скачать книгу бесплатно
Сылукай. Әнием, мине шулай җавап бирергә шәкерт Габдулла өйрәтте.
Акбикә. Яхшылыкка өйрәтә, үзе дә имин булсын. (Серле карый.) Кызым, читтән яхшырак күренә, диләр, Габдулла шәкерткә ничек карыйсың?
Сылукай (уңайсызланып). Ул – бик тәүфыйклы бүз бала. Ислам йоласына тугрылыклы шәкерт.
Акбикә. Юлчабар Батил Габдулланың, сарайга килеп, Коръән хәдисләре укып йөргәненә бик борчыла, ди.
Сылукай. Әнием, мин Батилны хөрмәт итәм, ул бертуган абыем кебек. Бергә уйнап үстек бит.
Акбикә. Кызым, Кырым ханы икенче хатынлыкка сине сорап хәбәр җибәргән. Унҗиденче яшең белән барасың, балам…
Сылукай. Әни, мине ят якларга җибәрер идеңме? Синең яннан беркая да китәсем килми.
Акбикә. Атаң да шулай ди, ят җиргә кызыбызны җибәрмәбез, ди. Миңа мирас калдырырга онык кирәк, ди. Кызым, шәкерт Габдулла да безнең күңелгә хуш килә, тик ул – ят кабилә баласы.
Сакчы Утташ керә.
Утташ. Акбикә галиҗәнаплары, Сылукай ханбичә, диван башы Күрән бәк Бөек Алмыш галиҗәнапларын күрергә тели.
Акбикә. Күрәнгә әйт, хан әле ял итә диген.
Утташ. Акбикә галиҗәнаплары, һич түзмәслек хәл кылынган, шул улакны китергән.
Акбикә (каушап). Яман улакмы? Ни-и-и, хәзер, хәзер әлтабарга ирештерермен. (Ашыгып, хан ягына кереп китә дә тиз генә әйләнеп чыга.) Әлтабар хәзер чыгар, Күрән бәк керә торсын.
Утташ чыгып, Күрән бәкне узгара. Күрән бәк хөрмәт күрсәтеп, баш иеп исәнләшә.
Күрән. Акбикә галиҗәнаплары, ханбичә Сылукай, сезгә Тәңре чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!
Акбикә, Сылукай } (бергә). Рәхмәт, рәхмәт Күрән бәк. Үзең дә күп яшә, бай бул!
Алмыш хан керә, Күрән бәк бил бөгеп сәлам бирә.
Күрән. Иминме, Бөек хан, тәңреләр чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!
Алмыш. Үзең дә иминме, Күрән бәк? Нәрсә булды, нинди улак китердең?
Күрән. Бөек хан, Болгар-йортка кам Аштабар зур кыран китерде.
Алмыш. Сөйлә, диван башы Күрән бәк, сузма, нәрсә булды?
Күрән. Бөек хан, кам Аштабар Болгар-йортка зур кыран китергән. Габдрахман остазны кылыч аша уздырган… Өстәвенә, Изгеләр үзәнендәге таш абакларны җимереп, агач сарыганнарга кара май сибеп ут төрткән. Потлары белән гарәп илчеләре алдында хурлыкка калуын кичерә алмаган, ахрысы…
Әлтабар каушап кала, Акбикә белән Сылукай аны, култыклап, тәхеткә утырталар.
Алмыш. Гаскәр башы Тимерҗан кая?
Күрән. Бу яман улакны ишеткәч, Тимерҗан бәк ир-атлы унбашы белән Изгеләр үзәненә ташлана. Кам Аштабар, Тимерҗанның килүен күргәч, аран ярып, кылычын болгый-болгый да үз-үзенә кул сала. Кылычын үз эче аша узгара һәм шунда ук җан бирә.
Алмыш. Й-ә-ә, тәңреләр, өстәп-өстәп, безнең Болгар-йортка кыран китерәсез, күчемнән башлап, инде Итил-йортка ук барып җиттегез. Күрән бәк, Тукбай морза белән Габдулла шәкерт, ислам йоласын тотып, Габдрахман бәкне зурлап, ханнар зиратына җирләргә ярдәм итсеннәр. Кам Аштабар Болгар-йортка зур кыран китерде. Бердәнбер Тәңренең – Аллаһының язганы шул булгандыр.
Күрән. Кам Аштабарны кая җирләргә?
Алмыш. Син үзең ничек уйлыйсың, диван башы?
Күрән. Бөек ханның ихтыярыннан узмыш юктыр. Кая кушсаң, шунда җирләрбез.
Алмыш. Минемчә, үзе ут төртеп яндырган сыннар янына җирләсәк, тәңреләр рәнҗемәсләр.
Күрән. Мин дә шулай уйлыйм, Бөек әлтабар. Алмыш галиҗәнаплары, иң дә мөһим сүземне озакка калдырып сөйлим.
Диван утырышыннан соң бәкләр, морзалар белән озак кына киңәшләшеп утырдык, күпчелектә синең уй-фикереңне хупладылар.
Алмыш. Күрән бәк, әгәр дә без һаман да шул агач, таш сыннарга инанып баш орабыз икән, безне төрле яклап камап алган ят ырулар басып алачак, үз даирәләренә көчләп кертәчәкләр, кол итәчәкләр. Үзегез белгәнчә, ничә еллар инде Хәзәр ханына салым түлибез, кызларыбызны, хатыннарыбызны көчләп алып китәләр, кол итеп саталар. Бу хурлыкка түзәргә чара калмады… Хәзерге заманда иң көчле дәүләт – Багдад хәлифәсе. Күп кенә төрки халыклар, ислам динен кабул итеп, туганнарча яшиләр, бер-беренә ярдәм итәләр. Әгәр без, Болгар халкы, ислам динен кабул итсәк, яу килгәндә, хәлифәттән, кардәш төрки халыклардан ярдәм көтәргә өметебез була. Аннан соң сәүдә эшләре дә киңәеп китәр иде.
Күрән. Бөек әлтабар, синең акыл-зирәклегеңне, уй-киңәшләреңне диван әһелләре хөрмәт итәләр. Үзең әйткәнчә, Тукбай морза, кәрван җыеп, Болгар ханы Алмышның илчесе булып, көзен хәлифәткә, Мөхәммәд пәйгамбәр иленә, хаҗга сәфәргә чыгачаклар.
Алмыш. Келәүләребезне, бердәнбер Күк Тәңре кабул кылсын!
Күрән. Шулай булсын! Күк Тәңребез кабул кылсын! Әлтабар, юл хәстәрен үзем карармын. Иң ышанычлы ир-атларны сайлап кәрван җыярбыз.
Хан куеныннан кулъяулык алып селки, барысы да таралышалар.
Сәхнә караңгылана
АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ
Хан сарае. Музыка яңгырый. Еракта азан әйткән тавыш ишетелә. Азанны Габдулла шәкерт әйтә. Сылукай, Җәмилә, Әдиә көлешә-көлешә керәләр, тәрәзә аша ишетелгән азан тавышын тыңлыйлар.
Җәмилә. Карале, Габдулланың тавышы ничек еракларга ишетелә.
Әдиә. Ул каян шулай кычкыра соң?
Сылукай. Әллә белмисезме? Тукбай морза үзенең бакчасының түренә, Тәңрегә – Аллаһы Тәгаләгә келәү теләр өчен, йорт салдырган, шуңа биек итеп каргу да куйганнар. Ислам йоласы буенча, шул каргудан азан әйтеп, келәү теләргә халыкны чакыралар.
Җәмилә. Сылукай, хәзер син гарәпчә укый да яза да беләсең, безне дә өйрәт инде. Без дә шул изге Коръән белеген укыр идек.
Сылукай. Габдулла барыгызны да гарәпчә укырга, язарга өйрәтәм диде.
Акбикә керә. Кызлар аны күреп, хөрмәт күрсәтеп баш ияләр, исәнләшәләр.
Акбикә. Иминнәрме, кызлар!
Барысы да. Имин, имин, ханбикә галиҗәнаплары.
Акбикә. Кызым Сылукай, инде арыкланып беттеңме?
Сылукай. Бер Тәңрегә – Аллага шөкер, әнием.
Кызын иркәләп кочаклый. Кызлар әдәплелек саклап чыгып китәләр.
Акбикә. Кызым, мин чуктин-чук шат синең арыклануыңа. Атаң белән мине бик куркытканиең. Тәңре – Аллаһы Тәгалә рәхмәте белән көзгә, имин булсак, туеңны ясарбыз. Яучылар күп, кыпчак ханы да улына димләтә.
Сылукай. Әнием, син бит беләсең, мин синең яныңнан беркая да китмим. Шәкерт Габдулладан башка миңа бүтән кияү кирәкми…
Акбикә. Габдулла шәкерттән димче килгәне юк бит әле.
Сылукай. Әнием, ул бит – килгән кунак. Тукбай морзага әйтергә оялам ди. Аннан соң Батил да аңа көнләшеп карый… Ул бик борчыла.
Акбикә. Ул бала тормышның әчесен-төчесен татыган, яхшылыкның кадерен белер.
Сылукай. Габдулла, остазын кам Аштабар үтергәч, бик кайгыра. Батилга хөрмәт белән карый. Ул бит аларда яши, Тукбай морза аны үз улы кебек ярата. Батил мине яратуы турында Габдуллага сөйләгән.
Акбикә. Ә син, кызым, Батилны яратасыңмы?
Сылукай. Әнием, ул бит минем абыем кебек, бергә үстек, кардәшләр кебек. Мин аны хөрмәт итәм.
Утташ керә, акрын гына хәбәр итә.
Утташ. Ханбикә, Сылукай галиҗәнаплары, Батил килде.
Акбикә. Батил? Ни йомыш ди?
Утташ. Әйтми, сүзем бар ди.
Акбикә. Ярар, алайса, сүзе булса керсен.
Утташ Батилны сарайга кертә. Батил үзен горур тотып, атлыгып керә, тезләнә.
Батил. Анабыз ханбикә галиҗәнаплары, Сылукай, сезгә иминлек келим, чуктин-чук гомер кичерегез!
Акбикә,Сылукай } (бергә). Рәхмәт, Батил.
Акбикә. Батил балам, йомышың ни, тыңлыйм?
Батил каушап тора.
Батил. Акбикә галиҗәнаплары, Сылукай! Мине кичерегез шулай сөйләргә батырчылык итүемә… Мин… мин Сылукайны кече яшьтән үк яратып үстем… Димче җибәрергә әтием рөхсәт бирми.
Акбикә. Улым Батил, тор, аягыңа бас. Без сезнең күчне бик хөрмәт итәбез, кардәшләр кебек күрәбез. Әниең – минем ахирәтем. Шуңа күрә Сылукай үзе хәл итсен.
Батил тезләнеп торуын дәвам итә.
Сылукай. Батил, мин сине абыем кебек хөрмәт итәм, мине җәберләмә… абыем булып кал.
Батил (торып аягына баса, башын ия). Ханбикә галиҗәнаплары, Сылукай, мине кичерегез бүтән сүзем юк.
Акрын гына борылып чыгып китә.
Акбикә. И-и-и бичара бала, ничек күңеле төште. Тормыш бик катлаулы шул. Тәңренең ни тәкъдиредер, язмыштан узмыш юктыр.
Сылукай. Әнием, нишлим соң? Батил минем өчен кардәш абыем кебек, мин аны туганым кебек яратам. Ә шәкерт Габдулла әллә ничек… җанымны эретә, аны күрсәм, йөрәгем өзелердәй була…
Акбикә, кызын тыңлап, арлы-бирле йөренә.
Акбикә. Атаңның әйткән нәзере барие, кем дә кем Сылукай кызымны арыкландыра, шул киявем булачак, дигәние. Тәңреләрнең амин дигәненә туры килгәндер, кызым.
Алмыш керә, ул, елмаеп, сүзгә кушыла.
Алмыш. Әлтабар сүзе бер була, әйткән нәзерне үтәргә кирәк. Ә син, кызым, ишетәм, минем нәзергә каршы түгел?!
Сылукай, оялып, тәрәзә янына килеп, урамга карый.
Сылукай. Атай, Тукбай морза, диван башы Күрән бәк, шәкерт Габдуллалар килделәр.
Кыңгырау шалтырый, сакчы Утташ керә.
Утташ. Бөек әлтабар галиҗәнаплары, Болгар-йортның аталары килделәр.
Алмыш. Керсеннәр.
Килгән кунаклар керәләр, әлтабар аларны зурлап каршы ала.
Кунаклар. Иминлек, чуктин-чук озын гомер келибез бөек Алмыш әлтабар галиҗәнапларына, Акбикә ханбикәбезгә, ханбичә Сылукаебызга.
Алмыш. Үзегезгә дә иминлек, кардәшләр, ырудашлар. Узыгыз, утырыгыз!
Кунаклар утырышалар, кемнәрдер басып тора.
Сөйләгез, нинди кү китердегез?
Тукбай. Мәрхүм Габдрахман бәкне ислам йоласы белән җирләдек, Бөек хан. Габдулла шәкерт изге белек – Коръән-Кәримне укыды. Мәрхүмне зурлап җирләдек. (Тукбай белән Габдулла кыска гына дога укып, битләрен сыпыралар.) Урыны оҗмахта булсын!
Бөек ханыбыз Алмыш галиҗәнаплары, без Мөхәммәд пәйгамбәр иленә хаҗга сәфәргә җыенырга булдык. Рөхсәтең булса, илчеләр җибәрсәң иде, көзен китсәк, язын әйләнеп кайтыриек.
Алмыш. Теләкләрегез изге, Тукбай морза. Диван башы Күрән бәк хәстәрен күрер. Тимерҗан сак өчен берничә унбашы кораллы алыплар әзерләр. Иң яхшы чаптарларны җайдакларсыз, кыпчак далаларында яшь дөяләр сатып алырсыз.
Күрән бәк. Бөек хан, боерыгың үтәлер. Шуны да әйтмәкче идем: Тукбай морза углы Батил, үзе теләп, кораллы унбиш ир-ат белән Казансу кирмәненә китте. Кирмәнне таш каргулар салып ныгытам, дип сүз бирде.
Алмыш. Тукбай морза, углың өчен рәхмәт. Итил-йорт өчен тырыша.
Әлтабар Габдулланы абайлап ала, ул, Болгар егете киемендә булгач, аны танымый торган.
Танымый торам, Габдулла шәкерт тә килгән икән. (Уйланып.) Габдулла шәкерт, әйткән нәзерем барие, кем дә кем Сылукайны арыкландыра, шул киявем булыр дигән идем. Ул шобага сиңа насыйп булган икән. Әгәр риза булсаң, яучы җибәр.
Габдулла уңайсызланып басып тора. Аны сынаулы караш белән Акбикә, Сылукай читтән күзәтәләр.
Габдулла. Бөек хан, миңа шундый зур ихтирамың өчен тормышым да кызганыч түгел, гомергә тугрылыклы, ышанычлы углың булырмын.
