъ шундыйлар кирәклегенә инанган. Төхвәтов, үзен күргән чакта, үрә каткан солдатларын күз алдына китерде. Каты тәртип таләп итү – аның шәхесенең аерылгысыз төп сыйфаты. Сугышның кануны шулай: йә син җиңәсең, йә сине юк итәләр. Шәйморат инанган идеал һәр җирдә өстен чыгарга тиеш! Уйлар шушы тирәгә җиткәч, кәеф тә күтәрелә төште.
Дошман хәзер үтергеч яралы. Күпме тырышса да, элекке көче юк. Шулай да хәвеф чыганагы булып кала. Бу инде революция солдатыннан, бигрәк тә аның кебек кызыл командирдан, тәвәккәллек, каты куллылык белән бергә елгырлык та таләп итә. Хушланырга нигез юк. Яуланган казанышларны ныгытырга, искелекне җимерер өчен, мөһимрәк эшләр башкарырга кирәк. Заманы шулай куша…
– Шаймуратик!
Шәйморат Төхвәтов артына борылды да ачулы тавыш белән эндәште:
– Мин – Шәйморат! Сиңа күпме әйтергә була!
– Йа Хода! Ул бүген шундый усал! Бүре! – Арттарак килгән җайдак хатын-кыз, шлемын чишеп, күзенә төшкән җирән чәчен сыпырды да яңадан башына киде. – Шаймурат, без, җаныкаем, адаштык шикелле. Ә караңгыда монда, кара урманда, үзең беләсең, шайтаннар гына йөрми…
– Тавышланма! Таня, сиңа күпме әйткәнем бар, сукрансаң, миңа ияреп йөрмә! Давай, юлда кыздырма мине!
– Син үзең котырган эткә охшыйсың. Кыздыру кирәкми. Аркага берәр пуля алсак…
– Тагын нәрсә?
Таня аңа акаеп карап алды, ләкин җавап кайтармады. Кичке эңгер куерганнан-куера барды. Каршыда, үзәндә, йорт-куралар шәйләнде. Шәйморат атын кызулатты.
– Шаймуратик… Шаймурат! Анда да аклар булуы ихтимал!..
– Бу тирәдә аларның эзе дә юк. Тазартылган зона.
– Шулай дисең дә ул!.. Әйтерсең бөтенесен дә белә! Хәтерлисеңме. Елаер ягында… Кемнәр качып калган иде?..
– Бу яктан ышанычлы гаскәрләр үтте. Калдык-постыкларны исәпкә алып та тормыйм. Ә инде кем каршы чыга… – Шәйморат, күкрәк тутырып, һава сулады. – Һәрберсенең бугазыннан эләктерәм! Бу Ырысбайда да контралар барлыгын беләм мин. Тик хәзер аларның көне үткән инде. Заман башка! Пролетариатның канын эчкән бер бет тә исән калмаячак!..
– Тоже мне пролетариат! Әйтерсең минем кебек Питерның үзеннән килгән!
– Таня, яп авызыңны!
Менә шул рәвешле алар үзәнгә килеп төште. Авыл очындагы беренче өйнең ишеген кактылар. Тәбәнәк иске генә өй ишегеннән чырае качкан бер картның башы кү- ренде.
– Курыкма-курыкма! Без сезнең өчен якты киләчәк төзүчеләр! Шушы буламы Ырысбай авылы?
Ырысбай икәнен белгәч, Шәйморатның кәефе күтәрелде. Кире урам ягына борылдылар.
– Ә син, Таня, әрсез кыз! Әнә шул әрсезлегең ошый да инде миңа! Синдә чын революционер йөрәге тибә. Заман кызы, кирәк чакта, һич икеләнми сыйнфый дошманның бугазын чәйнәп өзәргә тиеш. Әлегә хатын-кызларыбыз арасында андыйлар күп түгел! Ничего, тәрбияләп алырбыз! Безнең бүген бурыч шул!
– Гадиләштерәсең, командир иптәш. Бугаз чәйнәп кенә революция ясап, үзебезнең диктатураны урнаштырып булмый. Мин пулемётчица булдым һәм шулай булып калачакмын!
– Йә-йә, акырма ул хәтлем. Тирә-юньдә халык болай да куркып беткән. Күпме гарасат үткәнен сөйләдем ләбаса. Ул хәзер кызылына да, агына да ышанмый. Аннан… – Шәйморат кызга якынрак килде. – Бу башкорт авылы. Урысча сөйләшүне бик яратып бетермиләр. Исәпкә алмасакмы моны…
– Подумаешь! Мине үзең белән алып чыкмас өчен, гел шуңа сылтанасың! Мондагылар безнең изелгән массаны яклавыбызны аңласалар, милли проблема үзеннән-үзе төшеп калачак. Ә ул мәсьәләгә килгәндә… Барыбер аңлаячаклар, чөнки без – власть! Иң гадел властька буйсынмаучыларны, һичбер икеләнүсез расходка җибәрәчәкбез. Алар безнең нинди көч икәнне аңлаячак.
– Тфү! Син, Таня, күп сөйлисең! Агитациягә мохтаҗлык юк!
Шәйморат муенын сузыбрак алга карады. Аңа иң элек беренче каты кирпечтән, икенчесе бүрәнәдән салынган ике катлы йортны табарга кирәк. Шул штаблары булачак дигәннәр иде. Капкасы яшел төскә буялган булырга тиеш. Хәзер бу караңгыда төс аерып була димени инде? Кайда соң авылның иң биек йорты, Шәйморат авызын зур ачып иснәде. Арытылган икән шул. Урамга килеп керү белән, үзен сиздерде. Ярар, озакламый тамак та, түшәк тә булыр. Эчтә кайнаган ачу басылды сыман. Шәйморат тәмләп янә бер тапкыр иснәде.
– Ике катлы йорт. Рәсүл дигән старшина. Үзе якты дөньяда юк, ә өе тора. Ул карт уйламаган, хәтта башына да кереп чыкмаган, хыял итмәгән яңа власть шул өйдән башланачак. Авыл Советы. Исән булмавы үзе өчен хәерле. Начармы-яхшымы, йорт хуҗасы бит әле. Югыйсә кемнәр кулына килеп кабар иде…
– Кайгырма, кешесе табылыр. Безгә теш кайраган туганнары, дуслары калмаган дисеңме әллә? Ха-ха-ха! – Таня, атын юырттырып, алга чыкты. – Әнә ул йорт! Безнең йорт, Шаймурат!
– Ягъни ничек ул «безнең»?
– Кадерлем, нигә бернәрсә дә аңламаганга салышасың? Без бит власть! Буржуйлар кебек яшәп карыйк шул йортта.
– Отставить! Контра сүзен сөйлисең!.. Таня, нәкъ менә шунда, яңа власть төзегәндә, бездән революцион аң, революцион уяулык таләп ителә! Һичкайчан булмаганча. Бүтән ишетмим бу хакта! Йә хәзер үк кире борыласың!..
Таня кычкырып көлде, авызын очлайтып, үбү ишарәсен ясады.
– Мин сине шундый итеп яратырмын… Аннан инде карап карарбыз… Ә син төзергә ярсыган авыл Советы беркая да качмаячак! – Ул атын егет ягына борды.
Шәйморат аңа усал итеп карарга тырышты. Тик усаллык урынына йөзендә канәгатьлек кенә чагылды.
Янәшәдәгеләреннән зурлыгы белән аерылып торган йорт янына килеп җиттеләр. Шәйморат сикереп төште, наганын кулына алды, ашыкмый гына тирә-юньне карап чыкты, юлдашына «кузгалма» дип ишарәләгәч, капканы ачып эчкә үтте. Тәрәзәдә нәрсәдер ялт итеп алгандай булды, саклык комачау итмәс. Икесе өчен дә бөтенләй ят җир бит. Чоланда берәү дә күренми. Шәйморат өй ишеген тартты, эчкә күз ташлады. Монда да адәм заты күренми. Егет тамагын кырды:
– Монда берәрсе бармы? Мөмкиндер бит?
Җавап бирүче булмады. Шәйморат аш өенә үтте. Мич янында бер хатын-кыз сыны шәйләнә. Керүче ягына, ичмасам, бер борылып карасачы! Егет бу юлы командирларча каты итеп эндәште:
– Рөхсәтме, диләр бит!
– Хәзер рөхсәт сораган зат юк. Бәреп кенә керәләр.
– Мин юлбасар булып килмәдем! Власть кешесе. Законлы власть!
Хатын җавап кайтармады. Сукыр лампага ут алды. Зур иске шәл бөркәнгән, йөзен күрерлек түгел.
– Апай… – Шәйморат тотлыкты. Сыйнфый дошманга «апай» дип эндәшү туган итеп күрүне аңлатмыймы? Егет тамак кырды. – Ханым… Нигә, сезнекеләр шулай әйткәнне ярата түгелме?! Бу – Рәсүл старшинаның өе, шулаймы?
– Аныкы. Хәзер кызыныкы.
– Кайда соң кызы?
Хатын җавап бирмәде. Аның шулай кызыл командирны санламаска маташуы ачуны китерде, әлбәттә. Тик хатын-кыз бит, кагып-сугып кына булмый…
– Менә нәрсә, апай… ханым, кыскача шул: бөтен җирдә Совет власте урнашты. Монда мине үзәктән җибәрделәр. Бүгеннән шул власть вәкиле булып эш башлыйм. Кабул ителгән карар буенча, бу йорт Советныкы. Мәрхүм старшинаның кызы мине кызыксындырмый. Без изүчеләр белән озак сөйләшмибез!
– Сөйләшмисез, димәк. Шундый власть… – Бу мыскыллы тавыштан Шәйморат югалып калгандай булды. Фикер алышу нәрсә белән тәмамланыр иде, әйтүе кыен, нәкъ шул мәлдә, ишек шар ачылып китте, анда винтовкасын әзер тоткан Таня басып тора иде.
– Шаймурат!
Шәйморат шәл бөркәнгән хатынга төбәлгән винтовканы читкә этте.
– Бүтән берәү дә юкмы? – дип сорады Таня һәм хатынга якынрак килде. – Шәрык хатын-кызына азатлык китергәнебезне ул аңлыймы-юкмы? Революция сакчылары пәрәнҗәләрне салдырачак!
– Ахмак син, Таня! Бу шәл! Нишләп син гел юк-бар белән саташасың? – Шәйморат, ачуланып, «революция сакчысы»на кул селтәде.
Таня бирешмәде.
– Шәлен дә салдырырбыз!
– Ялангач калдырырсыз…
Хатынның җавабын ишеткәч тынып калдылар.
– О-о ул миңа русча җавап кайтара… Әйе, бәхетле, азат тормышта яшәүче бар изелгән халык бөек рус телен беләчәк. Мин моны азатлыкның бер чагылышы дип карыйм, – диде, ниһаять, элекке пулемётчы. – Шәйморат, кадерлем. Бу халык әле азатлыкның нәрсә икәнен аңламый. Без бит шуны төшендерер өчен монда.
– Тын, дим, Таня! Син безнең белән кем бәхәсләшкәнне аңлап бетермисең! Ул, – шәл бөркәнсә дә, үз йөзен яшермәгән чын дошман. Контра. – Шәйморат сукыр лампаны алды да хатынга якынрак килде. – Без аларны ачык белергә, аерырга тиешбез… Һе… – Егетнең лампа тоткан кулы калтырап куйды. – Бер нинди дә апай түгел. Син бит тегенең кызы!
– Кызы.
– Кемнең кызы? – Бернәрсә дә аңламаган Таня алмаш-тилмәш тегеләргә карады, җавап ишетелмәде. «Сыйнфый дошманнар» күзгә-күз карашкан килеш тора бирде.
– Да ну, шайтаныма олаксын! Безгә берәүнең дә кызы кирәкми. Безгә өй кирәк! – Таня шулай диде дә бизәкле баскыч буйлап өскә күтәрелә башлады. Лампаны шап иттереп, мич алдына утырткан Шәйморат та кызның артыннан калмады.
– Оһо! Монда бүлмәләр күп! Берәү, икәү… алтау!.. Алты бүлмә! Кадерлем, синең эш урының шушында булыр. Бу, эчтәгесе – безнең йокы бүлмәбез. Яңа урынны котларга кирәк! Хәзер үк бикләнәбезме? – Таня егетнең муенына сарылды. Шәйморат аны читкәрәк этте.
– Таня, сыйнфый сизгерлегеңне югалттың. Без ят авылда! Кем хәзер атларны караштырыр? Аннан, бүген үк үзебезнекеләрдән берәрсен чакыртып, киңәш-табыш итәсе бар. Тоже мне революционер!
– Революцияне үзебез ясадык. Шулай булгач, ничек телибез, шулай яшәргә хакыбыз бар Шаймуратик…
– Мин ачмын.
– Ну и дурак! – Таня үпкәләргә булды да кире кайтты. – Мин хәзер ашарга китерәм. Тегене… Кем дидең?
– Хуҗабикә.
– Хәзер без хуҗа. Тукта, ә син кая?
– Атларны карарга.
Икәүләп аска төштеләр. Шәйморат тышка чыгып китте, Таня аш өенә үтте.
– Совет власте сездән ризык алырга тели!
Таня шәл ябынган хатынның мыскыллы көлгәнен ишетте. Бу кыланышы өчен өркетеп алырга да була: бер генә акыру җитә, шундук акылга утырачак, ләкин ниятен башкарырга өлгермәде. Хатынның кул белән почмакка ишарәләгәнен күрде. Икмәк-май күргәч, җан тынычланып куйды.
– Әйбәт яшисез, барышня! Көләрлек тә шул… Уһу, монда әллә ничә кеше туярлык.
– Туегыз, тик адәм башларын гына ашамагыз.
Таняның янә йөзе җимерелде, ләкин сүз куертмады. Ачлык, ару үзен сиздерә. Сәяси карашларны соңыннан да ачыкларга мөмкин. Тамак туйдырырга да, тизрәк Шәйморатның кайнар кочагына! Ризык алып, өскә күтәрелде. Бераздан Шәйморат та күренде.
– Оһо, ашарга да әзер! Әллә безне монда көтеп торганнармы?
– Конфисковать иттем, ха-ха-ха!
Шәйморат елмаюын онытты, ачулы карашын Таняга төбәде.
– Совет власте…
– Син хәтта шаяртуны да аңламыйсың! Җансыз бүрәнә… Кадерлем, власть вәкиленә ашарга бирәләр. Үзләре үк. Начар түгел! Аннан, безгә кухарка алырга кирәк булачак.
– Кеше эксплуатацияләү бетте! Үзең пешерерсең!
– Ах, башкорт кабахәте, син мине мич янына куасыңмы? Партиядәш иптәшләрем ишетсә бу хакта, изгелек көтмә! Мин синнән алда революция эшен башлаган кеше. Питер кызы! Онытма шуны!
– Ярар, ач утырырбыз.
– Хезмәтче бар. – Таня ияге белән аска ишарәләде. – Йә, кап…
Бераздан ул, иңбашларын уйнатып, Шәйморатка сыенды.
– Хәзер самый раз, шулаймы? – Җавап та көтми егетнең муенына сарылды. Шәйморат та чос шул, тегене җәһәт кенә күтәреп алды да эчке бүлмәгә юнәлде.
– Сине очраттым да, шайтан алгыры, бөтен дөньяны оныттырдың! Ә мине нинди ирләр яратты… Бүтән берәүнең дә сөяркәсе буласым килми, ишетәсеңме? Хатыны да… – диде Таня, аны нык итеп кочаклаган килеш.
– Дөньяда мин бердәнбер чын ир! Шулай диясең киләме?
Таня ризасыз төс белән башын читкә борды.
– Ну тупаслыгың бар инде! Бигрәк күп җикерәсең. – Аннан Шәйморатның ирененә үрелде. – Ничего, яшьсең. Үтәр кызулыгың. Әллә нәрсәгә өйрәтербез әле…
Таняның яңгырау тавыш белән көлгәне аска да ишетелде. Тәрәзә аша караңгылыкка төбәлгән Фәйрүзә бөркәнгән шәл эченнән пычак чыгарды да түрдәге киштәгә тыкты. Көчәнеп пычак тотып кызарган учын ышкыды, дога укыды.
– Иртәгесе көнне дә, Ходай, сәламәтлек белән каршыларга язсын, – диде һәм үзенә урын җәя башлады.
Шәйморат җәһәт кенә торып утырды, үрелеп, лампаны кабызды. Көннәр нык кыскарды, яктырганын көтеп ятып булмый. Сәгать алтыда сикереп тору аның өчен бернәрсә дә түгел. Эшне ничегрәк итеп башлап җибәрергә? Нәрсәдән? Җавап урынына эч быгырдады.
– Таня! Ашарга бармы?
– М-м-м… – Таня иренен генә ялады да икенче якка борылып ятты.
– Йокы чүлмәге! Революция исеменнән боерам!
Таня аһылдап, торып утырды.
– Нәрсә сиңа? Мәңге ач бүре! Чакыр кухарканы!
