скачать книгу бесплатно
Атылып, кам Аштабар керә. Кулында төтен ыслата торган, бауга эленгән артыш, ул, ханга игътибар итмичә, төтен ыслатып, сарайның бөтен почмакларын әйләнеп чыга. Ул шулай итеп төрле зәхмәтле чирләрне, албасты-убырларны куып йөри. Шуннан соң гына сәламен бирә.
Аштабар. Бөек Алмыш әлтабар сиңа иминлек телим, күп яшәргә тәңреләр насыйп итсен! Бөек әлтабар, күчеңне борчуым шунда: Болгар-йортка зәхмәт чире килә. Җигүле тавының аръягында зәхмәттән күп кенә мал-туарлар кырылган. Сарысу тирәләрендә үлем-җитем дә күренә. Тәңреләрнең күңелен күрү өчен, барча Болгар халкына Изгеләр үзәнендә тәңреләргә келәү әйтергә, мул итеп корбан чалырга кирәк!
Алмыш. Кам Аштабар, әле яз башында гына, йолык келәве әйтеп, ярты төмәнләп корбан чалдык түгелме?
Кам Аштабар. Бөек әлтабар, тәңреләр келәүләребезне кабул итмәделәр, шуңа күрә Итил-йортка зәхмәт чире килә. Корбаннарны зәхмәткә биргәнче, аларны тәңреләр рухына корбан чалыйк.
Утташ тавышы. Бөек әлтабар, илнең изге атасы Айбаба килде.
Алмыш. Керсен.
Тәкәббер генә атлап, Айбаба керә, тирә-ягына күз салып карап чыккач, сәламен бирә.
Айбаба. Бөек Алмыш әлтабар, кам Аштабар һәммәгезгә дә тәңреләр чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!
Алмыш. Рәхмәт, рәхмәт, изге ата. Тыңлыйм, ни йомыш?
Айбаба. Йомышым бер, Алмыш әлтабар, мин күрәзәче, сиңа кү китердем.
Алмыш. Тыңлыйм.
Айбаба. Бөек әлтабар, кү бик яман. Итил-йортка зәхмәт, афәт килә. Мал-туарлар кырыла башлаган. Шулай да йолдызлар яктырып, Болгар-йортка күп кенә үзгәрешләр булыр, диләр. Ханның күченә[8 - Күч – йорт.] борчылулардан соң зур шатлык килүен әйтәләр.
Кам Аштабар. Бөек әлтабар, изге ата Айбаба тугры сөйли, Итил-йортка зәхмәт кулын суза. Кенәген мәгърип кешеләрен тотык кылдык, зинданга яптык, алар Болгар-йортка бәла-каза алып килгәннәр. Ул тотыкларны тизрәк ыслау якларына[9 - Ыслау ягы – руслар ягы.] коллыкка сатарга кирәк.
Алмыш. Кам Аштабар, Болгар әлтабары коллар сатарга Ага-базар түгелдер. Кам, син кыек сөйлисең. Синең эшең – тәңреләргә келәү әйтү. Ягы ыру кешеләренә кул күтәрергә рөхсәт биргәнем булмады.
Аштабар, хата ясаганын аңлап, акланырга тырыша.
Кам Аштабар. Бөек әлтабарыбыз Алмыш галиҗәнаплары, мин, Болгар-йортымызны явыз ияләрдән саклау нияте белән, ул ягы ыру кешеләрен тотык кылган идем. Итил-йортка зур бәла-каза яный, зәхмәт чире, җәй узганчы, барыбызны да кырып салуы бар. (Беркемгә дә игътибар итмичә, кам тезләнеп, күккә карап, хәрәкәтсез кала. Шулай бераз утыргач, аңына килә, сәҗдәдә булуын, тәңреләр белән очрашуын әйтә.)
Алмыш әлтабар галиҗәнаплары, мин, сәҗдә кылып, тәңреләр каршында җавап тоттым. Болгар-йортка зур бәла-каза килә, зәхмәт чире инде Итил-йорт капкасына борынын тыккан. Тәңреләр рухына йолак келәве әйтеп, зурдан кубып, корбан чалырга аек бирдем һәм дә шул исәптән, Бөек хан, күңелеңә авырга алма, ханбичә Сылукайның юртагы Ак юрганы да… (Кам башын җиргә ора.)
Алмыш (тәмам борчылуның чигенә җитеп). Кам Аштабар, син нәрсә-ә-ә? Акылыңдамы? Сылукайның үзе тәрбияләп үстергән юртак биясен, Ак юрганы, корбан чалырга? Ю-юк, ю-юк, Сылукай һич тә риза булмаячак.
Кам Аштабар. Бөек әлтабар, мин Болгар-йорт өчен кайгырам, йортымызга зәхмәт килә.
Алмыш. Ак юрга хисабына йөз дөяне корбан чалырбыз, тәңреләр безнең изге теләкләрне кабул кылырлар.
Айбаба. Бөек әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, кам Аштабар тугры сөйлидер. Итил-йортка яу-кыран, зәхмәт килә, тәңреләрнең рухын күндеререргә кирәк.
Кам Аштабар. Алмыш әлтабар, йолык туе узгарып, Ак юрганы корбан чалып, тиресен Сылукай үз куллары белән, яндыру өчен, ян ир-атына биреп кенә арыкланып калырбыз.
Барысы да уйга кала. Кам Аштабар, акрын гына шөлдерен шалтыратып, бөтенесенә психологик тәэсир ясап, аларның акылларына, уй-фикерләренә көчле басым ясый.
Ул, шулай шөлдер сугып, бөтерелеп йөри дә кинәт кенә чыгып китә.
Бераздан әлтабар белән изге ата уянып киткәндәй булалар.
Алмыш. Кам кая?
Айбаба. Бөек әлтабар, мин аның киткәнен күрми-сизми калдым.
Утташ керә.
Утташ. Бөек әлтабар, Тукбай морза килде.
Алмыш. Керсен.
Тукбай морза керә, баш иеп исәнләшә.
Тукбай. Әлтабарыбыз Алмыш, изге ата Айбаба, барчагызга да иминлек, байлык, озак яшәвегезне келим!
Хан, Айбаба } (бергә). Рәхмәт, рәхмәт, Тукбай морза.
Тукбай. Алмыш галиҗәнаплары, безнең Болгар-йортка Мөхәммәд пәйгамбәр туган җирдән, минем чакыру буенча кунаклар килгән. Бичаралар бик күп кимсетүләргә, талауларга дучар булганнар. Инде Болгар-йортка килеп җиткәч, кам Аштабар аларның соңгы биштәрләрен дә тартып алган. Ул биштәрдә алтын таҗ-калфак була.
Алмыш. Кеше талау – зур язык.
Тукбай. Аштабар кунакларның муеннарына муенчак салып, кулларын бәйләп, зинданга яптырган. Тәңре мәхлугы Күзәмеш, зиндан сакчыларының йоклап китүен качып көтеп торган да, гарәп кунакларын зинданнан чыгарып, туры минем күчкә алып килгән.
Алмыш кычкырып көлеп җибәрә.
Алмыш. Менә сиңа Тәңре мәхлугы Күзәмеш…
Ханга ияреп, калганнар да көләләр. Сакчы Утташка эндәшә, ул йөгереп кереп җитә.
Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар.
Алмыш. Утташ, тиз вакытта кам Аштабарны табып китерт!
Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар!
Утташ ашыгып чыгып китә.
Тукбай. Кам Аштабар сарайдан мине таптап китәрдәй булып атылып чыкты да зинданга таба китте.
Алмыш. Тукбай морза, менә Аштабар да, изге ата Айбаба да илгә зәхмәт килә, диләр. Йолык туе узгарып, Сылукайның Ак юртагын корбан чалып, тиресен ян ир ыруларына бирергә, диләр.
Тукбай. Алмыш галиҗәнаплары, тәңреләр алай димәс. Кам Аштабар гарәпләрдән курка, чөнки алар Болгар-йортка ислам дине алып килгәннәр. Әгәр Болгар халкы, Болгар ханы исламны кабул кылса, кам Аштабарның халыкка кирәге калмый. Ислам дине бер генә Тәңрене бар дип саный. Мөхәммәд пәйгамбәрне Алланың илчесе дип әйтәләр.
Утташ керә.
Утташ. Бөек әлтабар, кам Аштабар килде.
Ашыгып, кам Аштабар керә.
Кам Аштабар. Бөек әлтабар, чакырдыңмы?
Алмыш. Әйе, чакырдым. Әле сүз бетмәгән иде, инде син чыгып та качкансың. Аштабар, нишләп син үзбаш яргучы[10 - Яргучы – хөкемдар, хакимлек итүче.]булып ят ыру кешеләрен, яргулап, зинданга яптырдың? Бу аҗунда[11 - Аҗун – дөнья.], Болгар-йортта, бер генә яргучы, ул да булса әлтабар булыр. Янә китереп, син гарәп мосафирларының ниндидер таҗ-калфагын тартып алгансың, үзләрен зинданга япкансың. Бу – бик зур язык.
Аштабар. Бөек әлтабар, белгәнеңчә гарәп кешеләре шәһри Болгарны күрергә генә килмәгәннәр, алар үзләре белән зәхмәт чире дә китергәннәр. Әйтүләре буенча, кәрваннары зәхмәт чиреннән юлда үлеп беткән.
Ә таҗ-калфак – мөселманнар сихерләп җибәргән тагын бер зәхмәт ул. Алар Болгар-йортка ислам дине китергәннәр. Безгә ул дин кирәкми. Тәңреләребезнең рөхсәте юктыр. Безнең әби-бабаларыбыз йоласын ташлау зур язык булыр.
Ә таҗ-калфакны, келәү әйтеп, Изгеләр үзәнендәге корбан чала торган нарат төбенә күмдем.
Алмыш. Утташ!
Сакчы Утташ керә.
Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар.
Алмыш. Утташ, юлчабар Батилга әйт, Изгеләр үзәнендәге корбан чала торган нарат төбенә күмелгән таҗ-калфакны алып килсен!
Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар!
Боерыкны үтәргә чыгып китә.
Алмыш. Тукбай морза, кунакларыңа юлчабар Батил таҗ-калфакны үзе тапшырыр.
Тукбай. Чуктин-чук рәхмәт, Бөек әлтабар.
Әлтабар кулъяулыгын селки, барысына да китәргә ишарә бирә. Берүзе генә кала, уйлана.
Алмыш. Нишләргә, нишләргә? Бер-бер артлы кыран күренеп тора. Болгар-йортка зәхмәт килә, афәт килә… Язын тәңреләргә йолак туе уздырдык, алар келәвебезне кабул кылмаганнар.
Бәлкем, йолабыз кыектыр? Бер генә дә шатлыклы кү юктыр. Сылукайга ни әйтергә? Бер дә Ак юрганы корбан чаласы келәми. Ул бит – ак бия, аннан туасы колыннар да ак чаптарлар булырие. Ак юрга – ханның дәрәҗәсе, йортның горурлыгы.
Сылукай керә, аның йөзендә борчылу.
Сылукай. Атам, яхшы гына йөреп кайттыңмы? Исән-иминме?
Алмыш. Имин, имин, кызым, үзең иминме?
Сылукай. Мин дә имин, атам, тик менә яман кү ишеттем. Кам Аштабар Болгар-йортның бердәнбер Ак юргасын корбан чалырга дип коткы тарата. Әле яз башында гына күпме корбан чалып, йола туе узгарып, тәңреләргә келәү әйтелде. Нәрсә, атам, ул тәңреләр шундый комсызлармыни? Йөздән артык елкы, куй, дөяләр корбан чалынды бит инде…
Алмыш. Кызым, тәңреләр турында алай димә. Монда кам Аштабар – тәңреләр илчесе. Ул кай якка һава өрсә, җил дә шул якка авыша. Мин дә ризалык бирмәдем. Изге ата Айбаба белән кам Аштабар Итил-йортка зәхмәт килә, дип яныйлар. Хәтта Аштабар, менә шушы җирдә сәҗдә кылды, аңына кайткач, тәңреләр шулай куша дип, сүзен бирмәде. Изге ата Айбаба, Итил-йортка күп кенә яу-кыран киләчәк дип, йөрәккә шом салды. Ул да Ак юрганы корбан чалырга куша.
Сылукай. Әтием, мин Ак юрга урынына сугымлыкка үзем ятам, тик чаптарыма тимәгез. Җитмәсә, корбан чалганда, үзем карап торып, тиресен ян ыру кешеләренә бирергә тиешмен икән. Нишләп тәңреләр шулай мине, сине җәберли икән, атам?
Алмыш. Кызым, тәңреләргә кару әйтү[12 - Кару әйтү – каршы сүз әйтү, ризасызлык белдерү.] – зур язык. Болгар-йортта чуралар, биләр барысы да кам Аштабарга ышаналар. Камга кару әйтү халыкка каршы бару белән бер булыр.
Кызым, изге ата Айбаба күрәзәсе минем күңелгә шом да сала, ниндидер өмет тә бирә. Кам белән күрәзәче изге атаның теләгенә колак салмый ярамас. Нугай иленнән мин сиңа тагын Ак юрга кайтартырмын.
Сылукай. Миңа бүтән юртак кирәкми. Нишләп тәңреләр минем келәүне ишетмиләр, мин нинди язык кылдым икән?
Елап, битен каплап чыгып китә. Әлтабар ике ут арасында кала.
Алмыш. Нишләргә, ничек газиз баланы күндерергә? Итил-йортка афәт килә, зәхмәт килә.
Алмыш әлтабар тамашачыларга аркасын куеп баса, сәхнә караңгылана төшә. Хан боерыгы яңгырый, дөңгер суккан тавышлар ишетелә.
Сөрәнче (оран сала). Болгар халкы, бәкләр, чуралар! Бөек Болгар ханы әмерен тыңлагыз! Атна көн Изгеләр үзәнендә йолак туе булачак, һәр күчтә артыш яндырып, каралты-кураларны ыслатырга, явыз ияләрне Итил-йорттан куарга!
Йолак туена һәммә кешеләр дә чакырыла. Кам келәү әйтер, корбан чалыныр, корбан итеннән авыз итәрсез, изге келәүләр келәрсез!
Дөңгер тавышы көчәя, сәхнә караңгылана.
ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ
Бер айлап вакыт узган. Хан сарае, сагышлы музыка яңгырый. Алмыш хан тәхет-диванда, башын ике кулы белән тотып, тирән уйга чумып утыра. Акбикә керә.
Акбикә. Атасы, үзеңне шулкадәр борчыма.
Алмыш. Ничек түзәргә кирәк, менә бер ай вакыт узып китте. Ак юрганы корбан чалуга, Сылукай хәлсезләнеп хасталанды. Изге ата Айбаба да, кам Аштабар да шифалый алмадылар. Хытай иленнән дарулаучы чакыртырга кирәк булыр.
Акбикә. Атасы, бүген Сылукай бер төш күргән… Тукбай морза Сылукайга гарәп илләреннән алып кайткан бик матур укалы бүрекне, бүләк итеп, башына кидергән.
Алмыш. Төштә бүрек кию, ирләр өчен дәрәҗәгә ия була дияләр иде. Кыз балага ни дип юрарга?
Акбикә. Атасы, мин күрәзәче Айбабаны чакырткан идем, хәзер килеп тә җитәр.
Алмыш. Тукбай морза кунакларын, гарәп кешеләрен күрсәтәсе килә, ниндидер җитди сүзләре бар икән.
Утташ тавышы. Бөек әлтабар, изге ата Айбаба килде.
Алмыш. Керсен.
Изге ата Айбаба керә. Ихтирам белән баш иеп исәнләшә.
Айбаба. Иминлекме, Алмыш галиҗәнаплары, анабыз Акбикә галиҗәнаплары. Икегезгә дә тәңреләр чуктин-чук тигез яшь биреп, күп байлык өстәп хөрмәт иңдерсеннәр!
Алмыш, Акбикә} (бергә). Рәхмәт, рәхмәт, изге ата, келәүләрең кабул булсын!
Алмыш. Изге ата, чакыртуым шул иде, Сылукайның хәле аруланмый, имләвегезнең ярдәме тимәде. Әллә Хытай иленнән дарулаучы чакыртыргамы?
Акбикә. Изге ата, аннары тагын бернәрсә: Сылукай төш күргән, шуны юрамассыңмы? Янәсе, Сылукайга Тукбай морза ят илләрдән алып кайткан укалап теккән затлы бүрекне, бүләк итеп, башына кидергән.
Айбаба. Хатын-кыз төшендә яулык бәйләсә, сәфәр чыгар дип юрыйлар иде. Ә бүрек киюне кияүгә чыгуга дип юрыйлар. Тәңреләр рәхмәте белән, Сылукай тиздән арыкланыр.
Акбикә. Рәхмәт, келәвең, төш юравың изге вакытка туры килсен.
Утташ тавышы. Бөек әлтабар, кам Аштабар килде.
Алмыш. Узгарып җибәр.
Кам Аштабар ашыгып керә, башын иеп исәнләшә.
