скачать книгу бесплатно
Аждаһа, куакларга таба карап, куллары белән сихри хәрәкәтләр ясый. Шомлы музыка яңгырый. Елан-кызлар пәйда булалар, тезелешеп, кыр казын бер-беренә бирәләр дә бөтерелә-бөтерелә юкка чыгалар. Алар урынына, бөтерелеп, матур ак күлмәктән, хан кызы кебек купшы киенгән кыз килеп чыга. Ул куркып кала. Егетләр дә исләре китеп, аптырап калалар…
Менә казыгыз, җибәрегез туганымны!
Егетләр Әҗәлне җибәрәләр. Ул бик ачулы.
Әҗәл. Белегез аны, минем кәләшне алып китәсез. Мин һичкемнән дә курыкмыйм, мин Елан тавының сакчысы, Яфан агачын саклыйм. Үч алмый калмам…
Әҗәл белән Аждаһа йөгереп чыгып китәләр. Егетләр кыз янына килә башлауга Әҗәл йөгереп керә.
Әҗәл. Ул – минем кәләш… Болай гына калдырмам…
Егетләр, кылычларын әзер тотып, Әҗәлгә каршы баралар. Әҗәл куркып, кычкыра-кычкыра, йөгереп чыгып китә.
Тимерҗан. Күптән шулай кирәк, тау сакчысы…
Егетләр көлешәләр, бөтен игътибарлары чибәр кызга төбәлә.
Акъегет. Чибәр туташ, чынлап та, сез шушы явыз сакчының кәләшеме?
Тимерҗан. Ә кыр казы кая соң?
Кыр казы-Казилә. Рәхмәт сезгә, батыр егетләр. Сез мине тоткынлыктан азат иттегез. Юк, юк, мин ул явыз сакчы Әҗәлнең кәләше түгел. Мине Аждаһа карчык, сихерләп, кыр казына әверелдерде. Көчләп, энесенә кияүгә бирмәкче иде… Минем исемем Казилә.
Акъегет. Ә минеке – Акъегет.
Тимерҗан. Ә минеке – Тимерҗан.
Казилә. Акъегет, Тимерҗан…
Акъегет. Нәрсә-ә, сез кыр казы идегезмени?
Казилә. Акъегет, сөйләсәм, ул бик озын да, катлаулы да кыйсса булыр.
Акъегет. Кыйсса? Кызык, ничек инде кыр казы кешегә әверелсен?
Казилә. Дөньяда аңлап бетермәслек хәлләр күп була. Аждаһа карчыкның абыйсы Тузбашы безнең Аккош күлен басып алды. Минем күп кенә туганнарым шунда һәлак булдылар. Мине әсирлеккә алдылар, ничә мәртәбә качсам да тотып җир асты мәгарәсенә, зинданга яптылар. Явыз Әҗәл мине күргәч өйләнмәкче булды. Аждаһа карчык, качмасын дип, кыр казына әверелдерде. Бүген төнлә Әҗәл икегезнең дә башларыгызны чапмакчы иде, ярый әле, кәрванда әтәч кычкырды.
Тимерҗан. Әгәр сез кыр казы булгач, ул вакытта канатыгызны кем яралады?
Казилә. Яфан агачы сакчысы Әҗәл, Әҗәл бит ул – үлем дигән сүз…
Акъегет. Ни өчен?
Казилә. Мин, кызыксынып, Яфан агачы янына якынлашкан идем.
Акъегет. Шуның өченме?
Казилә. Әйе, шуның өчен. Яфан агачын Аждаһа карчыгы үстерә. Ул агачның җимешләре бөтен җан ияләрен үтерә.
Тимерҗан (ашыгып). Гафу итегез, сүзегезне бүләм, кәрваннан артка калабыз. Солтанбәк ага борчыла башлар.
Акъегет. Әйе, әйе, әти борчыла башлар. Казилә, сине ярминкәгә чакырабыз, әйдә безнең белән…
Казилә. Рәхмәт, рәхмәт, Акъегет. Ярминкәгә барганыгызны беләм. Мин риза. Сезгә әҗәтемне кайтарасым килә, кечкенә бүләгем бар иде.
Тимерҗан. Казилә туташ, син үзең бүләк. Әйдәгез, тизрәк, кәрванны куып җитәсе бар бит.
Казилә. Мин күп вакытыгызны алмам. (Җиңеннән ак төстәге каз каурые чыгара.) Менә ул бүләк. Бу гади генә каурый түгел, ул – тылсымлы каурый. Кемнәрегезгә дә булса бәхетсезлек килсә, шушы каурый кызара башлар. Бу каурый бәхет кенә китерсен.
Акъегет (бүләкне алып). Рәхмәт, рәхмәт, Казилә. Кадерләп саклармын.
Тимерҗан. Казилә туташ, син үзең бүләк. Әнә Акъегет, сине күреп, акылын югалтты. Ашыгырга кирәк, кәрванны куып җитәсе бар бит. Ну-у, Солтанбәк ага миңа кирәкне бирә инде…
Барысы да йөгерешеп чыгып китәләр.
Пәрдә
ИКЕНЧЕ КҮРЕНЕШ
Пәрдә ябыла, шул кыска вакытта күренеш һәм декорация алышына. Арткы күренештә яңартылып төзелә башлаган Казансу кирмәне. Мәчет манаралары күтәрелеп килә. Кирмәнне чолгап алган Казансу, Болак елгаларында сәүдәгәрләрнең җилкәнле көймәләре күренә.
Шулай итеп, Казансу елгасы тамагында яңа шәһәр һәм яңа дәүләт аякка басып килә, ул – Казан ханлыгы.
Ярминкә буласы җир, ул – хан гаскәрләренең сугыш уеннары өйрәнә торган Идел яры буе. Сул якта ташлар арасыннан фонтан бәреп утыра, бизәкле ярминкә капкасы янында зур гына кисмәк. Пәрдә алдына Аждаһа чыга.
Аждаһа. Хурлык, хурлык, мине мәсхәрә иттеләр. Ниндидер малай-шалайлар Әҗәл кадәр Әҗәлне, җиңеп, көлкегә калдырып, кәләшен тартып алдылар. Әҗәле дә җебегән, нинди чибәр кәләшен югалтты. Ну, өлкән ага Тузбашы мондый хурлыкка түзмәс, Әҗәлне кайнар табада биетер… Тукта әле, мин ул Яфан агачын юкка гына үстерәммени? Менә ул Яфан агачы үч алырга ярдәм итәр. Әйе, үч алырга! Үч!
Аждаһа чыгып китә, утлар яктыра, тантаналы музыка – фанфаралар яңгырый. Супер пәрдә алдына ханның Сөрәнчесе чыга. Аның кулында ханның боерыгы язылган, торба итеп төрелгән киндер төргәк.
Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Хан боерыгына колак салыгыз!
Әссәламегаләйкем, хөрмәтле кунаклар, сәүдәгәрләр! Бүген, хәзер, тантаналы итеп ярминкә ачылачак.
Олуг Мөхәммәд, Бөек хан, барчагызга да үзенең сәламнәрен юллады, уңышлы сәүдә, алыш-биреш теләде.
Бөек хан боерык бирә: Болгар ханлыгында бер сәүдәгәрдән дә керем салымы алмаска, һәр сәүдәгәр ирекле, аны ханның ярлыгы яклый. Кем дә кем берәр сәүдәгәрне рәнҗетсә, аның бүреген салдырырга башы белән.
Һәр сәүдәгәргә ярминкә капкасы ачык.
Барчагызга да Аллаһының рәхмәте яусын. Көндезге намаздан соң Бөек хан ярминкәгә киләчәк. Бөек ханны көтегез!
Сөрәнче төргәген корал кебек тотып, тәкәббер кыяфәтен саклап чыгып китә. Супер пәрдә ачыла. Кошлар сайрый, кәрван башы Мәхмүт чишмә янына килеп су эчә.
Салмак бию көе яңгырый. Иңнәренә кувшиннар күтәреп, милли киемнәрдә дүрт кыз чыга. Алар төрле матур хәрәкәтләр ясап бииләр. Мәхмүт кызларга сокланып, карап утыра… Кызлар биюләрен тәмамлап, чишмәдән кувшиннарына су алып, кыр казларыдай тезелешеп чыгып китәләр.
Мәхмүт тә, су эчеп, битен чылатып, үз эше белән китә. Рус халык бию көе яңгырый. Кулына кувшин тотып, су алырга дип, Игнат килә. Аның кәефе күтәренке, ул, күбәләкләр куа-куа, бию хәрәкәтләре ясый… Ерактан Афанасий тавышы ишетелә.
Афанасий тавышы. Игна-а-ат, Игна-а-ат! Кая китеп югалдың?
Игнат. Мин хәзер, хәзер, Афанасий дәдәй, менә су алам да…
Чишмәдән кувшины белән су алып, ашыгып чыгып китә. Идел буеннан Акъегет белән Казилә йөгерешеп керәләр, алар бер-берен куышып уйныйлар. Музыка яңгырый, кара-каршы җырлыйлар.
Сибелә таңның кояш нурлары
Кәрван чатырлары өстенә.
Болыннарда чәчәк, күңелемдә
Син генә тик, син генә.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Көтмәгәндә сине таптым,
Ничек татлы йөрәк тибеше.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр кешем син генә.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Акъегет. Казилә, беләсеңме, безнең кәрван сәүдә кәрваны гына түгел, ул – бәхет кәрваны да. Мин бәхетле, шушы кәрванда килеп сине таптым.
Казилә. Акъегет, мин дә бик-бик бәхетле, сине очраттым, мәхәббәтемне таптым. Явыз убыр Аждаһа белән Әҗәлдән коткардың.
Акъегет. Казилә, миңа кияүгә чык! (Кызны күтәреп кулына ала, шаярып бөтерелә.)
Казилә (оялып). Мин риза-а-а, Акъегет.
Җырлыйлар.
Кәрваныбыз ерак юллар узды,
Идел кичеп, бөек таулар үрде.
Бәхет, үзе эзләп, безне тапты,
Син сөекле чибәр бер затны.
Кәрван юллары үрләр менә,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Олы юлдан узган кәрваннарның
Һаваларга оча тузаны,
Мәхәббәтең уртак булса гына,
Сизелми гомерләрнең узганы.
Кәрван юллары борма-борма,
Иркәләр, сөяр ярым син генә.
Җыр тукталуга кара киемнәргә киенгән яшь хатын-кыз килеп чыга, ул – Аждаһа. Аның кулында зөбәрҗәт ташлардан тезелгән муенса-гәрәбә.
Аждаһа. Әй егет, шушындый чибәр кәләшеңә алып җибәр әле шушы зөбәрҗәт муенсаны! Бөтен ярминкәне бетереп эзләсәң дә мондый затлы муенсаны таба алмассың. Болгар осталары эше, ә зөбәрҗәт ташлары Урал тауларыннан җыелган.
Егет муенсаны кызыксынып карый. Аждаһа егетнең кулыннан муенсаны алып, Казиләнең муенына куеп күрсәтә.
Кара-кара, егет, ничек үзенә килешә, кәләшең нур кебек балкып китте. Биш алтын тәңкәгә ал, егет, китәргә ашыгам.
Акъегет. Казилә, сиңа ошыймы муенса?
Казилә (уңайсызланып). Белмим, белмим, кирәкмидер…
Аждаһа. Ничек инде кирәкмәсен? Бик кирәк, бу – яшь киленнәр генә бизәнә торган муенса. Мә, ал, ал, егет, биш тәңкә күп акча түгел.
Акъегет икеләнеп тормый, кесәсеннән алтын тәңкәләр белән янчык чыгара.
Акъегет. Исемем Акъегет булмасын, ун алтын тәңкәгә алам, мә!
Аждаһа янчыкны алу белән чыгып китә.
Казилә. Акъегет, нигә дип алдың инде? Бу хатын миңа һич тә ошамады, күзләре ниндидер куркыныч, еланныкы кебек.
Акъегет. Мин аны искә дә алмадым. Юкка борчылма, әйдә, безне югалтканнардыр.
Ашыгып чыгып китәләр. Икенче яктан Аждаһа кача-поса керә, кулын уып шатлана, ямьсез итеп көлә-көлә чыгып китә.
Музыка лейтмотив күренешне күренешкә бәйләп бара. Солтанбәк белән Тимерҗан яшьләрне эзләп керәләр.
Солтанбәк. Кая китеп югалдылар икән, әле генә биредә иделәр бугай.
Тимерҗан. Солтанбәк ага, борчылма, алар ярминкә карап йөриләрдер.
Сәүдәгәр Афанасийны ерактан күреп ала.
Солтанбәк ага, карале, кем килә, сәүдәгәр Афанасий Знатный.
Афанасий белән Игнат керәләр, шатланып исәнләшәләр.
Афанасий. Исәнме, исәнме, Солтанбәк әфәнде, менә очраштык та.
Солтанбәк. Әссәламегаләйкем, сәүдәгәр Афанасий Знатный. Әйе, ярминкәгә халык күп килде. Әнә тагын бер таныш, Төркиядән Мөбарәк би килә.
Колачын җәеп, шат күңелле, җор сүзле Мөбарәк би керә.
Мөбарәк. Ай-вай-вай, Аллам, кемнәрне күрәм мин. Сарайчык шәһәренең атаклы сәүдәгәре Солтанбәк әфәндене, кара инде, кара, Пскауның сәүдәгәре, дустым Афанасий Фёдоровичны. Алла белә, кемнәрне күрәсем килсә, шулар каршыма киләләр. Йөрәгем сизә, шушындый зур ярминкәдә сәүдә яхшы булачак. Әссәламегаләйкем, хөрмәтле аксакаллар! (Кочаклашып күрешәләр, иң кагышалар.) Афанасий Фёдорович, син һаман да яшь егетләр кебек, ә Солтанбәк әфәндегә кара инде, яшь кияү егете диярсең, бәхете, шатлыгы тышка ашып тора. Мин бик шат, бик шат сезләрне күрүгә.
Афанасий. Исәнме, исәнме, Мөбарәк би! Күпме сулар акты, күпме гомер узды. Ну, Мөбарәк би, ярминкәгә нинди товарлар алып килдең, ниләр белән шатландырасың?
Мөбарәк. Җаның ни тели шул бар, хөрмәтле Афанасий Фёдорович. Төркия – бай ил. Кипкән җиләк-җимеш дисеңме, төрле ефәк тукымалар. Хатыннарыгызга хуш исле майлар, алтын-көмештән яшь кызларга бизәүләр, нәфис чүәкләр, читекләр. Атлас, парча, төрлесеннән. Минем лапастан җаның теләгәнне сайлап ал.
Афанасий. Киләм, киләм лапасыңа, Мөбарәк би, кирәген сайлап алам, Алла боерса. Солтанбәк әфәнде, килешкәнчә, синнән йөз пар болгар итекләре алам, сезнең Болгар күн итекләрен киеп туздырып булмый. Пскау халкы кулдан тартып алып бетерәчәк.
Солтанбәк. Синең кебек сәүдәгәргә бернәрсә дә кызганыч түгел.
Мөбарәк. Солтанбәк әфәнде, ә миңа, үземә, бер пар болгар итеген калдыр. Аякның үлчәвен үзең күрәсең. (Аягын күрсәтеп боргалый, барысы да көлешәләр.)
Солтанбәк. Кунакның теләге, минем өчен хан боерыгы кебек, Мөбарәк би.
Афанасий. Менә килештек тә. Ә хәзер мин сезне үземнең чатырга әче бал авыз итәргә чакырам. Халык дөрес әйтә, бер мәртәбә яхшы итеп сугышуга караганда, йөз мәртәбә, начар булса да, сәүдә итү яхшырак, ди.
