скачать книгу бесплатно
Ки?и биирдэ олорор
Софрон Петрович Данилов
Рома??а Саха сиригэр Гражданскай сэрии 1922–1923 сыллардаа?ы т?гэннэрин ту?унан кэпсэнэр.
Софрон Данилов
Ки?и биирдэ олорор
Ки?иэхэ саамай к?нд?тэ – оло?о.
Ки?иэхэ олох биир т?г?л бэриллэр,
ону к?лдь?нн?к бараатым диэн
кэмсинэн му?наммат гына,
сидьи?ник, тирбэ?элэ?эн а?арбыт
кэми? и?ин саатан сир-буор
сирэйдэммэт итиэннэ ?л??р?
сытан: “Олохпун б?т?нн??т?н, к??с-
п?н б?т?нн??т?н сир ?рд?гэр баар
саамай кэрэ суолга – ки?и айма?ы
босхолуур и?ин охсу?ууга биэрдим”, –
диэн этэр гына олоруохха наада.
Н.А.Островскай
Бастакы чаа?а
1
Кы?ы??ы кылгас к?н киэ?эрэн, им с?тэн барда. У?уга-му?ура биллибэт халы? тай?аны со?урууттан хоту хайа солоон т??эр Амма ?р?с к???р? тумарыктыйбыт хаардаах сы?ыылара су?уктуйдар су?уктуйан, у?уоргу хара тыаны, к?л?г?рб?т халлааны кытта силбэ?эн, боруора симэлийэн истилэр. Тыа?а суох ??мэн, чуга?аатар чуга?аан испит барык улам хойдон, харааран, у?ун субур?а мырааннары, ?р?с туналы ма?ан иэнин, б?лк?й талахтардаах кытыллары, аппалары, томтордору, сы?ыынан сыыйыллар киэ? айан суолун б?т?нн??т?н ыйыстан кэбистэ. Бу орто аан дойдуга субу саба халыйан сири-халлааны силбэ?иннэрбит хара?аттан, ки?и тыынын-быарын тумнарар бытар?ан тымныыттан ураты туох да?аны суо?ун курдук. Арай или??и мыраан анныгар, сы?ыы хонно?ор, хараара багдайбыт бала?ан ??лэ?инэн т??тэх кыымнар ?р?тэ ы?ыахтаналлар. Хамнаабат халы? хара?а олору да?аны, ??лэстэриттэн ыраатыннарбакка, сабыта тутан киэ?игэр кистээн и?эр.
Тымтар тымныылаах им балай киэ?э ?сс? ордук хабараан тымныылаах б?тэй хара?а т??н?нэн солбуллара чуга?аата.
??лэс кыымнара а?ыйыылларын са?ана бала?ан ха?аайына Миитэрэй Аргыылап о?онньор та?ырдьа та?ыста. Кини бэргэ?этин кулгаа?ын сэгэтэн тэлгэ?э?э, ат баайар сэргэ аттыгар, чочумча и?иллээн турбахтаата. Туох да биллибэт, им-ньим. Антах, дал диэки эрэ сылгылар хаамсан куучур?а?аллар. О?онньор бала?ан иннигэр бары?ан турар ампаардарын к?л??стэрин тардыалаан к?р?тэлээтэ. Урут дьиэ-уот хатыылаа?ар дуу, суо?ар дуу соччо кы?аныллыбат буолуллара. Аны ки?и к?л???? да?аны эрэммэт кэмэ кэллэ. Аан дайды атыйахтаах уу курдук аймаммыта т??рт-биэс сыл буолла. Ол тухары сарсы??ы к?н? мин чахчы к?р??м диэн ки?и иннин кыайан бы?а этиммэт ?л?гэрэ т?б?лээтэ. Билигин да?аны уруккулуу нус-хас олох ?т?р?нэн эргийэр чинчитэ биллибэт бы?ыылаах. А?ыйах сыллаа?ыга диэри Аргыылап о?онньор улахан атыы-тутуу, кэлии-барыы ааныгар, Ньылханныыр суол чуга?ыгар, олоробун диэн астына саныыра. Манна бала?анын т??эриммит э?этэ о?онньору ыраа?ы эргитэ саныыр кырдьа?ас эбит диэн и?игэр хайгыыра. Онтуката бу сылларга букатын атыннык к?р?н та?ыста. Бу суолунан т??н-к?н?с аарыгырар кы?ыллар саа бырыкылаатынан дибдигирэйэн атын, а?ын-??л?н тутан бардахтарын ахсын аны былыр ?йэ?э ?лб?т э?этин ??хсэн кыбдьыгырыыр идэлэннэ: “Т???ээ?ки, ак-каары! Суол ааныгар ордууламмыт буола-буола!..”
Аргыылап ол-бу диэки олоотоон эмиэ и?иллээмэхтээтэ уонна тугу эрэ к??пп?т курдук эргичи?нээтэ. Туох эрэ итэ?эскэ дылы. Туох? О?онньор умса к?р?н турбахтаата итиэннэ дьэ ?йд?? т?стэ. “Ээ, с?п!.. Били барахсаным… Ба?ыр?а?ым… Киэ?э ахсын бу курдук ампаардарым к?л????н к?р? та?ыстахпына, ойон кэлэн икки илин ата?ынан т??спэр чарбачыйан эккэлиир буолаахтыыра…” Аргыылап хара?ын кырыытынан ампаар муннугун диэки хараарар ыт уйатын к?р?н ылла. Итиннэ билигин кураанах. ?н?р??н эмиэ к?л?, ас к?рд??н дибдигирэйбит кы?ыл саллааты уйатыттан сулбу ойон тахсан т??нэри к?т?н кэбиспитэ. Онуоха иккис кы?ыл саллаат ыт т?б?т?н хампы ыппыта.
О?онньор онно аны бэйэбин кытта ытыахтара диэн дьулахачыйбыта. “Ба?ыр?ас эрэйдээх иччибин к?м?скэ?эбин диэн ?л??хт??б?тэ. Ыт акаары дииллэр да, барахсаны? ким кы?ылын, ким ?р???н хата эндэппэккэ билээхтиирэ. Кы?ыллар эрэ кэллэллэр, уйатыгар киирэн ырдьыгыныы сытар буолаахтыыра… ?р??нэргэ эккэлэс б??? этэ… Ээ, чэ!..” Аргыылап, к?рдь?ккэ баран турбахтаат, бала?аныгар киирдэ. Бала?ан та?ырдьаттан хара?а?а эрэ улаатан к?ст?бэт, и?ирдьэ киирдэххэ да, кырдьык, киэ? уорук эбит. А?ыс са?аан усталаах, биэс са?аан туоралаах толуу бэрэбинэ бала?ан ортотунан хаппытаалынай истиэнэнэн быы?аммыт. Бэтэрээ ?тт? – ?р?? а?аар, дьиэлээх тойон бэйэтэ дьонунаан олорор ?тт?, анараа??ы – хара дьиэ, хамначчыттар, ча?ардар уйалара. Ол дьиэ бэйэтэ кэннинэн та?ырдьа тахсар туспа ааннаах. Ону та?ынан ?сс? тэлгэ?э?э чугас туруору эркиннээх бала?ан баар. Онно эмиэ илии-атах дьон олороллор. ?р?? а?аар хара дьиэ ?тт?гэр икки хаппахчылаах. Хаппахчылар иккиэн анараа да, бэтэрээ да тахсар ааннаахтар. Бала?ан киирэ т??ээти кытта к?ст?р ?тт?н т?гэ?э хос ортотугар диэри со?уруокканан бы?а анньыллыбыт. ?р?? а?аары икки сирэйдээх баадай бэйэлээх к?м?л??к о?ох ититэр эбит. О?ох биир сирэйэ бэттэх, киирэ т??эр хос диэки, икки?э тойонноох хотун сытар т?гэх хаппахчыларын диэки хайыспыт. Улахан бала?ан хара а?аарыгар уонна тэлгэ?этээ?и кыра бала?а??а урут а?ыс-сэттэ кэргэн ыга симсэн олорор буолаллара. Ол аны а?ыйаан турар. Кы?ыллар былаастара олохтоноотун кытта т??рт хамначчыт ыал арахсан ?сс? са?а былаа?ынан кы?арыйтаран хамнас уурдаран, с????-ас чаастатан ылан, туспа буруо та?аарыммыттара. Билигин тэлгэ?этээ?и бала?а??а Хоохойдоох диэн элбэх ньидьири о?олоох ыал, оттон хара а?аарга былыргыта олус баартаах булчут кырдьыбыта, о?ото-уруута суох Айа?ыт о?онньор эмээхсининээн итиэннэ Халытар диэн дьо??о-сэргэ?э итэ?эппэт сымыйа-кырдьык иккэрдинэн сиикэрик тыллаах-?ст??х, дэбдэ?, ?й?нэн да соччо чуолкайа суох гынан баран кыайыылаах туттуулаах, хотуулаах ?лэ?ит ки?и олороллор. Олор аны хамначчыт диэн аатырбаттар. Дьукаахтар диэн буолаллар. Арай ?р?? а?аарга тойотторун кытта бииргэ олорор, ?йэтин тухары кэргэн, о?о диэни билбэтэх саас ортолоох Суонда хамначчыт аатырыан с?п этэ. Иллэрээ сыл ?р?пк??мнэр хамначчыттанаргын уурат диэн Аргыылабы ыкпыттара. Онуоха о?онньор Суонданы барар буолла?ына бардын, мин т?р?т туппаппын диэбитэ, ?сс? аа?а т??эн, хамначчыт аатыран миигин сирэй-харах астара сылдьыбатын, ара?ыстын, инньэ диэн э?иги киниэхэ тылгытын ылыннары? диэн ?р?пк??мнэртэн бэйэлэриттэн к?рд?сп?тэ. ?р?пк??мнэр баай батталын, хамначчыт сордоох дьыл?атын, к???л ?ч?гэйин ту?унан араас элэ-была тылларын этэ сатаан кэбиспиттэрэ да, Суондалара Аргыылап о?онньордоохтон арахсарга т?р?т с?б?лэспэтэ?э, наар т?б?т?н илгистэ олорбута. Онон к???л ?тт?нэн, ону аа?ан хара к????нэн хаалбыт ки?ини хамначчыт диир хайдах эрэ сатамдьыта суохха дылы. Ол эрээри дьи?эр ама кини хамначчыт буолбата?ына, ким хамначчыт аатырыан с?б?й?
Дьиэлээх тойон, та?ырдьаттан киирэн, аан аттыгар сыгынньахтанан, онон-манан соролообут тии? истээх сонун ыйаан, эргэ?иэр быы?ык бэргэ?этин, кытарымтыйбыт саарба кутуруга моойторугун, уостаах сарыы ?т?л?г?н о?ох иннигэр кирээдэ?э ууран баран, с???р?йэн эрэр уокка аргынньахтаан багдаллыбыт Суонда?а дьа?айар бы?ыынан эттэ:
– Утуйаргар ??лэскин б??лээр, аа??ын хатаар эрэ.
Анараа ки?итэ, тойонум са?арда диэн соччо оро?уйбакка, к?хс?н т?гэ?эр и?иллэр-и?иллибэттик хордьугунаата:
– Ыык…
Дьиэлээх тойон хаппахчыга киирдэ. Кэргэнэ хайыы-?йэ орон т?гэ?эр т??эн истиэнэ диэки хайыспыт. Аргыылап урут утуйар ?ч?гэйин, минньигэ?ин ту?унан этэллэрин сонньуйа истэрэ. С?рэ?э суохтар дой?охторо диирэ. Ки?и т?б?т?н уурдар эрэ хайаан да туох да тутула суох утуйуохтаа?ын курдук саныыра. Хата кыратык утуйар ки?и абыраныа, ?лэни-хамна?ы ордук ?м?р?т?? этэ диирэ. Ол аньыытыгар буолуо, утуйар уу диэн к?нд?т?н бу дьылларга дьэ бэйэтин этинэн-хаанынан биллэ. Утуйбат диэн баар эбит бу к?н сиригэр саамай улахан сор. Бу да киэ?э Аргыылап уута кэлэн быстыбата. Хара?ын симнэр эрэ, урукку, били??и кэм ту?унан, ииссибит илим курдук, ииччэх-бааччах санаалар с?тэ-с?тэ к??рэйэн кулахачы?ан бараллар. Ол ахсын халта?ата улам ыпсыспат буолан кэлэр. О?ох уота б?тээтин кытта тас аан диэки мурун ха?ы?ыраата. “Били ба?айы т?б?т?н сыттыгар да?айыа эрэ кэрэх, – Аргыылап хамначчытын с???н дуу, м???н дуу чыпчырынан кэбистэ. – Ити к?т?р туох санаалаах буолан утуйбакка эрэйдэниэй? Хаарыаны!..”
Итинник бэйэтэ да с?б?н эрэйдэнэ сытта?ына, аны ула?а диэки суор?ана дьиги?нээн барда. Ки?э холлон сытар о?онньор абатыйан орон т?гэ?ин то?оло?унан ха?ыйбахтаата.
– ?сс? тугу? тутах буолан сы?ыргыы сыта?ын? Эмиэ кыыскын санаан ытаан ыгылла?нааты? дуо? Куттаныма: кыыскын туох да сиэ суо?а. Бэркэ му?утаата?ына эргэ барыа?а. Хата уолгун санаа. ?лб?тэ-тыыннаа?а биллибэт уолгун. Кини ту?угар та?араттан к?рд?с. Ол ту?алаах буолуо!..
Суор?ан ньим барда.
Аргыылап уута букатын к?т?н хаалла. ?р сытта. Кэнникинэн кыы?ырбыта улам у?араата. Абатыйбыт уо?а аа?ыыта аны кэмсинэ бы?ыытыйда. Со?отох мин эрэ у?ун т??н утуйбакка килэччи к?р?н тахсабын диэн алдьаммыта, Ааны?а эмиэ санаар?аан, мунчааран му?нана сытар эбит. Ону аралдьытыан, уоскутуон оннугар к?рг?йдээн бобулла?наата дии. Ол эрээри, ки?и кыы?ырыах, Ааныс да?аны к?хс?нэн сытан к?рс?р дии. Итиэннэ “манныктан мунчаарабын” диэн са?а та?ааран кэпсиэн да?аны то?о сатамматый?.. Оннугун оннук буолуо да, кырдьыга, ха?ан эйэргэ?э ??рэнэн илиитин даллатан то?уйуой? Уонна ки?и кэм сэ?ээрэр, сэлэ?эр ки?итигэр онтун-мантын кэпсиирэ буолуо. Кинилэр буолла?ына отуттан тахса сыл бииргэ олордулар да, исти?ник эйэргэ?эн хоммут т?бэлтэлэрин Аргыылап дьи?э бэрт ахсааннаа?ы ?йд??р. Эдэрсин эрдэхтэринэ а?ыйах оннук т?бэлтэ баара. Баар бы?ыылаа?а. Билигин, кырдьан-бохтон, кэлэр-барар кыах м?лт??б?т?н, к??с-уох а?ыйаабытын кэннэ санаатахха, ойох ки?иэхэ кини ха?ыс со?ус эр эбитэ буолуо ээ.
Дьахтар му?наа?ы? кэм эйэргэ?эри, атаахтыыры, имэриттэрэри-томоруттарары, сыллатары-ууратары, сымна?ас сы?ыаны, сылаас хоонньу с?б?л??р буолуохтаах. Оттон Аргыылап м???р, дьарыйар к?рг?йтэн, ардыгар сутурук да ыарыттан, ха?ан эмэ та?ылы тар?атан тиргиллэртэн ураты тугу биэрдэ киниэхэ, хоойго сытыарар хотун ойо?ор? “Хотун ойох…” Кырдьыга, Аргыылап кинини соччо-бачча хотун да курдук санаабат, бэйэтигэр тэ?нээбэт, дь??рэлээбэт этэ. А?ата о?онньор ыаллыы улуус баайын кыы?ын ыллаттараары гыммытын буолуммакка, сэргэ нэ?илиэк сэниэ эрэ со?ус ыалын кыы?ын кэргэн кэпсэппитэ. Дь???нэ тупса?айыгар умсугуйан. “Кэпсэппитэ” диэн, тылга эрэ итинник. Дьи?э кыы?ы кытта кэпсэтэр, кини с?б?л??р?н-с?б?лээбэтин ыаспыйала?ар диэн кэлиэ дуо? Ымсыы со?ус а?атыттан син к?б?чч? харчыга, отучча с????гэ атыыла?ан ылбыта. Ол да и?ин эбитэ дуу, кини кэргэнин хара ма?найгыттан атыыла?ыллыбыт мал, кэрэ, кыра?ыабай мал кэриэтэ к?рб?тэ. Бу мал киниттэн тугу да?аны, исти? сы?ыаны, ичигэс тылы, эйэргэ?эр тапталы да?аны эрэйэр бырааба суо?а. Кини соруга диэн эрин наадатын толоруу, кини дьиэтин-уотун к?р?? эрэ этэ. Хайа уонна тапта?ан илэ-сала к?т??эргэ соло-билэ наада ээ. Аргыылап буолла?ына с?????эр туруо?уттан биир кэм тыын былдьа?ыгынан сылдьар курдуга: баранары-у?арыыры билбэт ?лэ-хамнас, атыы-тутуу, кэлии-барыы. Ол ?л?скэнигэр к?нэ-т??нэ да тиийбэт, т?птээн да утуйбат этэ. Ыгылыйбыт ки?и илиитигэр туох т?бэспитин хабыалаан аа?арын кэриэтэ кини суор?ан анныгар тиэтэйэ-саарайа киирэн тахсара. Онно хайаан силигин ситэрэн эйэргэ?э, сылла?а-уура?а сатыы сылдьыа?ай?
Билигин ?йд??т?хх?, Ааныс бастаан с?ктэн кэллэ?ин утаата сымна?ас илиини, итии с?рэ?и, уоттаах уо?у эрэйэр эбит бы?ыылаа?а. Биирдэ ула?а диэки ха?ыйыллан баран, ытамньыйа-ытамньыйа, хоргуппуттуу тыл ы?ыктыбыттаа?а: “Айыкканыый… Мин эмиэ ыалдьар эттээх, тэбэр хааннаах ки?ибин ээ…” Ону оччотоо?уга улаха??а ууруллубата?а.
Т??? да мал кэриэтэ атыыланан кэллэр, Ааныс, аны санаатахха, кинини чахчы с?б?л??р, таптыыр этэ. Ханна эмэ ?р буолан кэллэ?инэ, ??рэн, сирэйэ о?олуу мичилийэн, сарда?аран к?рс?р?, арыт утуйа сытан у?угунна?ына кини ойо?о?угар сымна?ас т????нэн саба т??эн ыга кууспут, т?б?т?н кини т?б?т?гэр холбуу аспыт буолара. Ону баара ки?и утуйарын мэ?эйдээмэ диэн халбарыччы анньан кэби?иллэрэ. Хардата суох таптал ?р буолсу дуо, сотору сойон, эйэ?эс мичээр тымныы хара?ынан, сылаас тыл то?уй са?анан, ча?кынас к?л?? ньимийбит уо?унан солбуллан барбыттара. Бу курдук, биир суор?анынан саптар эрээри, икки тус-туспа оронноох курдук, орон икки ?тт?гэр чуга?аспакка сытар буолбуттара, араа?а, с??рбэттэн тахса сыл буолла. Оо, ырааппыт да?аны…
Аргыылап аттыгар Ааныс мэлдьи баар буолуохтаа?ар ??рэнэн хаалбыт. Мэктиэтигэр бу сэргэ ки?и сылдьар ээ диэн соччо баардылыы да санаабакка дылы. Арай суох буолан хааллар, итэ?эстийэ саныа эбитэ дуу. “Му?наах… Ити курдук эдэр саа?ыттан эмээхсин буолуор диэри мин туспар, мин о?олорум тустарыгар букунайан, хардата диэн биир ичигэс тылы истибэккэ, олох олорон б?тэн эрдэ?э дии”. Аргыылап о?онньор бу билигин, кырдьан баран, эргитэ санаан к?рд???нэ, дьи? эрэллээх ки?итэ диэн со?отох бу кини, кэргэнэ Ааныс эрэ эбит. Ону баара… Ки?и бытыгын бы?а ?ктээтэ?инэ биирдэ ?йд?н?р дииллэрэ чахчы буолла?а.
Аргыылап ула?а уунан суор?аны таарыйда:
– Ааныс…
Харда и?иллибэтэ.
Аргыылап т?б?т?н ?нд?т?н и?иллээтэ: у?укта?ас. Кини, суор?ан са?атын арыйан, хатырбыт бакыр тарбахтарынан дьахтар т?б?т?н холустук имэрийдэ:
– Аа… ныс… Кыы?ырыма… дуу…
Дьахтар ибир да гыммата. Аргыылап, урут соччо-бачча ыйыта барбакка да эрэ тутар-хабар бэйэтэ, бу сырыыга хайдах эрэ бохсуллубут курдук буолла. Кини, са?ата суох сыппахтыы т??эн баран, ???э тыынна уонна дьахтары санныттан аргыый эргилиннэри тардан к?рд? да, анараа??ыта буолуммата, эрчимнээхтик хамнанан кини ыты?ын т?л? илги?иннэ. Сибилигин а?ай сыалы?ар быарыныы сымнаабыт Аргыылап айа кирсинии быыппаста т?стэ, ыты?ын тилэ?инэн дьахтары к?хс?ттэн истиэнэ диэки умса аста:
– ?сс?… ол-бу буолардаах… С?пт?р…
Аргыылап о?онньор хабырынан кычыгыратта. “Дьахтар санаата а?ынаа?ар кылгас” дииллэрэ чахчы. Ки?и эккэлэтээри гынна?ына аны ?с???н ?р?л???р дии. Били манныгы сити?ээри. Ак-каары! Аны мин аатта?арбын к?рб?т?х да, истибэтэх да ба?айы? ини. Ба?арыам да, мин эйигин хайдах таптыырбынан тутуом: анныбар баттаатахпына да к???л?м, баттаххыттан состохпуна да к???л?м. Эн ол к?х??? ыйаабыт соммуттан туох атыннааххыный? Суох. Син биир мин бас билэр малым буола?ын. Атыны? диэн тыынар тыыннааххын эрэ. Уонна ?сс? буолумматтаах ээ. ??дэни баара, мин ?сс? таптыыр этэ диэн сылаанньыйбытым ээ, ааргы! Таптаабатах ба?айыта ини. Хата абаа?ы к?р?р. Ол кырдьык. ?сс? бэйэтэ эрэ да буолбатах – кыы?а эмиэ. Кыы?а сатана бы?айын куораттан сынньала?ар тахсан олоро т??ээри с?г?н кэпсэппэт, хаан ?ст????н кэриэтэ к?р?р-истэр этэ. Мантан инньэ, арыый нам-нум буолла?ына, барахсаттарбын кэ?этэлиир инибин. Ол-бу буолан муунньа?наспыккытын кэмсиннэриэм. Чэ, сатаналары ыа?ахтаан…”
Аргыылап хара?ын симнэ. Аралдьыйаары туох эмэ ?ч?гэй ту?унан саныы сатаата да, оннук айылаа?ы тугу да чопчу ?йд??б?т?. Кини т?б?т?гэр наар хатыылаах санаалар к??рэйэ тураллар. Ол курдук утуйар-утуйбат иккэрдинэн ?д?к-бадыкка т??эн сытта?ына, эмискэ с?рдээх ?л?гэр тыас то?о барда. Аргыылап о?онньор со?уйан ?нд?с гыммытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Кини, чочумча ?нд?й?н сыппахтаат, дьиэ муннугун муус сыба?а дэлби ыстаммытын ?йд??н, ботугураан ????стэ.
“Саа тыа?ыгар дылы буолан… – дии санаата кини. – Эчи, дьиэ? аттыгар сэрии тыа?а т?птэлэстэ?инэ да?аны ки?и дьиктиргээбэт ?йэтэ кэллэ. Ити суолунан бу сылларга ?р??, кы?ыл б??? субу?ан ахан биэрдэ. Аны билигин илин, Охуоскай кытылыгар Айаа??а, Бэппэлээйэп кыньараал Дьоппуонньаттан кэлэн халы? аармыйаны с??кээбит ??? диэн сурах баар. Т??? кырдьыга-сымыйата биллибэт. Та?ара ту?угар кырдьык буоллар с?п этэ. Сатаатар о?ом Бэлиэрий тугу да биллэрбэт. Инньэ бы?аас Артыамыйабы кытта барсыбыта да, ол аньыыта онон. Чэ о?ом, бэйэм туйа?ым, т?б?л??х со?ус уол буолуохтаах этэ, айа кылын тумна хаамар ини…”
Санааттан санаа ситимнэнэн истэ. Аргыылап о?онньор маа?ын ампаардарын к?л????н тардыалаталаан к?рб?т?н санаан сонньуйда. “Тугу эрэ симэн сытыарарга дылы хатыыбын ээ. Хата “табаарыстарга” былдьаппата?ым. Арыый хойутаан кэлэннэр, ханнык эмэ тобох-ибэх туораах бурдук баарын эрэ хоруйан барбыттара. “Баайгын ханна кистээти??” – диэн онно-манна со?он дибдийэ сатаабыттара да, си?им ???э быста илигинэ кинилэргэ эппэтэх ба?айым ини. Баайы м?чч? туппут абаларыгар: “Хомууна?а дьиэ?ин былдьаан ылыахпыт, бэйэ?ин сир-халлаан иккэрдигэр ??р??хп?т”, – диэн айа?аламмыттара да, кэнникинэн ылы-чып бардылар дии. Бука, Бэппэлээйэп сура?а уйаларыгар ууну киллэрдэ?э. Ол кыньараал кэлэн урукку былаа?ы олохтоотор, хомууна буолан хончо?носпут илэчиискэлэри с?пт?р?н к?рд?рт??м этэ. Дьэ бэйи…”
О?онньор баайын тутуу батта?ан хара тыа?а та?ааран к?м?н куоттарбытыттан, сотору, ба?ар, урукку оло?ум эргийиэ диэн эрэх-турах санаатыттан к?ннь??рдэ. Кини ити ичигэс санааларыгар бигэтэн устунан нухарыйан барда.
Нухарыйан т?лэс-балас сытан, Аргыылап о?онньор ыраах, инньэ айан суолун диэки сыар?а кыыкырдыырын чуор кулгаа?ынан и?иттэ. Сыар?а улахан суолтан туораата, бэттэх салалынна бы?ыылаах: тыа?а эбилиннэр эбиллэр. Чуга?аата. Сырылатан т?ргэн айаннаах ки?и буолаарай. Тыый, субу тиийэн кэллэ дии. “Т??л дуу, илэ дуу?” – дии санаабытынан о?онньор хара?ын аста. Ч?рб?йд?. Чахчы эбит. Тэлгэ?э с?рдь?гэс аанын а?ар. И?ирдьэ киирдэ. Сэргэ?э тохтоото. Хайалара буолла?ай? Эмиэ ?р?пк??мнэр ба?айылар ньэ?ньийэн, дибдийэн баай булаары т??ннэри сирэйдэннилэр буолуо дуо? Аргыылап т?б?т?н ?нд?т?н и?иллээн сытта. Оо, айыы та?ара, сатаатар т??н да с?г?н утуттахтара дуу…
Ааны то?суйдулар. Бастаан оргууйдук, онтон улам к??стээхтик. Суонда ба?айы у?уктуо суох: муннун тыа?а сааскы к?р?лгэн кэриэтэ куп-курулас.
– Суонда! Нохоо!
Хата мурун тыа?а эбии улаатта: ?р?с муу?а эстэригэр маарыннаан барда.
Ааны аны тэбиэлээн кибиргэттилэр.
Аргыылап, уо?ун и?игэр “утуйан о?торбут” хамначчыты, “т??ннэри т?б?лээбит” т??к?н? ??хсэ-??хсэ, тиэтэлинэн этэрбэ?ин анньынна. Тахсан и?эн кэргэнэ, суор?анын саба тардынан, оронугар хоройон олорорун к?р?н а?арда. Харбыала?ан аан тимир к?р?ч??г?н булла. “Ким?иний?” диэн тахсыахча буолбут са?атын т?тт?р? ыйы?ынна. Ыйытан да диэн, с?б?лээбэт ки?игин киллэрбэт кыахтааххар дылы. Билигин саалаах барыта тойон. К?р?ч??г? ???э эстэ. Тымныы а?ылыс гынна. ?ллэ?эр са?ынньахтаах ки?и ааны б?т?нн??т?н киэптээн и?ирдьэ киирдэ.
– Дорооболору?! Маннык кэм?э утуйаргыт кытаана?а с?р?н!
Аргыылап о?онньор сэрэхэчийэн, дьиксинэн тилигирии м?хс? турбут с?рэ?э тохтоон хаалбыкка дылы буолла. Тыынын кыайан ылбатахтыы кэлэ?эйдээтэ:
– Бэ… Бэлиэрий?..
– Мин. Мин, а?аа, – то?мут, кэ?иэхтээх куолас хардарда. – Суонда? ханнаный? Баар дуо? То?о ?нт? тэбиэлээн туруорбаккын?
Та?ыттан киирбит ки?и испиискэтин “сыр” гыннарда. Аан оро??о са?ардыы у?уктаары ы?ыранан эрэр ки?иэхэ дьулуруйан эрдэ?инэ, а?ата сиэ?иттэн тарта.
– Кэбис… аны… – диэн ботугураата о?онньор уонна бэйэтэ оро??о тиийдэ. – Суондаа, Суондаа! Бэлиэрийбит кэллэ! Туран о?охто отун!
– Барыттан бары куттанан… – диэн кыбдьыгырыы-кыбдьыгырыы, са?ынньахтыын сылдьар Валерий у?а ?ллэрэ?нээн кэлэн т?г?р?к остуолга турар ы?ыырынньыгы уматта.
– Чэ, тукаам, сыгынньахтаныый… – Аргыылап уолун са?ынньа?ын сыппатын т?л?тэ тардыталаата. Т??тэ бур?алла сылдьар таба са?ынньа?ы аты?ырыы к?рд?. – Бу хантан кэлли??
– Ньылхантан.
Са?ынньахтарын мадьыкта?ан са?ардыы устан эрдэхтэринэ хаппахчыттан ырбаахытын анньыммыт Ааныс та?ыста уонна туох да са?ата суох у?уутаабытынан уолугар саба т?стэ. Т?б?т?н кини тымныы т????гэр анньан, икки илиитинэн хайа т?бэ?иэх кини сиэ?ин, б?лг?н?н, саннын туппахтыы-туппахтыы, к?рб?т?гэр бэйэтин бэйэтэ итэ?этэ сатыырдыы, ?р?т-?рд?гэр ботугураата:
– Тоойуом… сыччыый… тоойуом…
– Чэ-чэ, мин-мин, – эдэр ки?и с?б?лээбэтэхтии то?уйдук хардарда итиэннэ ийэтин халбарыччы аста.
– Ки?ини сыгынньахтат эрэ бу! – о?онньор бордур?аата. – Хата бар, чаанньыккын оргута о?ус. О?о? итии киллэриэ этэ. То?но?о буолуо.
Ааныс кумуччу туттан тас аан аттынаа?ы хаппахчыга суку?наата.
Валерий, сонун ньылбы баттаат, тарба?ын сараппытынан к??дь?чч? оттуллубут к?м?л??ккэ барда. Кини о?ох аттыгар турар Суонда диэки, ки?и баар диэн, хайы?ан да к?рб?т?.
Аргыылап о?онньор, сону ыйыы-ыйыы, уолун баты?а к?рд?. Куру? харда?астары хабан к??дь?йб?т к?м?л??к сырдыгар Валерийын киэбэ-та?аата ойуулана т?сп?т?н хайгыы одууласта. “Барахсан, дыраллан, саха о?отугар ?ч?гэй уол. Ийэтэ би?икки соччо ?рд?гэ суохпут да, икки намы?ах ки?иттэн ?гд?с у?уохтаах ки?и син т?р??р эбит. Саха?а улахан ки?и, – диэн астына санаата кини. – У?уо?а к?н?т?нэн да нууччалары кытта барсымахта?ара буолуо. Арыы са?ыл хааннаах ньолбу?ах ма?ан сирэйэ, са?архайды?ы ньаассын батта?а, сырдык со?ус кылдьыылаах хара?а – ити барыта ийэтин киэнэ. Сирэйинэн эрэ ийэтин удьуордаабыт. Уоннаа?ыта барыта миэнэ. Бы?ыыта-майгыта, тыла-???, ?й?-санаата. Арыый атына диэн эдэр, имиллэ-хомулла илик буолан бардам, холуон эрэ…”
– Суондаа, аты сыгынньахтаан сарайга киллэрэн…
– Ээ, ?уох-?уох, – Валерий а?атын ситэ са?ардыбата. – Сити турар сиригэр хабыалата т????ххэ эрэ наада… Мин к??с бысты?ынан бардахпына сатанар.
– Ээ-э?.. Сатаатар хоммоккун дуо?..
– Суох.
– Туох ?л?гэр ыксалай, – о?онньор утары этиппэт, дьа?айар бы?ыынан са?арда. – Сарсыарда бар. Ол кэриэтин эрдэ тур.
– Ээ, суох-суох. Бар, Суонда, аппын хабыалат. Таарыччы кырыалаа, – Валерий, а?атын дьа?алыгар кы?аллыбакка, Суонданы тиэтэттэ.
А?ата уолун диэки с?б?лээбэтэхтии к?р?н эрэ кэбистэ, тугу да са?арбата.
Суонда та?ыста.
– Амма?а, Солобуда?а, кы?ыллар т??? элбэхтэрий?
– Икки с??счэкэлэр ини. Аахпата?ым.
– Манна сылдьаллар дуу?
– Сылдьаллар.
– Итиэннэ миигин хонноро сатыыгын дуо? Арай сарсыарда дуу, т??н дуу тиийэн кэллиннэр?
– Бэйи, эн то?о манна кэлли?? Ханналаан и?э?ин? – Аргыылап о?онньор хардарбакка хардары ыйытта.
– Бу дьоннору? истибэттэр ини? – Валерий ха?ас а?аар диэки кы?нах гынна.
– Ээ, утуйа сыталлар… – о?онньор о?ох диэки атыллаата. Кини тылын ылыннарбата?ыттан, уола тук курдук эйэ?эстик кэпсээбэтиттэн кыы?ыра бы?ыытыйан, то?уй со?ус куола?ынан к?хс?нэн туран икки?ин ыйытта: – Ханна баран и?э?ин диибин дии?
– Ыраах.
– Ол ханна?
– Дьокуускайга.
– Ха… ханна даа? – о?онньор эргиллэ т?стэ.
– Дьокуускайдаан и?эбин диибин.
– Онно… кы?ылларга дуо?
– Кы?ылларга.
– Тугу-тугу дой?охтуугун? Миигин, т???эйбити, к?л?? о?остор дь???н?? дуу?
– Кырдьыгым, а?аа, – а?ата со?уйбут сирэйин к?р?н, уол куола?а сымнаата.
– Онно… то?о барды??
– Куттаныма, а?аа. Хомуньуус буола иликпин. Били??итэ бэринэр да?аны санаам суох.
– Оччо?о… то?о?
– Кыылы ?л?р???? ба?ардахха, ар?а?ар киирэр ба?айы буолбат дуо?
