скачать книгу бесплатно
Габдрахман. Мөхтәрәм кам, ислам йоласын кабул кылу ирекле ди изге Коръән-Кәрим белеге[4 - Белек – китап.]. Ислам динен кабул итү, күңелеңне, җаныңны сафландыру ди Изге китап. Без Бөек Болгар ханы Алмыш күп яшәсен, бай булсын дип дога кыламыз. (Гарәпләр икесе дә битләрен сыпыралар.)
Иншалла, Иншалла!
Кам Аштабар (тәмам ачуы чыгып). Безгә бүтән тәңреләр кирәкми. Сез ягы кешеләре[5 - Ягы кешеләр – чит кешеләр.] Болгар-йортка коткы таратырга килгәнсез икән. Бәлкем, сез шымчылардыр, Бөек Алмыш ханны үтерергә ниятләп сәфәр тотасыздыр. Әй чуралар, тотыгыз, богаулагыз шушы шымчыларны, зәхмәт чире таратучыларны!
Берничә чура, гарәпләрнең муеннарына муенчак салып, кулларын бәйлиләр. Бер чура гарәпләрнең биштәрен, тартып алып, кам Аштабаргабирә. Кам капчыкны ачып гаҗәпкә кала.
Нәрсә бу? Алтын таҗ. Шушы сукбайларда нинди затлы алтын таҗ. Кайдан алдыгыз? Кайсы ханны үтереп талап качтыгыз?
Габдрахман. Хөрмәтле, Болгар камы, без беркемне дә үтермәдек. Бу таҗ-калфак – хан кызына дигән бүләгемез. Без сукбайлар түгелмез, без – Мөхәммәд пәйгамбәр иленең тартыклары[6 - Тартыклар – пәйгамбәр иленең кешеләре.], Болгар ханы Алмыш галиҗәнапларына юлымыз. Безне болгар сәүдәгәре Тукбай морза үзе чакырды, без шунда сәфәр кыламыз.
Дикъкать белән күзәтеп торган Күзәмеш кам янына сак кына килә дә аның кулыннан таҗ-калфакны тартып ала. Матурлыгына сокланып карый да башына киеп, горурланып йөри башлый.
Бер мизгелгә халык аптырап кала. Кам кулындагы таягы белән Күзәмешнең аягына суга, ул авыртудан кычкырып җиргә утыра.
Кам, Күзәмешнең башыннан таҗ-калфакны алып, капчыкка сала. Халык абайлап алып көлешә башлый.
Кам Аштабар. Чуралар, Тәңре коллары!
Карагыз инде, шушы сукбайларга, хан кызы Сылукайга бүләк таҗ-калфак алып килдек дип, кыек сүз сөйлиләр. Безне алдап, Алмыш әлтабарны үтерергә келиләр. Бүз балалар, үзләрен таш гөмбәзле кара пулат астындагы зинданга ябыгыз!
Гаскәри ике-өч егет гарәпләрне сак астына алып, муеннарындагы муенчактан тарткалап, зинданга алып китәләр.
Чуралар, Тәңре коллары, сак булыгыз! Идел-йортка төрле яклап явыз айналар, шымчылар үрмәләп кенә торалар. Ә бу сихерләнгән таҗ-калфакны мин Изгеләр үзәненә илтеп күмәчәкмен, төне буена тәңреләргә келәү әйтермен.
Шөлдер тавышына музыка кушылып, кам гыйбадәт кылуын дәвам итә. Күзәмеш камга үпкәләп, халыкның игътибарын үзенә җәлеп итеп, кулын селкеп чыгып китә. Сәхнә караңгылана.
ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ
Әлтабар Алмыш сарае. Ханның кәнизикләре сагышланып җырлап утыралар.
Әнкәй, мине ник таптың,
Бишеккә салып ник бактың?
Үсеп буйга җиткәчтен дә,
Малга кызыгып ник саттың?
Быел чия чәчкәсенә
Нигә кырау тиде икән?
Кыз балага нигә бер дә
Иркенлекләр юк икән?
Кыз бала бер матур гөлдер,
Бервакыт чәчәк атар.
Нурланып яткан чәчкәгә
Бервакыт кырау ятар.
Сылукай керә.
Сылукай. Кызлар, нишләп әле шулай моңаеп утырасыз? Әллә кем дә булса рәнҗеттеме?
Кызлар. Юк, юк, Сылукай, кызлар бераз моңлы булалар бит.
Җәмилә. Сылукай, әле үзең дә сахрага чыккач, сагышланып җырлаган идең, исеңдәме?
Сылукай. Исемдә, исемдә.
Әдиә. Кызлар, беләсезме сагыш каян килә?
Кызлар. Ю-юк.
Әдиә. Мәхәббәттән… Мәхәббәтең төшкән бүз бала булса, аны сагынып сагышланасың, мәхәббәтең булмаса, мәхәббәтне көтеп сагышланасың икән… (Барысы да көлешәләр.)
Җәмилә. Ә менә син, Сылукай, кемгә гашыйк булып Изгеләр чишмәсе янында сагышланып җырладың?
Сылукай. Әйтмим.
Әдиә. Без аны әйтмәсәң дә беләбез.
Сылукай (гаҗәпләнеп). Каян беләсез, кем әйтте?
Әдиә. Билгеле инде, юлчабар Батил.
Җәмилә. Батил ул күп кызларны сагышландыра. Үзе чибәр, яхшы кылыклы, Болгар-йортның яшь алыбы булып килә. Ирләр бил алышканда, җиде бүз баланы аркан салды.
Сылукай. Ю-юк, кызлар. Батил ул минем абыем кебек, мин аны хөрмәт итәм. Балачакта бергә уйнап үстек…
Әдиә. Алайса, кем соң ул Сылукай?
Сылукай (уңайсызланып). Ул… ул ят кабиләдән…
Кызлар (гаҗәпләнеп). Ят кабиләдән?
Әдиә. Бездә ят кабилә бүз балалары юк бит.
Мәликә керә.
Мәликә. Кызлар, нишләп җырламыйсыз? Әле генә матур итеп җырлый идегез?
Әдиә. Мәликә бичә галиҗәнаплары, җыр капчыгыбыз ертылды да, бөтен җырларыбыз җиргә сибелде.
Барысы да шаулашып көләләр.
Мәликә. Ерык авызлар, шырык-шырык көлүдән башка эшегез юктыр.
Җәмилә. Мәликә бичә, син безгә бер кунак егете алып киләм дигәниең…
Кызлар. Әйе-әйе, кая ул кунак егетең?
Мәликә (тәкәбберләнеп). Мәликә бичәнең сүзе бер булыр.
Кулын чаба, хан сараеның эчке сакчысы Утташ керә, башын ия.
Утташ, кунак егетен керт!
Утташ. Баш өсте, Мәликә бичә.
Утташ кызлар янына, сәләмә киенгән, кулына артыш аскан, акылга җиңелрәк Күзәмешне кертә, ул үзен дәрвиш-кам дип йөри, шулай да бик шаян, вакыты белән тапкыр да бүз бала.
Утташ күз-колак булып кызлар янында кала. Күзәмеш буш артышын селкеп басып тора, кызлар гаҗәпләнеп калалар.
Мәликә. Күзәмеш дәрвиш-кам, без сине хан сараен ыслатырга дип чакырдык, әйдә, ыслый башла!
Күзәмеш бераз тарсынып торгач, кинәт кенә «изге сүзләр» әйтеп кычкыра башлый, сикеренә, кыргый хәрәкәтләр ясый.
Күзәмеш. Алас! Алас! Изге ияләр монда-а-а, изге ияләр белән мин дә монда-а-а, җен-пәриләр, албастылар, явыз ияләр хан сараеннан качыгыз! Качыгыз! Качыгыз!
Артышын селкеп, бүлмәнең почмакларыннан явыз ияләрне куа, бүлмәнең уртасында бөтерелә дә, башы әйләнеп, идәнгә утыра. Кызларны берәм-берәм күзләп чыга. Үрмәләп аягына басып, Мәликәгә якынлаша.
Мәликә бичә, синең күкрәгеңә явыз ияләр ияләнгән, куып чыгарырга кирәк! (Мәликә ышанган була, як-ягына төкеренеп, өстен-башын сыпыра.)
Мәликә бичә, ул явыз ияләр миннән генә куркалар, кая үзем куып чыгарыйм.
Мәликә. Тфү-тфү явыз ияләр, чыгып китегез, Алас! Алас! Күзәмеш дәрвиш үзегезне аягыгыздан кәкре каенга асып куяр.
Күзәмеш, әнә, әнә күрәсеңме явыз ияләр берәм-берәм тәрәзәдән сикерешеп чыгып китәләр. Кызлар, кызлар, күрдегезме явыз ияләрнең чыгып киткәнен?!
Кызлар (бер авыздан). Күрдек, күрдек чыгып киттеләр.
Әдиә. Әнә, әнә, әле берсе яңа гына ишектән чыгып китте…
Кызлар, уенга ияреп, явыз ияне күзәтеп калалар. Күзәмеш, курка-курка, тәрәзәдән карый, шулвакытта Җәмилә әче итеп кычкырып җибәрә, Күзәмеш, куркып, идәнгә утыра.
Җәмилә. Ә-ә-әй, Күзәмешкә сәдака бирергә гел онытып торабыз бит.
Беренче булып ул Күзәмешнең учына тәңкә салган була, аңа карап калган кызлар да сәдака салалар, Күзәмеш учына караса, анда бернәрсә дә булмый. Күзәмеш гаҗәпләнеп учын әйләндергәли.
Хәер тәңкәләре дә, Күзәмеш дәрвиш, явыз ияләр кебек, күзгә күренмичә, бармак араларыннан идәнгә төшеп, идән ярыгы аша базга төшеп киттеләр…
Кызлар көлешәләр.
Әдиә. Күзәмеш, син бит әле яшь бүз бала. Яраткан кызың бармы?
Җәмилә. Менә кайсыбызны яратасың?
Күзәмеш, үрмәләп торып, кызларны берәм-берәм карап чыга.
Күзәмеш. Берегезне дә яратмыйм. Сез ялганчылар. Мин хан кызы Сылукайны гына яратам.
Әдиә. Күзәмеш, син мине танымыйсыңмыни, мин бит Сылукай, хан кызы.
Күзәмеш аптырап кала. Әдиәне баштанаяк карап чыга.
Күзәмеш. Ни-и-и, минем башым сырхаулана башлады, аннан соң тешем дә сызлый кебек.
Мәликә. Күзәмеш, син бит тәңреләр белән арадаш, безгә берәр могҗиза күрсәт инде!
Кызлар. Күзәмеш, Күзәмеш, могҗиза күрсәт инде!
Күзәмеш бераз ялындырып, уңайсызланып тора да куеныннан кара тукымадан тегелгән кечкенә капчык ала. Ул капчыкны каккалап-суккалап күрсәтә дә, тавык булып кыткылдап, кечкенә өстәлдә торган буш сай тәлинкәгә капчыгын авыштыра, аннан зур гына тавык йомыркасы тәгәрәп төшә. Кызлар исләре китеп карыйлар. Мәликә, кесәсеннән көмеш тәңкә алып, Күзәмешкә бирә. Күзәмеш тәңкәне алып яктырак җиргә барып карый, тешләп тә тикшерә. Чын тәңкә икәнлегенә ышангач, чапанның эчтәге яшерен кесәсенә сала. Сакчы Утташ, уяу булып, ханның кайтканын күреп ала да Мәликәнең колагына пышылдый.
Мәликә. Кызлар, әлтабар кайтты. Әдиә, Җәмилә Күзәмешне ян ишектән озатыгыз.
Кызлар тиз генә Күзәмешне озата чыгып китәләр.
Сылукай. Мәликә апай, мин дә үз ягыма чыгам.
Мәликә. Ярар, ярар, Сылукай, ихтыярың.
Сылукай үз ягына чыгып китә. Мәликә, тәрәзә янына барып, ишегалдына күз сала, ханның кереп килүен күреп, тиз генә чыгып китә.
Юлдан кайткан Алмыш әлтабар керә, өйдә беркемне дә күрмәгәч гаҗәпләнеп кала.
Алмыш. Ә-әй, кайсыгыз өйдә?
Озак көттерми Мәликә керә.
Мәликә. Исән-сау йөреп кайттыңмы, Бөек әлтабар? Барчабыз да өйдә. Ханбикә Акбикә ахирәте Тәңкәбикә апайларга дип киткәние.
Алмыш. Үзегез имин генә тордыгызмы? Нинди күләр[7 - Кү – хәбәр.] бар?
Мәликә. Барыбыз да иминнәр, Бөек әлтабар, синсез генә күңелсез булды. Сылукай, Җәмилә белән Әдиәне алып, далада йөреп, изге чишмәгә барып, тәңреләргә келәү әйтеп, чишмәдән су эчеп кайтканда, ят ыру кешеләрен очрата.
Алмыш. Нинди ят ыру кешеләрен?
Мәликә. Гарәпләргә охшаган ике хәлсез кешене Сылукай тапкан. Аларга изге чишмә суы эчергән.
Алмыш. Ә юлчабар Батил кайда булган? Нишләп Сылукайны берүзен калдырган?
Мәликә. Борчылма, Бөек әлтабар. Батил да шунда була. Сылукай Батилга ул ят кешеләрне шәһри Болгарга алып кайтырга кушып, үзләре кайтып китәләр.
Алмыш. Рәхмәт, карлыгачым, күңелемне тынычландырдың.
Мәликә. Ул ят ыру кешеләре Изгеләр үзәнлеген узганда, аларны кам Аштабар күреп ала да, бу шымчылар дип, зинданга яптыра. Биштәрләреннән ниндидер таҗ-калфакны талап ала.
Утташ тавышы. Бөек әлтабар, кам Аштабар килде.
Мәликә чыгып китә.
Алмыш. Узгар, керсен.
