скачать книгу бесплатно
Корт иледәй гөжләгән төркемгә ямьсез хатын кыю-кыю сүзләр ташлаган:
– Ул сезнең акчагызны гына яратты! Җаны-тәне белән ул минеке иде!
– Тиле! – дип шаулашкан төркем. – Шашкан бу! Ни сөйли?! Оялмый да!
– Ул мине генә яратты! – дип кабатлаган хатын. – Ышанмасагыз, әнә безнең уртак улыбыз! Кумасагыз да, китәм мин. Табибның тере дәвамы барында ниемә сезнең таш сыныгыз!
Чынлап та, чаптырып килгән барабыздан табибка ике тамчы су кебек охшаган егет сикереп төшкән.
– Аһ!!! – дигәннәр барысы да, чәчләренә ябышып. – Нинди хурлык!
Киңәшмә яңадан җыелган да һәйкәлне шушы хатынга, дөресрәге, анага багышларга булган.
Мәнле әкият, кызым. Шулай да сәнгать кирәк. Ул безнең рухи дөньябызны баета. Рухы гарип адәмгә планетаның киләчәге дә, икмәге дә, баласы да кирәкмәс иде.
– И-и, синең белән сүз көрәштергән мин тиле! – диде кызы, зур җиңелүеннән гарьләнгән сыман. – Тотармын да рәсем училищесына гариза бирермен.
– Син сәләтсез, кызым. Көчеңне юкка-барга әрәм итмә.
– Нәрсә соң ул сәләт? Ходайбирдин фатихасымы? Әни шулай ди. Алар институтындагы Ходайбирдин фамилияле профессор әнинең җитәкчесе икән. Әнием Кадрия апага: «Диссертациямне Ходайбирдин фатихасы белән якласам, Ходай биргәнгә кияүгә димләр идегез, теге өтеккә үч итеп», – ди. Өтек дигәне ул син инде, әти. «Ләйләнең дә фамилиясен Ходайбирдинага үзгәртер идем», – ди.
– Нәрсә ди? – Җаббаров эсселе-суыклы булып китте. Кемдер эссе су китереп сипкәннән соң салкын су томырдымыни… – Кызым-бәгърем, – диде ул, ялынып-ялварып. – Тыңлама әниеңне, зинһар, ата-баба йоласына төкермә, акыллы бул. Кияүгә чыккач фамилия алыштыру – бер мәсьәлә. Ә болай… Синең үз атаң бар, синнән беркайчан да йөз чөерми ул, сине ярата. Теләсә, әнкәң исемен дә үзгәртсен, яме! Әгәр инде ирексезли башлыйлар икән, миңа күчен. Дөрес, сакалым агарганчы, шәт, мин дә өйләнермен инде. Сиңа бик әйбәт дус булырлык апаңны алып кайтырмын. Ялгызлык та туйдыра бит, кызым, ялгызлык та туйдыра. Сез дуслашырсыз аның белән, әлбәттә, дуслашырсыз.
– Өйләнмә, әти, кирәкми! Ул хатының – әнигә, ә Ходайбирдин сиңа охшаса, мин кая барырмын? Тәгәрәп үләрменме?
– Ул бик ягымлы кеше, кызым. Аз сүзле, оялчан, иң мөһиме, күңелеңне аңлый. – Җаббаров нишләптер тагын Әлфияне уйлады. – Аны күрсәң, син үзең үк, өйлән, диярсең әле.
– Картмы ул, яшьме? Модныймы?
– Яшь. Модадамыни хикмәт, кызым!
– Син, әти, кибетче хатынга өйлән. Джинсым туза, яңасы кирәк. Велюрдан костюм да тектерер идем. Әнинең дә диссертациясен яклау көненә яңа күлмәге юк.
Җаббаров исәп-хисап белән төгәл яшәргә өйрәнә башлаган кызы өчен бер яктан куана, икенче яктан дөньяга җиңел каравына көенә дә иде. Хәзер әйт әле, өйрәтмә диген, ул сиңа бише белән җавап кайтарачак. Әнисе дә талашырга оста иде. Алма агачыннан ерак тәгәрәмидер, күрәсең. Икесе дә Җаббаровны кызганмыйча камчы белән суктыралар. Ләкин ул, ни генә булса да, кызын үз ягына аударырга тиеш.
– Ярар, әти. Кибетчегә өйлән диюем шаярту гына. Гаеп итештән булмасын, яме. Без һаман дуслар, ие бит? Акчаңны бир, очам мин. Пепси-коланы сумкага тыгам. Иртәгә хәтле, әти!
– Матур йөр, кызым.
Аны озаткач, биш минут үттеме-юкмы, телефон шылтырады.
– Ләйлә синдәме? – Исәнләшми-нитми сүз башлаучы бердәнбер кеше Җаббаровның хатыны була.
– Китте, – диде Җаббаров, хатынын тавышыннан танып. – Нигә аны гел сагалыйсың?
– Мин – баланың әнкәсе!
– Син әнкәсе икән, мин – әткәсе, хөрмәтлем. Онытма!
– Котыртма баланы!
– Ләйлә балалыгыннан чыккан инде, мөстәкыйль уйлый.
Ходайбирдин турында әйтергәме-юкмы дип икеләнеп торган арада, хатыны трубканы куярга өлгерде. Йорт бүлделәр, мал бүлделәр – икесе дә җиңел эшләнгән иде. Ләйләне ничек бүләрләр икән? Хатыныннан җиңеләсе дә килми, шайтан алгыры…
Җаббаров, тирән көрсенеп, эскизларын сызарга утырды. Сызды, бозды, кулы һич кенә дә эшкә ятмады, илһам килми тинтерәтә иде. Илһам филтәле лампа түгел шул, кабызам да куям димә икән. Ансыз рәсем җансыз һәм коры чыга. Кул эшкә бармый икән, димәк, Җаббаровның эче поша. Аңа иртәгә кадәр үзен рәткә кертергә, уй-фикерләрен барлап, элекке эзенә төшәргә кирәк иде. Иртәгә ул, көр тавыш белән, яңгыратып, иҗат йортында очраган берсен сәламләргә, үзенең дөньяда яшәвен искәртергә тиеш. Аны, мескен кыяфәттә күреп, берәү дә кызганмасын. Менә шушы дүрт стена эчендә генә ул үзен анализлый, тирги, сүгә, юкка чыгара яки һәр җиңелүеннән гарьләнеп, әрнеп елый ала. Кеше күзендә исә ул – горур бөркет, канатын җилпи-җилпи, текә кыя башыннан ташланырга корбан эзли.
Җаббаров һәрбер ирешелгән уңышын үзенең булдыклы булуыннан күрде. Дөрес, авыр юлны ерып, сәнгать капкасына якынлашырга аңа остазы – Хәбиб агасы булышты. Вакытында ул ярдәм кулы сузмаса, бәлкем, Җаббаров бүгенге көндә кайсыдыр бер районда плакат-фәлән языштырып йөрүче бер һөнәрче булып, исеме дә бары паспортына гына теркәлгән килеш калыр иде. Хәбиб абзый аны училищеда укыганда ук башкалардан аерып алды. Егеткә өстәмә дәресләр биреп җибәрә, берсеннән-берсе катлаулы пейзажлар ясарга куша иде. Карт әнә шулай Җаббаровта мин-минлек хисләре дә уятты бугай. Югыйсә остазының теләге укучысыннан эгоист ясау да, иҗатташларына түбәнсетеп карарга өйрәтү дә түгел, сәнгатькә тугры җанлы кеше тәрбияләү иде.
Остазы аны берзаман җыелыш саен мактап телгә ала башлады. Мактавын мактады, тик нишләптер Рәссамнар берлегенә тәкъдим итәргә ашыкмады. Беркөнне исә үзәккә үтәрлек итеп мәзәк ясады.
– Кара әле, энем. Аксакаллар киңәшмәсендә сүзләр булды. Сине Союзга… – диде дә, яныннан үтеп баручы студентны чакырып алып, нәрсә турындадыр гәп куертып җибәрде.
Җаббаровны бөтенләй онытты бу. Көлә-көлә студент белән сөйләшә. «Мине Союзга алалар икән», – дип кинәнеп басып торды Җаббаров. Икенче көнне остаз аны янә коридорда туктатты.
– Сине алмыйлар әле, – диде ул, Җаббаровның йөрәген парә-парә телеп.
Әнәс көл сыман агарды.
– Борчылма, дускай. Син лаек аңа, – дип, җилкәсеннән какты Хәбиб абзый. – Мин бу мәсьәләне тиздән идарә утырышына куярмын. Әзер бул.
Җаббаров һәрвакыт әзер, хәтта кирәгеннән артык әзер иде. Минем Союзга керүем иҗатыма стимул булачак, диде ул, чынлыкта исә аның яшьтәшләрен узып китәсе, алардан югарырак баскычта торасы килә иде. Моны шәрран ярып әйтеп кара син! Алла сакласын, өзгәләп ташларлар…
Ниһаять, хыялдан чынбарлыкка күчәсе көн якынлашты. Аны мактый-мактый Рәссамнар берлегенә алдылар. Кемнәрнеңдер күгәргәнче борынына чиертте. Кемнәрнеңдер өмет хыялларын каплады. Кемнәрнедер чаптырып узып китте, һәрхәлдә, ул үзе шулай уйлый иде. Баксаң, көрәш моның белән генә тәмамланмый икән әле. Иҗат мәңгелек көрәш мәйданы икән ләбаса! Чүп-чар яздыңмы – җиңеләсең. Хет тонна-тонна кәгазь буя, арада гамәлгә яраклысы юк икән, мәйдан тарая, билләр кысыла, син егыласың. Бер рәсемең белән дә мәйдан хуҗасы булырга мөмкин икән. Яшерен-батырын түгел, Җаббаровның талантлы егет икәнлеген күпләр таныды. Әнәс белән якынлашырга тырышты. Җаббаров кына тәкәббер иде: яшьләр, диде. Бу сүзе яшьлеккә төбәп әйтү түгел, картайса да, һаман яшел калучыларга ишарә иде. Җыелышларда берәр җәмәгать эше тапшырсалар яки берәр урынга сайлый башласалар, ул:
– Минем вакыт тар. Әнә яшьләр… – дип, Нурлар ягына ишарәләр иде.
Ул шулай әкрен генә кешедән көләргә өйрәнде. Әлегәчә аның һәр кыланышын кичерә килделәр. Әлфия генә тез астына сукты, каһәр! Бүрәнә сыман сузылып, юлына аркылы ятты! Йә кузгат, йә кузгатма, икесе дә бер чама. Малай чак булса, ул Әлфияне толымыннан умырып тотып туйганчы кыйнар, йөрәген басар иде. Классташы Наиләне тукмаган иде бит әле. Ичмасам, күңелләр рәхәтләнгән иде. Наилә шуны онытмаган. Башсыз хатын! Бер елны авылга кайткач, Әнәс артыннан тагылып болынга төште. Яшь кызлармыни! Бии, җырлый, көлә… Ахыр, Җаббаровны ымлап кына яр буена чакырды.
– Тагын бер кыйна әле, Җаббаров, – диде ул, су өстенә вак ташлар ыргытып.
– Иреңнән куркам, – диде Җаббаров салкын гына. – Сәбәпсезгә кеше кыйнарга син мине кем дип белдең?
– Алайса кочакла. Кысып-кысып кочакла! – Наилә башын Әнәснең күкрәгенә салды.
– Кит, – диде Җаббаров, аның өчен кызарып. – Кеше күрер. Иреңә назлан син.
– Укыганда мин сине ярата идем, хәзер дә… хәзер дә яратам, Җаббаров. Тик тагылырга җыенмыйм. Шаярам гына. Теге чакта, нишләтим соң инде, бөтен класс каршы чыкканда, япа-ялгызым сине яклый ала идемме?
– Менә нәрсә, Наилә, – диде Әнәс җитди генә. – Кайт та сыерыңны сау, иреңне ашат! Йортта хатын-кызның эше тавык чүпләп бетермәслек була.
«Исенә төшкән чабатасының ертык икәнлеге, ямап маташа! – дип уйлады Җаббаров. – Миннән хәзер ярты кәлимә дә җылы сүз ишетмәссең, җаным. Укыганда тәртәгә типмәскә иде шул. Бәлкем, очрашулар да башкачарак булыр иде…»
Әнәс күңелле генә сызгырып җибәрде. Килер бер заман, Әлфия дә аның күкрәгенә капланыр. Иманы камил! Бу нәрсә көн кебек ачык. Аны ашыктырасы юк.
«Үп мине, Җаббаров!» дияр Әлфия. Әнәс, аны ишетмәмешкә салынып, читкә карар. Шул дәшмәве белән бар нәфрәтен, бар ачуын тышка чыгарыр һәм, киткән чагында: «Һавалар бозылып тора, яңгыр-фәлән башланганчы кайтырга кирәк», – дип, көн аяз булса да, юк сүзләр сөйләр. Җәзаның иң шәп төре бу. Иң шәп төре…
4
Үзендә гаҗәеп җиңеллек тоеп, җиң сызганып эшкә керештем дигәндә генә Ирекнең килеп керүе аның кәефен бозды. Тегесенең анда гаме юк, дөньясын кочагына сыйдырган кеше сыман, шат тавыш белән:
– Җыен, картлач! Ерак сәфәргә! Билетлар кесәдә. Поезд төнлә кузгала, – дип сөйләп китте.
– Итәгеңә ут капмагандыр ич, адәм рәтле генә итеп аңлат әле! Семинар икән, бару юк. Ел саен шуңа вакыт үткәрәсез. Ичмасам, бер Рафаэль яки бер Пикассо тапсагыз икән.
– Бу юлы үз мәнфәгатебезне кайгыртып йөрү, картлач! Урманга! Кышкы сихри урманга!
Алар ел саен кышкы урманда йөриләр иде. Арып-талчыгып бетсәләр дә, үзләрен бәхетле саныйлар, икенче елга тагын килергә вәгъдәләр куешып аерылалар иде. Иң рәхәте – урман Җаббаровны малай чагы белән күрештерә иде. Эчкерсез, беркатлы малай иттереп калдыра, тормыш арбасына җигелгән икәнсең, ул сине туара, син карда ятып ауный-ауный көләсең, чыршыга сарган көлтә-көлтә кар букетын селкеп, иптәшләрең өстенә җилписең. «Барам» димәкче иде Җаббаров, тик әзер җавабы тел очына эленеп калды. Тукта, бәяңне төшермә, энәсеннән җебенә хәтле тикшер, сораш, аннан соң гына риза бул. Кадерең артыр.
– Юллар ничек ди? Карлымы? Урманы еракмы?
– Юл тап-такыр, ди. Пар ат җигеп, стансада каравылчы каршы ала. Район белән махсус киңәшелгән нәрсә.
– Ху-уш. Ашау ягы ничек?
– Сөйләшенде, бер сарык, – диде Ирек, бияләй хәтле авызын ерып. – Йә, селкен инде, карт аю! Нәрсә ялындырасың?
Менә хәзер ризалашсаң да ярый. Нәкъ вакыты.
– Ху-уш… Поезд ничәдә кузгала инде?
– Өч сәгатьтән. Мә, тот билетыңны. Болай син ышанычлырак булырсың. Вокзалдагы зур сәгать тирәсендә җыелабыз. Соңарма!
Ирек артыннан ишек ябылгач кына, Җаббаров маңгаена шапылдатып сугып куйды. Иң мөһиме соралмаган! Компаниядә былтыргы кешеләрме, әллә яңалары да бармы икән? Җыен әкәм-төкәм булмасын тагы. Баргач-баргач, мәҗлес бизәге итеп хатын-кыз затын да алырга кирәк иде. Кайдадыр синең тирәңдә чыркылдашып йөргән ваемсыз иркә туташлар булуы үзе бер рәхәт! Ирек – юнмаган агач, мөгаен, хатын-кыз хәстәрен уена да китермәгәндер. Бәлкем, Мөнирә ханымга шылтырату урынлы булыр? Елның-елында бергә иделәр, аның ни гаебе бар? Ирекләр дә күпсенмәс, күз күргән кеше. Юк, нигәдер җан тартмый. Теге көнне ул хәтта аның янында кунарга да калмады. Ике араны нәрсәдер кинәт кенә бүлеп куйганлыктан, хәзер кабат якынаерга ни теләк, ни дәрт җитми иде. Өзелгән, күрәсең. Алар кабызган шәм сүнгән: караңгы һәм күңелсез, караңгы һәм күңелсез…
Җаббаров юл капчыгына кирәк-ярагын тутырды. Кая гына барса да, ул пөхтә йөрергә ярата иде. Көзге каршына басып һәйбәтләп кырынып алганнан соң, ваннага су тутырып юынды, сөртенде, чәчен тарады. Тәмле иттереп пешергән ашы бар иде, шуны суыткычтан алып җылытты, ашады, тәлинкәсен юып шкафка куйды. Шулай итеп, буйдак тормышның кер юу, аш пешерү, өй җыештыру кебек вак мәшәкатьләрдән торган көндәлеген бозмады.
Тәмам җыенып беткәч, сәяхәт турында кызына да хәбәр итүне кирәк тапты. Эзләп-нитеп интекмәсен бала, хәбәрдар булсын. Трубканы хатыны алды.
– Ләйлә өйдәме?
– Юк. Ничә әйттем, шылтыратма безгә!
– Колакны ярасың, әкренрәк, Мәрьям.
– Акча бирә-бирә баланы азындырдың инде! Әнә хәзер ресторанда типтерә.
– Типтерми, Мәрьям. Алар кичә уздыралар.
– Типтерә.
– Гел диссертация димәгән, тәрбиялә! – диде Җаббаров, әче тавышны басып. – Ачуым килмәгәе, педагог белеме ич синдә!
Хатыны, зәһәренә буылып, хушлашмас борын трубканы ташлады.
– Менәтерә, юл догасы укылды, – дип көрсенде Әнәс. – Бәхетсез син, егеткәй. Утларыңны сүндер дә кузгал. Бәхетле кешенең артыннан учагы янып кала, чөнки аның: «Тиз кайт, көтәрмен», – диючесе була… Синең өең шыр ятим, андагы җылыңны үзең белән ияртеп урамга алып чыгасың, әйдә! Өйләнешкәндә, күбәләк сыман нәфис җан иде хатының. Тулаем колың иде. Фән аздырды аны, каһәр төшкән хатынны, фән аздырды, кашык урынына каләм тоттырып харап итте…
Җаббаров, минутын минутка ялгап, очрашу урынына төп-төгәл вакытта килеп җитте. Нур белән Ирек Әлфияне ике яктан култыклаганнар да филтәле лампа сыман кукраеп басып торалар! Хет борыл да кире өеңә сыпырт!
– Яшьләргә сәлам! – диде Әнәс, теләр-теләмәс кенә. Өйдән үк пыран-заран килгән кәефкә кара болыт сарды.
Егетләр куанышып аңа ташландылар.
– Вәт молодец!
Әлфия кузгалмады, тәкәббер генә читтә басып калды. Ул сәламгә сәлам дә бирмәде бугай, иреннәре кыймылдамады.
Әнәс, сылтау табып, Ирекне вокзалның икенче башына алып китте.
– Син нәрсә, малай, арбага бишенче тәгәрмәч тактың? Ир хатыннарыннан башка кыз-кыркын беткәнмени? Белсәм, билләһи, дим, ике аягымның берсен атламас идем.
– Куй инде, Әнәс, вакланма!
– Син дә бик эредән кыландырма!
Кычкыртып узган поездлар да, перрондагы халык та – һәммәсе ачу китерә иде.
– Тынычлан, картлач, Әлфия авырый, үпкә авыруы. Бәлкем, урман һавасы… Тузанлы бүлмәдә эшләгәннән соң файда бирер. Түлке жәлләтә димә. Алайга китсә, калдыра да алам.
«Тукта әле, Җаббаров. Син бер форсатны кулдан ычкындырасың түгелме? Әлфия үзе сиңа каршы йөгерә! Премияңне хәл ит, дуслашкан бул, тәмле сүз жәлләмә… Тфү, чәнчелсен премиясе, урманы! Туйдырды!»
– Барсын, – диде Җаббаров, кул селтәп. – Миңа дисә, әллә нишләгез шунда.
Моңарчы компанияләрнең үзәгендә кайнаган Әнәс купеда да авызына су капкандай утыра бирде. Әлфия ишек ягындарак иде. Тыелып кына көлеп барган була. Нур, гадәттәгечә, буш сүз сөйли, аңа тыңлаучы кирәк.
– Берзаманны минем бабайны шофёрлар курсына укырга җибәрәләр, малай. Әле ул чакта машинаның хикмәтле чагы. Аны йөртү түгел, тотып карарга да куркалар. Башта бабай карыша, фәлән-фәсмәтән, яшьләр укысын, мин карт инде, ди. Син – тимерче, тизрәк күнегерсең, диләр моңа. Мәсьәләне кабыргасы белән куялар. Нишләсен бабай?! Китә бу, исән-сау гына курслар тәмамлап, такта әрҗәле машинага утырып, авылга кайтып та керә. Авылдашлары, кәнсәләр янына җыелышып, кул чаба-чаба каршы алалар. Патшаны да болай каршыламаслар, бабай иң дәрәҗәле кешегә әйләнеп куя.
– Әйдә, Исламетдин, урам әйләндер инде безне, – ди икән председатель, мыек бөтереп, һәм авылның җитәкче саналган бар кешесе әрҗәгә төялә.
Гел турыдан гына сыпырта икән бабай. Әле рәтләп машинаның кайбер детальләрен дә белеп бетерми икән. Шулай күңелле генә йөри торгач, бу, рульне бора алмыйча, выжылдап, икмәк амбары эченә кереп баткан. Кергән мәлгә чыгып та китәр иде, амбарның икенче башында капчык-капчык бодай өелеп ята, ди.
– Дәлше-бүлше машина бармый, – дигән бабай, көрсенеп. – Капчыклар мишәйт итә.
– Капчыкларны амбардан ташырга! – дип әмер биргән председатель.
Барысы да, тирләп-пешеп, бодай ташырга тотынган. Юл чистарган, амбар такталарын кубарып ташлаганнар да чыгып киткәннәр. Бабай, мәрхүм, машинада артка чигендерә торган тоткыч барлыгын бөтенләй оныткан икән!
«Әй кызык та соң! Синең дә, Нур, бабаңнан артык төшең юк. Гел алга йөгерәсең, ә үзеңнең тормозың ватык. Сине туктатып, Хәбиб абзыйның картиналарын белешәсе иде. Шул чакта, мөгаен, авария булыр иде», – дип елмайды Җаббаров һәм киная белән:
– Бабаң үлгәнче машина йөрттеме инде? – диде.
– Юк, – диде беркатлы Нур. – Бабайның якын дусты – ат караучы Шәех абзый, көнләшеп, тәки машинадан биздергән моны.
«Менә бит, ахыры ничек кызганыч бетә, – дип уйлады Җаббаров. – Сине дә кыек-мыек эшләрдән биздерәсе иде».
– Хәбиб ага оста шофёр иде, тик бу шөгыленә вакыт тапмады, – диде ул. – Аны без тәмам тышаулаган идек. Хәтерлисеңме, Әнәс, ул өр-яңа «Волга» сатып алды да күршеләренең гаражына кертеп бикләде. «Киләсе атнага мин, балалар, җилләнеп, әзрәк руль артына утырып кайтам әле», – дип сөйләнер иде дә, атна ахыры җитүгә, безне остаханәсенә җыеп, бармый калыр иде.
– Ә без аңа ни белән түләдек? – дип, Ирек чәчрәп чыкты. – Рәхмәт Әлфия белән сиңа, ичмасам, картиналарын саклап калдыгыз.
