скачать книгу бесплатно
Әлфиянең сүзләрендә хаклык тапса да, сер бирергә ашыкмады Әнәс.
– Минем рәсемнәрем – иң тугры дусларым, иптәшләрем, Асылова.
– Ышандырмагыз, Әнәс.
– Миллионнар таныган рәссамны син ялгыз дия алмыйсың. Мине халык кабул итә, димәк, ялгыз түгелмен.
– Рәсемнәрегез генә ялгыз түгел, ә үзегез дөм ятим. Чөнки барысыннан да йөз чөергәнсез.
Бусы артык, бусы Әнәсне кимсетерлек ялган иде.
– Чамалап, чамалап, яме! – диде Җаббаров, бүртенеп. Ә үзе чама җебенең очын югалтып бара иде. Әгәр каршында ир-ат басып торса, мөгаен, якасыннан эләктереп алган булыр иде. – Синең белән, кызый, минем уртак эшем юк, – диде ул, кулын селтәп. – Йә, сау бул.
– Китмәгез, Әнәс! Сезнең сүзегез бетмәде ич әле!
– Бетте! Аңлашуны дәвам итәргә мөмкин, әлбәттә, тик моның өчен түбәндә калмаска, минем биеклеккә күтәрелергә кирәк.
– Юк, юк! Сезнең ул биеклектә башыгыз әйләнмәсен! Төшегез җиргә, Әнәс! Минем сезне бик-бик коткарасым килә.
– Башта иреңне коткар, дерматин ишекләргә кысылмасын! – дип кычкырды Җаббаров. Кычкырды да, телен аркылы тешләрдәй булып, йөзен чытты. Ләкин хатасын төзәтергә соң иде инде, мәкерле сүзләр, ук сыман атылып, Әлфиянең йөрәгенә кадалган иде.
– Нигә сез… сез… – диде Әлфия, газапланып, – сез Рамилне мыскыллыйсыз? Ул минем өчен тырыша, дәвалау өчен, дарулар өчен… Йа Ходаем, бүтән бармаячак ул, егылып үлсәм дә җибәрмәячәкмен мин аны! Хушыгыз, Әнәс Җаббаров, хушыгыз!
Асылова йөгереп китеп баргач та, Җаббаров бер урында озак таптанып торды…
3
Җаббаров тирә-күршеләре белән аралашудан гел тыелып яшәде. Авылның күркәм гадәтләрен шәһәргә ияртеп килмәгән иде ул. Әдәпле генә исәнләшер дә бүлмәсенә кереп бикләнер иде. Бу юлы, Фәррах картның урталай бөгелеп баскычтан менүен күргәч, туктамыйча булдыра алмады. Чөнки үзенең дә гәүдәсе таш аскан сыман авыр иде. Бу авырлыкны берәрсе белән бүлешергә кирәк, яртысын кем җилкәсенә аударырга, Фәррах карткамы, әллә Камилә карчыккамы – барыбер иде.
– Нихәл, Фәррах Һадиевич?! Нишләп акрын менәсең? Икенче аягыңны эт ашый бит.
– Ә, син икән, күрше. Рәхмәт, Һадиевич дип зурлап дәшәсең, рәхмәт, прастуй эшчене шулай олыларга кирәк, олан.
Фәррах карт бераз кызмача иде.
– Эчми эчкәч, сез шаярта башлыйсыз икән, Фәррах Һадиевич.
– Менә син сурәтче инде, эчемне бушатыйм әле, ач ишегеңне!
Фәррах карт, йә кертмәс дигәндәй, Әнәсне ишеккә китереп кысты.
– Вакыт ягы тар бит… – дип сукрана-сукрана, Җаббаров теләр-теләмәс кенә күршесен эчкә уздырды.
Кешеләрне ул бусага төбеннән ерак үткәрергә яратмый, йомышларын аяк өсте генә юллата иде.
– Кухняга кер, абзый, залда эшләнәсе әйберләрем аунап ята, – диде ул, үтә кунакчыллык күрсәтеп.
– Шушында гына утырам, пәриемә кухнәң, – диде Фәррах карт, ишек төбенә үк чүгәләп. – Минем йөрәгем яна, утсыз-төтенсез яна, туганкай!
Җаббаров мыш-мыш елаган картны көйләп-җайлап торгызырга маташты.
– Тимә, олан, – дип тартылды Фәррах абзый һәм тагын да ныграк почмакка елышты.
Әнәскә ул әтисен искә төшерә иде. Ни хикмәттер әтисе, йөз грамм төшерсә, сарай артына качып мыштым гына елар иде. Сәламәт, таза ир инде югыйсә, урталай бөгеп тимер сындырырлык көчле иде. Беркөнне малай үзе генә белеп, үзе генә җанында сакларга тиешле серне әнисенә җиткерде:
– Әни, бер кызык күрәсең киләме? Анда әти елый!
– Кит, ялганчы! – диде әнисе, ышанмыйча.
– Әйдә, кара!
Ирен ярамаган эш өстендә тоттымыни, әнисе сарай читеннән генә акырып салды:
– Оятсыз! Җир бит! Маеңа чыдашалмыйсыңмы?!
– Их, улым, – диде әтисе. – Их, улым, таш бәгырь… Ярый инде анаң – эт каешы, ә син?.. Кемне үстерәм, ә!
Җаббаров, шул чактагы хыянәтен хәтерләп:
– Ирләр нигә елый, Фәррах абзый? – дип сорады. – Шатлыктанмы? Тормышларының бөтенлегеннәнме? Әллә аракы гына елатамы? Заманында мин әтине рәнҗеттем, Фәррах абзый. Шуңа соравым иде. Муллыкта яшәдек без, ач-ялангач түгел идек, әтине әйтәм, алдында коштабак-коштабак ит булыр иде. Ә ул елады… гел яшеренеп елады…
– Кибәк баш син, олан. Анаңның җылысы җитмәгән аңа! Сәбәпсезгә яшь коялар димени?!
– Алайса, сәбәпсезгә яшь коймыйлар, дисең. Син хаклы, безнең әни кырыс иде. Ул миңа «улым» дип тә сирәк дәшә иде. Менә синең ни хәсрәтең бар? Рәсемең мактау тактасында, ике бүлмәле фатирда яшисең. Сиңа ни җитми? Башлап җибәр мең дә бер кичә әкиятенең беренче битен!
«Син дә эт ияртеп кайттың, Җаббаров. Әнә ул ишек катындагы почмакка да риза. Аңа хәзер зарын тыңлаучы, башыннан сыйпап юатучы җылы куллар гына кирәк. Әгәр мин дә шулай эт көненә төшсәм? Һәм кемдер мине, кызганып, өенә алып керсә? Фәррах белән без икебез дә урам этләре ләбаса! Шыңшып өргән булабыз, зарланышабыз».
– Әйдә инде, Фәррах абзый, башла!
– Нәстәсен башлыйсың аның? Очланган инде ул. Һәм әкият тә түгел, син, олан, бутама! Гыйбрәт, бик беләсең килсә! Алама гыйбрәт! Моннан унсигез ел элек япь-яшь кызга өйләнде Фәррах абзаң. Чибәр дә, чая да, кычыткан төсле чага да иде Хәдичәм. Атна дигәндә, карт хатыннан аертып, куенга да керде. Шылтын-мылтын чыгармыйча, тугыз ай гына яшәде бу минем белән. Малай тугач, сиртмәкойрык, сансызга әйләнде. Тикмәгә дә миңа бәйләнә, тел озайта. Ана бүремени, балага якын китерми. Арбасына якынлашсам, разбуй салып кычкыра башлый. Түздем-түздем дә тотып ярдым саесканны. Имгәтмәдем, кәнишне, ярата идем тәре баганасын, тотып өч мәртәбә селеккәнмендер. «Ирем кул күтәрә», – дип, әниләренә тайган бу. Чакырдым, ялындым, тезләндем, кайтмады. Балам, нарасыем жәл иде, ай жәл иде, әлиминттән тыш та акча илтә идем. Хезмәт хакым артсын дип, төннәр калып эшли идем, кая ул иренүләр, олан. Бүген малайга унсигез яшь тулды. Әлиминт тә түләү бетте дигән сүз бит инде бу. Һәйбәт кәчтүн-чалбар сатып алдым Иршат улыма, йомарлап, кесәсенә акча тыктым, мәйтәм, сөенеч булыр. Киттем боларга. Оза-ак ачмадылар: бәйрәм итәләр иде. Шакый-шакый тәки ачтырдым бит. Өй тулы халык. Бииләр, җырлыйлар, көләләр! Миңа ни исәп, ни сан. Атамы мин, чабатамы – белүче дә юк. Алай да улымны ымлап кына яныма чакырдым. Мә, Иршат улым, миннән бүләк сиңа, дим, кешелеккә генә киярсең, дим. Малай шатыр-шотыр китереп төргәкне сүтте дә кәчтүн-чалбарны тартып чыгарды. Кулына утлы кисәү тоттырдыммыни, кадерле әйберләремне кинәт йөземә бәрде бу!
– Картлач, үзең ки! Джинсылык акча жәлләдеңме, саран?! – дип бакыруына әнкәсе йөгереп килде.
– Улымның кәефен бозмасаң! – диде әнисе, бәбәкләрен акайтып. – Безнең өйгә сукмагыңны оныт инде. Малай үсте хәзер, синең тиеннәреңә мохтаҗлыгы юк. Гомумән, ул синең балаң да түгел әле.
– Нәстә?! – дидем, үз колагыма үзем ышанмыйча. – Нәстә дисең?
– Бар, туу таныклыгыңны апчык, – ди хатыным Иршатка. – Анда баланың атасы – Садри!
Чынлап та, «Садриевич» дип язылган иде, күзләрем алдашмады, «Садриевич» иде. Йөрәгем лап итеп табаныма төшеп чумды.
– Малаең белән сөйләштеңме? Анысы нәрсә ди?
– Мине бүлмәгез, үземә үзем хуҗа, ди. Пачпыртыма Әлишкәнең әтисе исемен яздыртам, ди, мәнсез. Син, күрше, әкият дип көләсең, сиңа кызык, ә миңа кызганыч. Акча жәл түгел, башы сау-сәламәт иргә мал табуы ни тора! Гарьлеге, гарьлеге үтерә…
Җаббаров, чын күңелдән борчылып, картка киңәш бирергә уйлады:
– Судка гариза яз, энәсеннән җебенә хәтле теркә. Мин шаһитлыкка риза!
– Әкрен, олан! Кешеләр ишетмәсен. Яхшы авыздан нинди яман сүз бу? Сурәтләр сыза бит ул! – Фәррах карт, пыр туздырып, урыныннан күтәрелде: – Суд дисең, ә? Сәлперәйгән сакалыңны селкетеп, судлаш дисеңме? Нәсел-нәсәптә булмаган мыскыл!
– Шаярттым лабаса, – дип тынычландырырга тырышты Әнәс, әмма күршесе чыгымлап ишекне шапылдатып япты да тузынып чыгып китте.
– Укыган ишәк! Чукынган карга! – дип, Җаббаровны сүгеп, подъезд мәйданчыгында озак таптанды ул.
Мескен картлач! Һәр адәм баласына тиешле бәп-бәләкәй бәхеттән дә мәхрүм калгансың лабаса. Кара көннәреңә ни балаң, ни хатының, ни аерым шөгылең юк. Без инде, ярар, үзебезнең бәхетне иҗаттан эзлибез. Шуңа күрәме, безне картлык та, шыксыз көннәрнең ялгызлыгы да тетрәндерми. Мәсәлән, мин, Әнәс Җаббаров, рәтсез һәм кирәксез мыжыкка әйләнү белән, чаян кебек үз-үземне чагып үтерәчәкмен. Мин, таушалган гәүдәмне туфракка буйый-буйый сөйрәп, бусага төпләрендә дә шуышмам. Бу мескенлеккә минем рәсемнәрем – балаларым да рөхсәт итмәсләр. Кызым-гүзәлем дә артык мәшәкатьләрдән арыныр, аңа паспортын чит исемнәр белән буярга туры килмәс. Аның теленә мин «вәт минем әти молодец иде» дигән сүзләр генә салып калдырырмын.
Җаббаров көн дә өйрәнгән вакыт белән кызына шылтыратты.
– Кызым, саумы?
– Әйбәт, әти!
Җаббаров, нәрсә генә дисә дә, Фәррах карттан бәхетлерәк иде. Аңа кызы, авыз тутырып, туган телендә «әти» дип эндәшә, һәр шылтыраткан саен күгәрчен тоткандай шатлана иде. Дөрес, кызчык әтисен юмартлыгы өчен ярата. Әгәр әти кеше кирәк-ярагына меңәр тәңкә биреп бармаса, үпкәләп: «Ты мне больше не пап», – диюдән дә тартынмый иде. Ләкин кызы белән ике арадагы мөнәсәбәтендә акча гына арадашчы икәнлегенә Җаббаров сызланмый. Ләйләнең үсенүен заманның бозыклыгына сылтый иде.
– Хәлләр изгеме, кызым?
– Изге, әти, изге. Тик бераз эч поша. Әллә, мотор алып, сиңа килимме?
– Нинди мотор?
– Соң, таксига утырып инде, бигрәк син!
– Ә-ә, – дип сузды Җаббаров. Троллейбуслар да шәп йөри димәкче иде, шүрләп калды. Ләйләсе болай да сирәк килә, килсә дә, минутларны санап, Әнәснең кәефен кыра иде. Аңа йә әнисе озакламаска кушкан була, йә дуслары көтеп тора, йә ул бүлмәдәге юк кына буяу исеннән дә туя иде.
– Әйдә кил, кызым, көтәм, – диде Әнәс, гүелдәгән трубкага өреп.
Инде телефонны куйган да. Ай бу баланың ордым-бәрдем генә сөйләшүе! Заманасы шундый, заманасы. Тукта, килешенә суыткычтан яраткан пепси-коласын алып куйыйм әле. Әгәр мин аны ят ризыклар белән сыйламасам, акча бирмәсәм, ул минем бүлмәгә аяк та басмаячак бит!
Ләйләсе озак көттермәде, кояштай балкып килеп тә керде.
– Әти! Өч йөз сум бир әле. Тиз, такси көтә!
– Хәзер, кызым, үзем түләп менәм. – Җаббаров, башмакларын лаштыр-лоштыр сөйрәп, аска төшеп китте. Таксистка акчасын түләп кире менгәндә, кызы, пальтосын диванга ташлап, радиоалгычтан яңгыраган көйгә бии иде. Әти кеше берара аның сылу гәүдәсенә, нәфис, килешле тирбәлешләр ясап бөгелгән тылсымлы кулларына сокланып карап торды…
Кемгәдер бик охшаган иде кызы. Кемгә? Хәтта чагыштыруы да күңелсез: әлбәттә, хатынына инде! Кызы уйсыз-хиссез, беркатлы җан, очына-талпына бии. Гомернең үтүен кара инде син, әле кайчан гына бәп-бәләкәй иде.
Ләйлә, әтисенең уйларын сизенгән сыман, очынып килеп каршысына басты да:
– Әти, әйдә, минем беренче тәпи баскан көннәремне хәтерләп, рәсем яса! Аягымның бәләкәй чагын күрәсем килә, – диде.
– Менә кызык, – диде Җаббаров, аптырап. – Син биш яшеңә хәтле авылда – әбиең янында яшәдең! Каян хәтерлим инде мин аны?
– Сез кайда идегез алайса?
– Без шәһәрдә идек. Әниең дә, мин дә зур эшләргә чумдык, бала тәрбияләргә бушамадык. Сине, бераз үскәч тә, авылга озаттык.
Җаббаров тамчы да ялганламады, дөресен әйтте. Кызы, үткәннәр өчен үпкә белдереп, иреннәрен турсайтты. Сабый Ләйлә бик-бик кызганыч тоелды, күрәсең.
– Сез эгоистлар, әти. Мин булсам, баламны алай ташламас идем.
– Кызым, без максатыбызга ирешергә тиеш идек. Аллага шөкер, күп нәрсәгә ирештек тә бугай.
– Унынчыны тәмамлагач та, заводка керәм, әти. Аңлаешлы, гади тормыш миңа күбрәк ошый. Синнән теләнеп алган акчалар да туйдырды. Ичмасам, үз көнемне үзем күрермен.
– Син институтка барачаксың! – диде Җаббаров, мөмкин кадәр салкын канлы булырга тырышып. – Башта диплом ал, аннан соң теләсәң кая кит! Ә нәни чагымны дип бәйләнүең чираттагы каприз гына.
– Юк, әти, алай димә. Сез минем сабый чакларымны беркайчан да сагынып искә төшермисез, чөнки, бөек идеяләр белән кубарылып, күрмәгәнсез сез аны. Икегезнең дә эгоистлар икәнне аңлагач кына соравым иде, үпкәләмә.
– Әниең котыртты, иеме? – Җаббаров гаепне аерылган хатыныннан эзләде.
– Әнигә бәйләнмә әле, әти, аның болай да вакыты тар. Ул көне-төне яза да яза, яза да яза. Синең кебек. Син дә, бүлмәңә бикләнеп, кыштыр-кыштыр кәгазь буйый идең бит.
– Рәсем ясый идем, – дип, сабыр гына төзәтте Җаббаров.
– Әйе, үзең әйтмешли, шедевр тудыра идең. Ә мин, «әтием, ач әле!» дип, нәни йодрыкларым белән ишегеңә бәрә-бәрә елый идем. Ахыр әни, килеп, ишектән йолыккалап ала да икенче бүлмәгә кертеп җибәрә иде.
Күр инде бу баланы! Хәтерләвен күр инде шуның! Үпкәләп-үпкәләп сөйләгән була. Үсеп беткән инде, и гомер, гомер.
– Әти!
– Әү, кызым?
– Бөтен картиналарың, этюдларың, пейзажларың арасында бердәнбер гүзәл сын, бердәнбер иҗат җимешең, бердәнбер лаек эш ул – мин, кызың!
Җаббаров көлеп җибәрде. Мондый ачышны ул көтмәгән иде. Кайчаннан бирле шундый фикергә килде икән соң бу кыз бала?
– Көлмә, әти. Тыңлап бетер. Көлсәң дә, көлмәсәң дә, һәрьяктан төгәл, камил иҗат җимешең – мин. Калганнары ярым-йорты, ярым мескен рәсемнәр генә. Әгәр зур залга барлык картиналарыңны да элсәң, ә бер читкә мине бастырып куйсаң, дусларың, «Җаббаровның нинди матур кызы бар икән» дип, беренче чиратта миңа сокланып үтәчәк, ә картиналарың икенче планга күчәчәк бит.
– Ялгышасың, кызым. Шик тә юк, син чибәр. Ә берзаман син картаерсың, яшьлегең сулар, үлем якынлашыр. Баксаң, кеше вакытлы зат икән! Дөньялыкта дим. Ә сәнгать аны мәңгеләштерә, кызым. Мәсәлән, мин сине сурәтең белән ерак гасырларга илтеп җиткерә алам. Инде нәтиҗә яса: рәсем сәнгате мәңгеләштерүнең төп чарасы икән.
– Син фанатик, әти. Ә кешенең бөек иҗаты – бала! Яшәешнең дәвамлыгы өчен, рәсем сәнгатенә караганда, бала тудыру мөһимрәк. Син җансыз картиналарың белән планетаны яшәртә дә, аны куркыныч килгәндә саклый да, ачтан үлмәс өчен икмәк тә үстерә алмыйсың. Менә бер әкият тыңла әле.
Ак шәһәрдә бер адәм яшәгән. Ирләр моңа көн-төн теш кайраса, хатын-кыз заты, яшертен генә шул ирне уйлап сызлана, моңлана икән. Хикмәт шунда, ди, бу кеше гайрәтле, көчле ихтыярлы ир булуы өстенә буйдак, буйдаклыгы өстенә оста табиб та, ди. Аның бармаклары тигән тән бик тиз савыга, авыру күзгә күренеп терелә, шуңа күрә табибның шифаханәсеннән им-том эзләп килгән хатын-кызлар өзелми икән. Алар ир-егетнең мәхәббәтен яуламакчы һәм үзләренә өйләндермәкче була, ди. Табибның гына берәүгә дә исе китми, эшен тәмамлый да әллә кая китеп югала, ди.
Берзаман табиб үлеп киткән. Шәһәрнең бөтен хатын-кызы кара кайгыга чумган. Болар киңәшмә сыман нәрсә оештырганнар да «нәсел-нәсәбе юк, баласы юк, үз хисабыбыздан һәйкәл салдырыйк» дигәннәр. Акча җыелган, һәйкәл төзелгән. Ачылу тантанасына табибның тылсымлы бармаклары орынган, табибтан ләззәтле минутлар алган гүзәлләр генә катнашырга тиеш икән. Менә берсеннән-берсе сылу ханымнар, туташлар һәйкәл тирәсенә агылган.
– Ул минем күкрәкләремне ярата иде…
– Минем чәчләремнән биһуш иде…
– Минем нечкә билләремне сөя иде… – дип узыша-узыша мактанышканнар болар.
Мактанышып туйгач, күмәкләшеп кайгырышканнар, һәркем, табибтан бала таба алмавына көенеп, башын һәйкәл ташына бәрә-бәрә ачы күз яше түккән.
Шуннан ерак түгел бер ялгыз хатын басып торган. Ул гади генә киемнән, чибәр дә, затлы да түгел икән.
– Син ялгыш килгәнсең! Кит моннан! – дип куалаган аны чибәр кавем. – Син ямьсез, син килбәтсез! Табиб безнең сыман сылу затларны гына сөйде.
