скачать книгу бесплатно
Сандугачым сайрады да
Оясына кермәде;
Ашкынды яшь йөрәккәем,
Ни күрәсен белмәде.
Куаклар арасыннан кыштырдаган тавыш ишетеп, Тимерҗан черек агач янына куйган арба артына яшеренә. Аланлыкка яшь кенә рус егете керә, ул – сәүдәгәр Афанасийның ялчысы Игнат, тирә-ягына карана, беркемне дә күрмәгәч, аваз сала.
Игнат. Әй-й, кем бар?
Качкан җиреннән, кылычын әзер тотып, Тимерҗан атылып чыга. Игнат куркуыннан абынып егыла.
Үтермә мине, үтермә… Мин явыз кеше түгел, сәүдәгәр Афанасийның ялчысы Игнат булам.
Тимерҗан, үз «батырлыгыннан» ләззәт табып, елмаеп, кылычын кынысына тыгып куя һәм исәнләшергә кулын суза.
Тимерҗан. Исәнме, Игнат. Ә мин Тимерҗан булам.
Игнат. Без дә ярминкәгә килдек, әнә Кара Итилдә җилкәнле дүрт көймәбез тора.
Тимерҗан. Хәзер Солтанбәк аганы чакырам. Шушында гына тор.
Игнат. Ярар, ярар, шушында гына торырмын.
Тимерҗан чыгып китә.
Афанасий дәдәй, Афанасий дәдәй, бирегә кил әле…
Афанасий килмәгәч, Игнат ашыгып чыгып китә. Кәрван яныннан Тимерҗан белән Солтанбәк керәләр.
Солтанбәк. Кая кунакларың, Тимерҗан?
Тимерҗан. Әле менә шушында гына иде ул малай. (Күреп ала.) Әнә, әнә килделәр.
Идел ягыннан Игнатка ияреп, Афанасий керә. Ул сак кына, исәнләшеп, башын ия.
Афанасий. Исәнме, хөрмәтле бәк! Саулык-сәламәтлек телим үзеңә, кабиләңә, мал-туарыңа!
Солтанбәк. Рәхмәт, чит ил кешесе. Үзеңә дә арулык телим. Кем буласың, кая сәфәр тотасың?
Афанасий. Мин Псков җирләреннән, Афанасий Знатный дигән сәүдәгәр. Болгар ханы Олуг Мөхәммәд чакыруы буенча ярминкәгә юл тотабыз. Менә исеме сугылган хан ярлыгы.
Күкрәгенә эленгән алтын йөгерткән ярлыгын күрсәтә. Солтанбәк тә ярлыгын күрсәтеп чагыштыра. Кул кысышалар. Тимерҗан белән Игнат чыгып китәләр.
Солтанбәк. Мин кыпчак җирендәге Сарайчык шәһәре сәүдәгәре булам. Минем кәрван да Олуг Мөхәммәд чакырган ярминкәгә юл тота. Ә синең кәрваның кая, хөрмәтле Афанасий Знатный?
Афанасий. Минем кәрван, Солтанбәк әфәнде, әнә Кара Итил яры буенда җилкәнле дүрт корабыбыз тора. Бал, балавыз, җитен тукымасы, төрле тозланган ризыклар алып киләбез.
Солтанбәк. Бал, балавыз, җитен бик яхшы. Балавыздан яхшы шәм була, җитеннән менә дигән тукыма ясыйлар. Ә мин төрле хуш исле тәмләткечләр, сафьян тиредән тегелгән читекләр, болгар күн итекләре алып киләм. Товарларны алучылар булыр дип өмет итәм.
Афанасий. Һи-и, Солтанбәк әфәнде, мондый товарга ия тиз табылыр. Менә мин, үзем, йөз пар болгар күн итеге алам. Пскау халкы аларны ярата, тузмас итек бит, бик яхшы тегәләр.
Солтанбәк (улының юклыгын күреп). Тимерҗан, Тимерҗан, дим, Акъегет кая?
Йөгереп, Тимерҗан белән Игнат керә.
Тимерҗан. Солтанбәк ага, Акъегет әнә, әнә тегендә генә җир җиләге ашап йөри, ахрысы…
Солтанбәк. Мөхтәрәм Афанасий Знатный, кичке ашка чакырам. Синең кебек кунакны сыйларга сарык итеннән бишбармак, шашлык, яңа җиткән кымыз да бар.
Афанасий. Рәхмәт, рәхмәт, Солтанбәк әфәнде, чакыруыңа. Мине югалтканнардыр, эзли башларлар. Әле ярминкәдә бер-беребезне сыйларга өлгерербез.
Солтанбәк. Иншалла, иншалла, хөрмәтле Афанасий.
Афанасий. Сау булыгыз, кунарга яхшы урын сайлагансыз.
Солтанбәк. Хуш, хуш, хөрмәтле кунак. Сезгә дә тыныч йокы. Алла боерса, ярминкәдә очрашырбыз.
Тимерҗан кунакларны озатып китә. Солтанбәк үзе генә кала, уйлана.
Әйе, кунар җиребез уңайлы, тик шулай да сак булырга кирәк.
Ерактан Тимерҗан тавышы ишетелә.
Тимерҗан тавышы. Акъегет, Акъегет, син кайда-а-а?
Солтанбәк китәргә җыенганда, Акъегет килеп чыга, култыгына, кочаклап, кыр казы тоткан. Аның артыннан Тимерҗан да керә.
Акъегет. Әти, әти, кара әле, менә нәрсә таптым.
Казны җиргә куеп карыйлар.
Солтанбәк. Кая әле, кая, нәрсә таптың икән.
Акъегет. Әнә теге тау итәгеннән таптым. Канаты яраланган, оча алмый. Ярый әле, төлке тотмаган үзен, каурыйлары гына калыр иде.
Солтанбәк (дикъкатьләп казны карап). Беләсезме нәрсә, егетләр… Бу бит гади генә кыр казы түгел. Башындагы калфагына карагыз әле, хан таҗы кебек. Бу – ниндидер серле тамга.
Тимерҗан. Мин дә шулай дип уйлыйм, Солтанбәк ага, юкка гына түгелдер, гади казларның мондый калфаклары булмый.
Акъегет. Миңа барыбер, гади генә кыр казы булса да кызганыч. Мин аны дәвалыйм, көзгә кадәр терелеп, иптәшләре белән көн якка очып китәр.
Солтанбәк. Улым, беренче арбадагы сандыкта кечкенә матур тартма булыр. Бохара осталары эшләгән, менә шунда, шешәдә, бәлзәм булыр, алып кил әле шуны.
Акъегет йомыш үтәргә чыгып китә.
Тимерҗан, хәтереңдәме Бохарадагы Абдуллаҗан дигән мулла? Бөтен дөньяга танылган, Тянь-Шань тауларыннан, тау бәлзәме җыеп, төрле чирдән дәвалый иде. Әтисе Аксак Тимер ханда табиб булып хезмәт иткән, хан аны үзе белән сугышларга ала торган була.
Матур тартма тотып, Акъегет керә.
Акъегет. Әти, менә шушымы? Аны ачып булмый, бик хәйләле йозагы бар икән.
Солтанбәк тартманың бер «серле» җиренә баса, музыка яңгырый, тартма ачыла. Кечкенә шешәдән мамыкка бәлзәм тамызып, казның канатына сөртә дә тартманы җыеп куя.
Солтанбәк. Менә булды да. Бер-ике көннән терелеп тә китәр. Ашарына, эчәренә бирегез. Ярый, мин киттем, кичке намазга әзерләнәсе бар.
Солтанбәк чыгып китә. Акъегет казны, җиләненә төреп, арба артына илтеп куя.
Тимерҗан. Хәзер никадәр мәшәкать була инде. Менә син әйт, ул казга ашарына нәрсә бирерсең? Белгәнемчә, казлар шашлык ашамыйлар, кымыз эчмиләр…
Акъегет. Борчылма, мин аңа суда җебетеп көлчә бирәм. Мескен каз, шулкадәр курыккан. Кем аны яралады икән?
Тимерҗан. Төлкедер.
Акъегет. Ю-юк, төлке булса исән калдырмас иде. Минемчә, кемдер суккан аңа.
Тимерҗан. Казга сугарга ничек кешенең кулы күтәрелсен? (Учакны күреп.) Кара, учак сүнә язган бит.
Утын өстәп, учакны яңарталар. Акъегет казны карарга чыгып китә. Кәрван башы Мәхмүт керә.
Мәхмүт. Акъегет кая?
Тимерҗан. Тау итәгеннән яраланган кыр казы тапкан да шуны дәвалап йөри.
Мәхмүт. Кирәк бит, кыр казын кызганган. Бу баланың йөрәге саф, күңеле изге, аннан яхшы хуҗа-сәүдәгәр чыгачак. Бер дә әтисеннән ким булмас.
Акъегет кереп, яннарына килеп утыра.
Егетләр, кичке намазга вакыт җитте, кичке ашны соңынтын ашарбыз. Өченче чатырда пешекче Биктаһир бишбармак әзерләгән.
Тимерҗан. Мәхмүт абзый, хәзер учакка бераз утын өстибез дә киләбез.
Мәхмүт чыгып китә. Тимерҗан белән Акъегет, учакка утын өстәп, кичке намазга юнәләләр. Елан кызлары черек, сынык агач артыннан чыгып бөтереләләр. Акъегеткә аяк чалалар, ул егыла яза. Нәрсәгә абынганын аңламый, чыгып китә. Шомлы музыка көчәя, аланга томан җәелә. Елан кызлары биюенә Аждаһа да кушыла, алар төрле катлаулы, еланнарга хас мәкерле бию хәрәкәтләре ясыйлар.
Аланга егетләрнең кичке аштан соң килүләрен күреп, биюләрен туктатып, агачлар артына кереп качышалар.
Акъегет белән Тимерҗан керәләр. Алар югында елан кызлары учакны сүндерәләр. Егетләр, үзләре белән зур чәйнек һәм кәсәләр алып чыгып, учак янында чәй эчәргә ниятлиләр. Учакны тергезеп җибәрәләр.
Тимерҗан. Пешекче Биктаһирны әйтәм, шулкадәр тәмле пешергән, кулдагы ун бармакны да ялатты, хе-хе-хе. (Көлә.) Әйе, чәйне рәхәтләнеп учак янында эчәрбез, вакыт та тизрәк узар.
Акъегет. Учак сүнеп беткән бит, утын өстәргә кирәк.
Учакка утын өстәп, утны көйрәтәләр, сузылып яткан бүрәнәгә утырып чәй эчәләр.
Тимерҗан. Ну пешекче Биктаһир оста да инде. Кара, ничек тәмле итеп кытайның яшел чәен пешергән. (Ләззәтләнеп эчә.) Э-э-эх, нинди хуш исле, яшел чәй бик файдалы, диләр, бигрәк тә баш миенең зиһенен арттыра икән. Кытайлар белеп яшел чәй эчәләр.
Акъегет (үртәп). Кытайлар шуңа күрә дә синнән акыллыраклар.
Шаярып, урыннан сикереп тора.
Тимерҗан. Нәрсә-ә? Мин җүләрмени? Хәзер мин сиңа кытайча күрмәгәнеңне күрсәтәм.
Акъегет, арбадан ике озын таяк алып, берсен Тимерҗанга ыргыта. Алар кытай монахлары сугышуы уеныннан үрнәк күнегүләр ясап көрәшәләр дә, арып, яңадан чәй эчәргә утыралар.
Акъегет. Әйдә, кытайларча чәй эчәбез!
Тимерҗан. Ничек итеп, аларның чәй эчкәннәрен минем күргәнем юк.
Кытай музыкасы яңгырый, черек агач артыннан елан-кызлар чыгып, егетләр арасына кереп, аларны назлап чәй эчерәләр. Куллары белән ишарәләп, кытай милли бию хәрәкәтләре ясыйлар да яңадан томан эченә кереп югалалар. Егетләр уянып киткән кебек булалар.
Тимерҗан. Кытайча чәй эчү бик сәер икән. Менә шуңа күрә күбрәк яшел чәй эчәргә кирәк, акыл иясе Конфуций кебек зиһенле булырсың.
Акъегет. Каян беләсең син ул Конфусины?
Тимерҗан. Конфуцийнымы? Дөрес, мин аны үзем күрә алмадым, чөнки ул мин туганчы мең ел элек яшәгән булган, мине көтмичә киткән.
Акъегет. Ха-ха-ха, аз гына соңга калгансың… ул да үләргә ашыккан.
Егетләр көлешәләр. Кәрван башы Мәхмүт керә. Егетләр янына утыра. Акъегет, аны хөрмәт итеп, кәсәгә чәй салып бирә.
Мәхмүт. Рәхмәт, рәхмәт, Акъегет. Мин әйтәм, тукта әле, яшьләр янына барыйм, сез монда мәзәк табып рәхәтләнеп көлешәсез. (Ләззәтләнеп чәй эчә, агач төбенә күчеп утыра.) Кытай чәе һәрвакытта үзенең хуш исе белән аерылып тора иде.
Акъегет. Ха-ха-ха, Мәхмүт ага, әле без дә шул турыда сөйләшә идек.
Бергәләп көлешәләр.
Акъегет. Мәхмүт ага, ул кытайлар ефәк җепләрне ничек ясыйлар икән? Әнә бит нинди матур тукымалар тукыйлар.
Мәхмүт тәмләп чәен кабып куя, егетләр аңа якынрак утырып тыңлыйлар.
Мәхмүт. Ул турыда, егетләр, күп гасырлар буена беркем дә белмәгән. Кытайлылар үзләренең ефәк товарларын бик каты сер итеп саклаганнар. Серне ачкан кешене үлем җәзасы көткән. Хәзер инде, билгеле, күп кенә халыклар серенә төшенгәннәр, үзләре ефәк тукыйлар. Ниндидер тут дигән агачта суалчан-кортлар үрчи икән. Ул ефәк корты дип атала. Менә шул кортлар, үзләренә оя ясап, авызларыннан чыккан пәрәвез җепләре белән, урап, ефәк җеп ясыйлар икән. Мескен кортлар нинди затлы җеп ясаганнарын үзләре дә белмиләр. Шул ефәк корты ояларының җепләрен сүтәләр дә ефәк тукыма ясыйлар икән. Менә шулай, егетләр.
Акъегет. Кирәк бит, ә. Ничек гади генә, ә үзе – шул ук вакытта бик зур зирәклек тә.
Тимерҗан. Әйттем бит, кытайлар юкка гына яшел чәй эчмиләр дип. (Көлә. Аңа кушылып, барысы да көлешәләр.)
Акъегет. Мәхмүт ага, менә сез күп яшәгән, күп күргән дигәндәй, берәр тарих кыйссасы сөйләгез әле.
Мәхмүт. Аллага шөкер, күпне күрергә насыйп булды. Без синең атаң белән әле балалар гына идек, шулай булса да ул баһадирның исеме әле дә хәтердә.
Акъегет. Кем ул, Мәхмүт ага?
Мәхмүт. Һи-и, аның исемен ишеткән халык куркуыннан калтырап кала иде. Аның исеме – Аксак Тимер Булат хан. Ул ярты дөньяны сугышып яулап алган була. Үзен беркем дә җиңә алмый.
Тимерҗан. Мәхмүт ага, менә мин һич тә аңламыйм, Алтын Урда нинди зур дәүләт була. Кинәттән шул дәүләтнең хөкемдарлары бер-бере белән сугыша башлыйлар. Чыңгыз хан төзегән иксез-чиксез дәүләтне таркаталар.
Мәхмүт. Шундый зур дәүләт белән хакимлек итү катлаулы ул, Тимерҗан туган. Алланың рәхмәте белән дөнья гел үзгәреп тора бит. Менә шул Аксак Тимер Булат үлгәннән соң, безнең якташ Идегәй күтәрелеп чыга. Идегәй ул үзе дә Аксак Тимер ханга гаскәр башы булып хезмәт иткән. Ул Болгар илен, Бөек алтын Болгар шәһәрен саклап калырга тырыша. Барыбер Аксак Тимер хан шәһри Болгарны талый, җимерә.
Әмир Идегәй, Тимер ханнан киткәч, Болгар ханлыгын торгызмакчы була, әмма хан яклылар Идегәйне үтерәләр. Шуннан соң күп вакытлар уза, менә хәзер хан Олуг Мөхәммәд яңа дәүләт төзергә ниятли. Иске Казансу кирмәнен яңа шәһәр итеп төзи башлый. Ул инде яңа дәүләтнең яңа баш каласы булачак. Менә шул уңайдан хан Олуг Мөхәммәд ярминкәгә бөтен Алтын Урда халкын, чит дәүләт сәүдәгәрләрен дә чакыра.
Акъегет. Төркиядән дә сәүдәгәрләр булачакмы?
