скачать книгу бесплатно
Отаси унга эътибор бермай гапида давом этди. У яна такрорлади:
– Ота!
– Нима дейсан? –деди отаси гапи бўлинганига норози бўлиб.
«Уришиб берса-я».
– Ҳу, ойнинг атрофидаги доира қайдан пайдо бўлади?
Отаси бошини кўтариб ойга, сўнгра амакисига қаради, кейин койиб берди:
– Бола деган гапни гапга қўшиб, катталар сўзлашганда аралашмайди, жим туради.
У ноўрин савол берганидан изза бўлди. Амакиси буни сезди шекилли, ўзига яқин. олиб, изоҳ берди:
– Ҳеч қаердан пайдо бўлмайди, ой қўтонлаган-да.
– Қўтонлаган?!
– Қўтонни биласан-ку. Шу, қўй қамаладиган қўтонни.
У осмонда ўтлаб кетаётган хўппа семиз, дум-думалоқ оппоқ қўйни тасаввур қилди: юлдузларни битта-битта чимдиб боради, қўтони ҳам у билан бирга силжийди.
Отаси оппоқ кўйлакда, кўрпача узра ерга қараб узала ётди-да, унга:
– Қани, Саидмақсуд, бир елкаларни босиб қўйинг, ўғлим, – деди.
У тўлқинланиб кетди: отаси ундан мамнун бўлган, уни яхши кўрган чоғлардагина сизларди.
У эҳтиёткорлик билан отасининг белига оёқ босди.
– Чиқаверинг, чиқаверинг!
Сўнг деворни ушлаб ўнг оёғини ҳам қўйди. Қалтираб кетди. Жуда баландликка чиққандай, йиқилиб тушса, суякларигача майда-майда бўлиб кетадигандай туюлди.
– Энди аста-секин юқорироққа юринг.
У авайлаб қадам босди. Оёғи отасининг салқиган териси билан тойрилганда, тўхтаб қолди. Отасининг суяклари қисирлади. Унинг кўнгли алланечук бўлиб кетди.
– Чап елкамни босинг!
Отасининг суяклари яна қисирлади,
– Энди ўнг елкамни.
У деворга икки қўллаб суянди. Тиззаларидаги титроқ пасайди.
– Энди икки елкамнинг ўртасини.
Отаси жуда баҳайбат, паҳлавон одам туюлди унга.
«Уч юз килолик той пахтани елкасига олиб юз қадам юришдан гаров ўйнаб ютган. Менинг оғирлигим нима бўлибди».
У дадилланиб бир текисда майда қадам ташлаганча отасининг кифтида уёқ-буёққа бориб кела бошлади. Отаси роҳатланиб, бир неча марта уҳ тортди. «Барака топинг!», деб алқади.
Дунёда ундан бахтиёрроқ одам йўқ эди.
– Ҳа, ана шундай!
Онаси чой кўтариб кирди.
– Кўп яшанг, ўғлим! Туш энди.
У чироқни ўзига яқинроқ суради, лўлаболишга кўкрагини босиб китобини очади.
«Орзиқул бобо ўлса, Ўсар ака жуда ёмон кунга қолади-да. Одам қандай қилиб ўладй, а? Жони қаеридан чиқиб кетади? Нариги дунёда жуда ёмон бўлади-ку! Оқшом мозоратда бир ўзи… Ҳаммаёқ қоп-қоронғи. Чиқай деса устида қалин тупроқ… Мункар-накир келади… Уҳ-ҳ, қандай кўрқинчли!..»
У китобнинг навбатдаги варағини очаётганда, ҳеч нарса ўқимаётганлигини сезиб, яна қайта бошдан ўқишга тутинди.
«Отам ҳам қарияпман, дейди. Қарийвериб-қарийвериб, охири ўлиб қолса-я! Йўқ, отаси ҳали бақувват. Бугун ўзи қўрқди, бўлмаса кифтида ўйин тушса ҳам отаси парво қилмас эди. Шундай кучли отасининг ўлиши мумкин эмас. Отаси ўлмайди, снра-сира ўлмайди. У ҳам ҳеч қачон отасини ташлаб, шаҳарга кетмайди. Мактабни битиргандан кейин шаҳарни роса томоша қилиб, кўп китоб олиб қайтади-да, умрининг охиригача отасининг ёнида яшаб, унга хизмат қилади, дуосини олади. Отаси билан бирга қарийди. Акаси нотўғри қилган. Нега у отасини соғинмайди, а? Ҳар куни отасини кўрмай яшашга қандай чидайди? Отанинг қарғишига қолган одамнинг иши ўнгмайди. «Ота қарғиши – ўқ», дейди онаси. Мана, энди қандай қилиб олим бўлади? Ҳамма ҳайиқадиган, ҳурмат қиладиган отасини қандай ташлаб кетиш мумкин! Қарий-қарий, охири мункиллаб, ўрнидан биров қўлтиғидан олмаса туролмайдиган, эшакка ўзи минолмайдиган бўлиб қолса, уни ким боқади?! Акаси шуни ўйламаган-да. У отасини…»
… У оқ қўйга миниб олиб, кўзларини қамаштираётган гардиш деворнине эшигини ахтаради. Оқ қўй эса тихирлик қилиб юрмайди, бир жойда қотиб тураверади. Пастда отаси қўлини пахса қилиб қичқиради: «Миянг хатоми сенинг! Нега ойга миниб олдинг? Яна йиқилиб тушиб бошимга бало орттирма. Сени кўтариб дўхтирма-дўхтир чопиб юрмайин. Яхшиликча туш, деяпман, бўлмаса олмага оёғингдан осаман». Отасининг ёнида Орзиқул бобо қотиб-қотиб кулади: «Ана холос! Бизни пулисиротдан ўтказиб қўядиган қўйни миниб олибсиз-ку! Муаллимингизга бориб айтмасамми». Мамат меш эшагидан тушмай отасига таскин беради: «Қўйинг, индаманг, боланинг ўзи хоҳлаб тушмаса, мажбур қилиб бўлмайди. Кўп ўқиган-да. Ўқимаса ойга чиқармиди». У ҳадеб ярақлаётган гардиш деворнинг эшигини ахтаради, девор эса унинг кўзларини қамаштиради, эшиги эса кўринмайди. Оқ қўй ҳам тихирлик қилиб жойдан силжимайди. У қўйни халачўп билан уради, қўйнинг жунлари оёғига ўралашиб қолади. Бирдан димоғига ачқимтил ҳид уриладию, учиб кетади. Отаси эса негадир мулойим овозда гапириб қолади: «Ҳа, нодон бола-я, яна чироқни ўчирмабди…»
– Ҳа, нодон бола-я, яна чироқни ўчирмабди. Уйқусираб туртиб юборса борми!
Чол ориққина ўғлини авайлаб кўтарди. Ўғли қучоғида уйқусираб чўчиб тушди, алланарса деб ғудранди. Чол ўғлини жойига ётқизар экан, меҳри ийиб кетди.
«Ҳали қирдай йигит бўлади. Ўжарлиги ҳам, аччиғи ҳам–ўзим. Акаларидан кўрмаганимни шундан кўраман».
Чол ўғлини ҳеч қачон урмаган, ҳатто чертмаган ҳам. Фақат муштдай бошидан бу қадар кўп китоб ўқий бошлаганига ташвишланади, холос.
Пастдан, қишлоқнинг ичидан товуш сал баландлади-ю, ўчди, паст ғовур эшитилди – Орзиқул қайтиш қилдимикан – товуш Ўсарникига ўхшайди, бошқа оғир ётган одам йўқ…
1978 й.
БИРИ КАМ ДУНЕ
Кетяпман. Тепамда кўп-кўк осмон. Қаршимда кирмизи қуёш, ботайми, ботмайми деб, дарахтларнинг шохига омонат қўнган. ғнр-ғир шабада. Асфальт йўлка топ-тоза, шинам. ғивирлаб юрган чумчуклар мен яқинлашганда дик-дик қочади. Ўриндиқда йигит билан қиз ҳузур қилиб ўпишмокда. «Эру хотин – қўш ҳўкиз», деган гапни эслаб кулгим қистайди: шу дўмбоққина қизнинг, савағнчдек ингичка йигитчанинг терлаб-пишиб, ҳарсиллаб омоч тортаётганини кўз ўнгимга келтираман. Ҳазилкаш одамлар ҳам кўп-да.
Кетяпман. Дарахтларнинг олачалпоқ сояси бошимни силайди, йўлкага ястаниб олади ва оёғим остидан сассиз сирғаниб ўтади. Кўкрагим чуқурлашиб-кенгайиб кетгану тўйиб-тўйиб ютаётганим салқин ҳаво қайтиб чиқмаётгандек… Ўткинчиларни бир-бир тўхтатиб, қувонтиргим келади. Ўзиб кетаётиб бир чолга тавозе билан салом бердим, қўлимни кўксимга босиб, бош эгдим. Чолнинг кўзойнаклари ялт этди, бир зум менга ағрайиб қолди. Кейин алқади: «Яхши жойлардан ато қилсин!» Бўлмаса-чи? Сал ўтмай йўлимда бир қиз учради. «Яхшимисиз?», дедим. У истиғно билан лабини бурди, терила-терила сичқоннинг думидек ингичка бўлиб кетган қошларини чимирди. Яхши жойларда яхши қизлар етишади-да.
Кетяпман. Гуллар. Қизғин очилган, ловиллаб турган гуллар! Кўзга жазиллаб уради, йиғлагинг келади – шу қадар расида. Шундоқ рўпарамда «йўл топибмиз – юрибмиз, пул топибмиз – ичибмиз», деганлардан бири ялп этиб учиб тушди. Ўтириб олиб қўлига диққат билан тикилгач, роса сўкинди. Бошини силкиб пишқирди-да, «Эҳ, Саодат, Саодат, ҳозир бораману…» дея ғулдиради. Кейин ўмганини кўтараман деб, тўрт оёқлаб қолди, ўрнидан туришга кўзи етмади, чоғи, эмаклаб бориб дарахтни қучоқлади, унга осилиб каддини тиклади. Охири гандираклай-гандираклай йўлга тушди. Қизиғ-а?
Кетяпман. Тепамда кўм-кўк осмон, қаршимда қирмизи қуёш. Қитиғи келган тентакка ўхшаб бениҳоя хурсандман, кулиб юборай дейман. Негалигини билмайман, билишни ҳам истамайман. Ўз-ўзидан, ҳеч бир сабабсиз завқим тошади. Аллақандай куй димоғимда ғивирлайди, хиргойи қиламан, Тезроқ уйга етиб, ўғилчамни қийқиртириб ўйнатгим, варанглатиб пластинка қўйгим, хуллас, қандайдир айюҳаннос солиб, оламни бошимга кўтаргим келади. Ичимга сиғмаяпман.
Ортимдан кимдир келяпти: «тап-туп», «тап-туп». Шошиляпти. Мендан ўтиб кетмоқчи. Кўрамиз!
«Тап-туп» тобора тезлашади. Қадам ташлашига қараганда, бўйи пастроққа ўхшайди. Пишиллашига қараганда, тез юриб ўрганмаган. Кўз қиримни ташладим – елкамдан қуйироқда бир япасқи бурун юзиб чиқди, силкиниб ортда қолди, яна кўринди. Яна… Қадамимни тезлатаман, «тап-туп» ҳам кучаяди. Эҳ-ҳе, ростдан ҳам ўзиб ўтмоқчи шекилли!
Бурун йўқолди, чиқди, йўқолди, чиқди… Елкамга елимлаб қўйилгандек, липиллаб келаверди.
Унга сира эътибор бермагандек, осмонга қарайман, ён-теваракка кўз югуртираман. У тап-туплаб, тапир-тупурлаб йўрғалайди. Худди у эмас, ўзимнинг елкам бетартиб пишиллаётганга ўхшайди. Ерни гурсиллатиб одим отишимдан, бўйим узунлигидан, шу одамнинг мендан ўтиб кетиш учун беҳуда чиранишидан хурсанд бўлиб кетаман. Марҳамат, йўл очиқ! Қитмирлик қилаётганим йўқ, оёғидан чалаётганим йўқ. ғашига ҳам тегмаяпман. Қоқилиб йиқилишини ҳам тиламаяпман. Қайтангга далда беряпман. Ўтиб кетсин, марҳамат!
Ҳадемай уйга етаман. Сизга айтсам, хотиним хотин эмас, бутун бошли бир хазина – уйда ҳеч вақо йўқ кезларда қупқуруқ ҳаводан бўлса ҳам чучвара тугиб бера олади. Мен-ку, уйга шошиляпман, бу қаёққа ошиқади? Шуларни, айни пайтда уни олдинга ўтказиб юбормасликни ўйлаб янада тезроқ юраман.
Хумпар, сира орқада қолай демайди. Ҳайронман, кулгим қистайди. Мунча чиранмаса? Ҳай, ана ўтиб кетди ҳам дейлик. Хўш, шу билан бири икки бўлади-ми? Ёки бўйига бўй қўшиладими? Лекин ким бўлса ҳам яхши одамга ўхшайди. Тиришқоқ, курашчан кўринади. Бунақалар қунтли, заҳматкаш, ўз сўзининг устидан чиқадиган бўлади. Бировга осонликча ҳақ бермайди, ўзини хафа қилдириб қўймайди.
Оғайни, менга жуда ёқиб қолдинг-ку! Қани, отни қамчила. Паст бўй, майда қадам бўла туриб мендан ўзолсанг, худо ҳаққи, жуда қувонаман. Омад тилайман. Эй сен, ростдан ҳам ушлаган жойингдал кесасан шекилли. Лекин мен ҳам чакки эмасман, оғайни. Унча-мунчага енгилмайман. Қейин, мундоқ қаддиқоматни ҳам солиштир. Сендан қанча узунман? Зўрға елкамдан келасану яна олдинга ўтмоқчисан. Сенинг икки қадамингни мен битта қилиб ташлаяпман. Қара, мен бемалол, гўё сени пайқамагандек, сен билан баҳслашмагандек, бамайлихотир кетяпман. Сен-чи, питир-питир қиласан, пишиллайсан, лекин йўлинг унмайди. Чарчадинг ҳам. Имкондан ташқари нарса йўқлигини биласанми? «Лайлакка етаман деб чумчуқнинг бути йирилибди», деган гапни наҳотки эшитмаган бўлсанг?
Кўнглимда ана шунақа серзавқ ўйлар. Ўзишувдан завқланиб кетганман. Очиғи, ҳали унинг афтини кўрмаган бўлсам ҳам кўнглимга жуда-жуда ўрнашди.
Бирдан қўл силтаб, орқада қолиб кетса-я деб, ташвишланиб ҳам қўяман. Унга хаёлан далда бераман, ғалабага ундайман. У ҳам бўш келмаяпти.
Қарамасам ҳам пайқаб келяпман: ўзай-ўзай деяпти-ю, чоғи етмаяпти. Жўрттага секинлаб қўяман-у олдинга ўтиб олади. Кейин унча зўр бермай унга етиб оламан-да, ўтиб кетаман. Икки-уч марта шундай қиламан.
Бу одамнинг тиришқоқлигидан қувонаман. У пишиллагани, пилдираб йўрғалагани сари кўнглим қувончга тўлади: одамлар сизнинг зўрлигингизни мақтамасин, зўр эканлигингизни амалда тан олсин!..
Тўсатдан унга миннатдорчилик билдиргим, биронта яхши гап айтиб, елкасига дўстона қоқиб қўйгим келди. Қолаверса, натижаси уч карра аниқ бўлган мусобақадан ҳам кўнглим совиётган эди.
Шу ниятда унга ўгирилдим…
Нима кўрдим денг? Биққи, пакана, қоп-қора, япасқи бурун йигит менга олайиб қараб турибди. Юзида, кўзида ёввойи мушукни эслатадиган йиртқич бир ифода бор:
– Ҳа? –деди у.
Сесканиб тушдим. Зўрға ўзимни қўлга олдим.
– Ҳеч нарса.
Бўйни қарийб билинмайди, боши, елканинг давомидек, қапишиб кетган. Бир кўзи қияроқ сузилган.
– Қайдан келяпсан? – деди у ошкора таҳдид билан.
– Ишдан – дедим сал чўчинқираб.
«Ҳозир жанжаллашамнз!» деган ёқимсиз, хавотирли фикр миямдан совуқ ғимирлаб ўтди.
– Қаерда ишлайсан? – деб яна савол берди у.
– Нима эди? –дедим, кейин атайлаб – уни ҳам сенлаш учун кўшиб кўйдим. – Сенинг ўзинг-чи?
– Мен сендан сўраяпман, – деди у.
Яқин ўртада ҳеч ким йўқ эди. Ўзимни босиб олдим. Унга индамай тикилиб туравердим. Бор кучимни тўпладим, деб ўйладим ичимда.
– Оғайни, – деб таққа тўхтадим, у ҳам тўхтади. – Орқамдан ким келяпти экан, деб сенга карадим, холос. Сенга қараш тақикланган бўлса – айт! Йўқса – бор, йўлингдан қолма. Бунча тирғиласан? Нима демоқчисан ўзи?
У мени бошдан-оёқ кузатиб чиқди, кутмаганимда бирдан юмшади:
– Энди, сўраяпман-да, – деди.
Яна йўлга тушдик.
– Ўқитувчиман, – дедим, кейин ёлғондан қўшиб қўйдим:– Физкультурадан дарс бераман.
У менга синовчан қараб қўйди.
– Мен холодильник тузатаман, – деди. – Чекишдан борми?
– Чекмайман-да.
– Ҳар куни шу ердан ўтасанми? – деб сўради у.
Бу савол бермаса гапира олмайди шекилли.
– Ҳа. Сен-чи?
– Мен ҳам.
– Ҳеч кўрмаган эканман-да, – дедим шунчаки, гапни гапга улаш учун.
– Нега? –деб хайрон бўлди у. – Ҳаммавақт будканинг олдида болалар билан пиво ичнб ўтяраман-ку. Бахти, Ҳаким, Ҳамид, Шерзод. Зўр болалар! Ҳакнмни танийсанми?
– Йўқ.
– Вой, нега? Упи бир кўрган одам дарров танийди. Сочи жингалак, лаби дўрдоқ бола. Шунинг учун отини «Негр» қўйганмиз.
– Билмадим, балки кўргандирман, – дедим.
– Кўргансан, кўргансан, – деди у. – Агар ҳар кунн шу ердан ўтсанг, кўрмаслигинг мумкнн эмас. Боксёр, мушти катта-катта. Менинг қўлимга бир яримта келади.
– Мусобақаларда қатнашадими?
– Вой, қизиқмисан! Мусобақада нима қилади? Газ сув сотадиган автоматларга қарайди. Ҳар куни олтмиш-етмиш сўмдан кам топмайди. Қизлари жа кўп. Келишган бола-да! Зўр ташлашади лекин. Ётиб ҳам чиккан, – деди, бу ҳам Ҳаким деган ўртоғининг жуда катта фазилатидек.
– Нега? –деднм қизиққан бўлиб.
– Э, йигитчилик-да, – деб бепарво қўл силтади у. – Автобусда битта олифта жой бўшатмабди. Ўзига ишонган-да. Лекин роса уришган. Бир ҳафта касалхонада қон туфлаб ётган экан.
– Ия, бу Ҳакимларинг кўпчилик бўлганми?
– Ҳа-да. Учови зерикиб юрганда шу бола тўғри келиб қолган-да. Нима, Ҳаким уришса, улар қараб турсинми?
– Албатта, – дедим.
Номард Ҳакимингни ҳам худо кўтарсин!
– Иккита қовурғаси синиб кетган экан. Ётқизиб олиб биқинига тепгандан кейин… Жигари эзилиб кетгандир.
