скачать книгу бесплатно
– Белүемчә, алдан урысларның җәяүле гаскәре килеп җитәчәк. Аларга тын алырга да ирек бирмичә, беренче булып үзебезгә һөҗүм итәргә кирәк, – диде баш углан, – шәһәргә якын җибәрмәскә, алыш-бирешне ялан кырда хәл кылырга.
– Мин үзем дә шулай уйлыйм, – диде Мөхәммәдәмин,– искәрмәс түмгәк чана аудара, ди. Тик урысларны да акылсызга санарга ярамый. Алар да бит җиңәргә дип килә.
Мөхәммәдәмин, учын маңгаена терәп, тирә-якны янә җентекләп күзәтеп торды. Ялан киң, атлыларга да, җәяүлеләргә дә урын җитәрлек. Кылычларны уйнатырга менә дигән. Шулай да искәртмәс һөҗүм дә көткән нәтиҗәне бирмәскә мөмкин. Чөнки урыслар сукыр чебендәй ишле. Хәйлә кирәк монда, хәйлә! Дошманны ялгыш юлга кертеп җибәрү зарур.
– Инде мине тыңлагыз, – диде ул, яугирләрен күзеннән кичереп. – Баш углан тәкъдим иткәнчә, көймәләреннән төшер-төшмәс үк, урысларны яуга өстерү отышлы булачак. Максат – уптым илаһи ябырылырга ирек бирмичә, дошманны өлешләп-өлешләп кыру. Хәйлә – күп тапкырлар сыналган уңышлы алым.
* * *
Кенәз Углицкий Казанны алуына шик тотмый иде. Тик татар оясына менә шулай, үз утарыңдагы сыман, бернинди каршылыксыз юл ачылыр дип көтмәгән иде ул. Әллә берәр чир кырып бетергәнме үзләрен? Бәлкем, җиңеләселәрен белеп, качып ук киткәннәрдер? Күр инде, күз күреме җитмәс болын киңлекләрендә ник бер җан иясе күренсен? Уклар, сөңгеләр, кылычлар белән каршы алырлар татарлар, бик аяусыз орыш булыр дип әзерләнгәннәр иде ич. Ләкин хәрби кеше өчен чын җиңү – көч белән, осталык белән, корал белән җиңгән җиңү. Шуннан да татлырак канәгатьләнү була да алмый орыш кырында.
– Атлы гаскәрнең монда кирәге күренми, кенәз, – диде Жилка Бельскийга, – Мөхәммәдәмин орышсыз гына бирелергә уйлаган, күрәсең. Кызуында эшне бетереп куйыйк соң, алайса.
Кенәз Фёдорның да каны уйнап торган чак, яшь әле. Аның да күңеле ашкына, үзен танытасы килә. Бакырдай җирән мыегының очларын бөтереп куйды да әйтте:
– Уйларыбыз туры килә икән, үзем дә нәкъ шуны тәкъдим итәргә тора идем, өлгерә алмыйча гына калдым, – диде.—Тәвәккәллик, кенәз!
– Беренче төркем белән җитәкчелек итүне сиңа тапшырам, – диде Димитрий Иванович канәгать кыяфәттә. – Тик шуны бел: яхшы татар – үле татар, әсирләр белән мавыкмагыз.
Көймәләр бер-бер артлы ярга борыннарын төртте. Бельский шунда ук кораллыларны тезә барды.
– Ярминкә үчен кайтармыйча, кулдан сөңгене төшермәскә! – диде ул фатиха сүзендә. – Без яшь патшабызга җиңү бүләк итү өчен килдек. Тәңре безнең белән!
– Кенәз, ганимәткә күпме вакыт бирелә? – дип сорады Иван исемле шадра сугышчы. Күренеп тора, күпне күргән мут солдат.
– Бер атна, – дип кычкырды Бельский барысына да ишетерлек көр тавыш белән. – Рәхәтләнеп талагыз, кала сезнең карамакта. Тик мал артыннан куып, кызларын буш калдыра күрмәгез. Бик татлы диләр поганкаларны. Ха-ха-ха!
– Борчылма, кенәз, кимен куймабыз, – дип авызын ерды Иван, – шулай бит, егетләр?
– Ура-а-а, ура-а-а…
Бельскийга атын китерделәр. Бик күркәм алмачуар толпар икән. Ашкына, тыныч кына басып та тора алмый. Яу аты икәнлеге маңгаена язылган.
– Быргычы, уйнат быргыңны! Байракларны күтәрегез! – дигән әмер яңгырады.
Мөхәммәдәмин Кремль тавындагы яшерен сыргавылыннан урысларны күзәтеп торды. Яу зилзиләсен үзе тәгаенләгәнчә тагын бер мәртәбә күңеленнән кичерде. Әлегә ул канәгать иде. Ник дисәң, урыс черчетын һөҗүмгә өстерергә туры килмәде, алар әнә, капкын эчендәге икмәк кисәгенә алданган күсе шикелле, үз ирекләре белән аның хәйлә капчыгына ябырылдылар.
– Ашыкма, көймәләрдән төшеп беткәннәрен көт, – диде ул янындагы Мансур угланга.
Тыныч бул, дип әйтүе генә ансат, йөрәге әнә күкрәген ватып чыгардай булып тибә. Аңа чирүе янында булырга кирәк, ә хан һаман җибәрми.
– Хан, мин үземне утлы табадагы кебек хис итәм, – диде ул, йөзенә ялыну-ялварулы кыяфәт чыгарып.
– Урысларны озаграк тоткарларга тырыш, ләкин чамасын белеп кенә, җиңдек дип уйласыннар. Хәйләбезнең асылы шунда, – дип, Мөхәммәдәмин янә бер мәртәбә угланны кисәтте.
– Барысы да тәгаенләгәнчә булыр, галиҗәнап.
Ниһаять, гаскәр яшеренгән урыннан чыкты. Урыслар моны көтмиләр иде инде, каушап калдылар. Ләкин артта Идел, чигенергә юл юк. Орыш шулай, көтелсә дә, көтелмәгәнчә башланды. Китте кычкырыш, китте бакырыш. Сөңгеләр, кылычлар ялык-йолык килә. Күзләрне кан басты, күңелләр катты. Кан исе, үлем исе таралды.
Шадра Иван, гүя базардагы итче, турый гына. Зур, калын гәүдәсе әле монда, әле тегендә пәйда була. Тәм табып, ләззәтләнеп кизәнә.
– Мә, поганый, ал кирәгеңне!
– Күреп кал, менә мин ул синең Газраилең. И-их!
Мансур углан шадра сугышчының, ду-галәмәт килеп, уңлы-суллы татарларны кыруын күреп алды да Батырша яугирне чакырып алды.
– Бер көфер котырына анда, бар, хәл ит, – диде.
Батырша җан кыючыны эзләп китте. Үзе дә – гәүдәле егет. Җиргә нык басып йөри торганнардан. Ике баһадир көч сынашырга тотынды. Ә көчләр тигез. Әле Батырша өстен чыга, әле Иван куып алып китә. Иванга уңайрак, сөңгесенең сабы озын, якын җибәрми. Йөзләреннән тир ага, күзләренә керә. Үзләре аны сизми. Газраил якаңнан каптырырга торганда тир кайгысымы соң?
Бер ыргымда Батырша артка чигенгән атлы булды да, бөтен җитезлеген, бар көч-куәтен җигеп, көндәшенә ыргылды. Иванның сөңгесе бик азга гына соңгарак калып сузылды. Алар күкрәккә күкрәк очрашты. Батыршаның борынына сасы ис бәреп керде. Күрәсең, урыс ару гына «төягән» иде. Күз иярмәс тизлек белән ул сөңгесен кылычка алыштырды да шадраның муенын сызып узды. Икенче мизгелдә Иванның канлы башы гәүдәсеннән аерылды. Казан кызларын татый алмады тәки. Аңа хәзер ганимәт тә кирәкми иде инде.
Урыс яугирләре артканнан-арта бара, алар тулысы белән орыш кырында иде инде. Жилкага тәүге хәбәр дә килеп иреште. Чапкын орышның уңышлы башланып китүе, тиздән гаскәрнең шәһәр бистәсенә аяк басачагы турында кенәз Бельскийның белдермәсен җиткерде. Чираттагысы орышның бистә эчендә барганлыгын хәбәр итте.
Кенәз Димитрий бала йоныннан гына торган кыска сакал-мыегын бармаклары белән тарагандай итте. Ул үз-үзеннән дә, гаскәреннән дә канәгать иде.
– Шәраб салыгыз, – диде адъютантларына. – Бар кешегә дә. Минем тәүге җиңүем өчен тост тәкъдим итәм.
Чыннан да, бу чакта урыслар бистәгә бәреп кергәннәр иде. Казанлылар каршылык күрсәтмичә генә чигенеп юкка чыктылар.
– Ганимәт, ганимәт! – дип аваз салды кемдер.
Гаскәр, ач кандала шикелле, өйләргә ябырылды. Күп тә үтмәде, урыслар, шатланышып, ава-түнә йөриләр иде инде.
– Бистә халкын талыйлар, ә без посып ятабыз. Хурлык ич бу, – дип зарланышты яугирләр.
– Урыслар безне качтылар дип уйласын өчен бу, – дип, хәйләне ачты Мансур углан, – тиздән йөзгә-йөз киләчәкбез, батырлыгыгызны шунда күрсәтерсез.
Мөхәммәдәмин үзе дә орыш казанының кайнау ноктасына килеп җиткәнен аңлаган иде инде. Урысларның калага үтеп керүләре дә ихтимал.
– Уйгын угланга хәбәр салыгыз, төмәнен[13 - Төмән – гаскәр.] кузгатсын, – диде ул.
Планы гади дә, заманча яңа да иде ханның. Дөрестән дә, дошманны камап алу, сиздермичә генә аны үз ихтыяҗыңа буйсындыру, орышны башыннан ахырынача тәфсилләп күзаллау бу чор стратегиясендә өлеш-өлеш кенә кулланыла иде. Мөхәммәдәмин исә аны бербөтен итеп гамәлгә ашырды.
Мансур угланның чирүе алдавыч кына иде. Баш углан Уйгын җитәкчелегендәге төп көч урысларның арт ягындагы аулак урында тупланган иде. Хан шуларны орышка кертергә әмер бирде.
Урыслар җиңү шәрабы эчеп хозурланган бермәлдә Уйгынның атлы төмәне аларның арка якларына килеп керде. Бу шулкадәр көтелмәгән һөҗүм иде ки, Бельский билендәге кылычын суырып алырга да өлгермәде, алмачуарның тезгене татар угланы кулына күчкән иде инде. Ул, чарасызлыктан, гарьлегеннән нишләргә белмичә, ач эттәй улады:
– У-у-у…
Ул арада, чаптырып, Уйгын килеп җитте. Бельскийны аның каршысына китереп бастырдылар.
– Кенәз, мин сине Барча Казан җиренең бөек ханы Мөхәммәдәмин исеменнән әсирлеккә алам, – диде баш углан. – Гаскәрбашын да шушы язмыш көтә.
Ләкин Димитрийны орыш кырыннан алып чыгып киткәннәр иде.
Воевода юлдагы атлылар төркемен Зөя елгасы тамагында көтәргә булды. Нишләргә белер ул хәзер. Үчен бише белән кайтарыр. Ә монысы – вакытлы күңелсезлек кенә. Андый хәлләр була инде ул. Олуг кенәзгә хәбәр салырга кирәк, өстәмә көчләр дә җибәрсен.
Ул кенәз Василий Голенинны депеша белән җибәрде. Чапкын 9 июньдә Мәскәүгә кайтып егылды, олуг кенәзгә Казан хәлләрен, куе буяуларга манып, бәйнә-бәйнә сөйләп бирде. Имеш, Мөхәммәдәминнең дә гаскәре йөз меңле икән. Нугайлар, себерлеләр дә ярдәмгә килгән икән. Имеш, һөҗүмне дә татарлар башлаган, атлы гаскәрне көтәргә ирек бирмәгәннәр.
Әлеге мәгълүматлар Василийның бер колагына керде, икенчесеннән чыгып китте. Аның өчен кампаниянең уңышлы төгәлләнүе мөһим. Кемнәр әсир төшкән, күпме сугышчы башын салган – бу аның эше түгел. Гаскәрбашы бар, ярдәмчеләре, карасыннар. Аңа фәкать җиңү генә кирәк. Шуңа күрә кичекмәстән үзенең шәхси карамагындагы сайланма гаскәрне Димитрийга ярдәмгә җибәрергә карар кылды. Кенәз Василий Холмскийны чакыртып бик нык кисәтте:
– Миңа Мөхәммәдәмин ханны тотып алып кайтыгыз, – диде ул үтә бер кырыслык белән. – Ак күлдә аңа урын әзер инде.
Шулай итеп, Казан өстенә, карга көтүедәй, Мәскәүнең бар булган гаскәре ябырылды.
* * *
Гәүһәршад Кырымнан чапкын килүенә гаҗәпләнмәде. Чөнки анасы Нурсолтан мәктүп язарга ярата. Әледән-әле хәбәр салып тора, хәл-әхвәл белешә, аеруча киңәш бирергә, өйрәтергә маһир.
Ул чапкынны бик әйбәтләп кунак итәргә кушты. Чөнки күңеленә хуш килде. Юан беләкле, нык бәдәнле, үткен карашлы егет иде ул. Аңа шундыйлар ошый. Ир-егет каты куллы, кырыс чырайлы булырга тиеш дип саный.
Гәүһәршад көзге каршына килеп басты. Көзгедә озынчарак нәфис йөзле, тулы иренле бер яшь ханым сурәте пәйда булды. Чибәр иде ул. Чем-кара кашлары астында фирүзәдәй зәңгәр күзләре җемелди. Ияк очына ясмык кадәре генә нәфис уем кунаклаган. Бу аның йөзенә ниндидер сихри ямь өстәп тора.
Үзенең чибәр икәнен бик яхшы белә бикә. Шуңа күрә дә өендә бихисап көзгеләр тота. Шуның белән бергә, усаллыгы да җитәрлек. Ачуы чыкканда, аңа юлыкмас өчен мең алтын бирерсең. Тота – өзә. Үзсүзле, тәвәккәл. Әмма Ходай аңа акылны да өеп биргән. Дуамалга һич тузынмас, адәмне юкка-барга рәнҗетмәс. Булат бәк хатыныннан бик разый. Югыйсә ул сайламады, аның үзен сайладылар.
Буйга җитеп, кияүгә чыгар вакыты җиткәч, Гәүһәршад ниятен Мөхәммәдәмингә сиздерде. Бу агасының беренче тапкыр Казан тәхетендә утырган чагы иде.
– Яучылар йөдәтә икән, агаем, ә мин хәләл җефетемне үзем сайларга телим, – дип, Мөхәммәдәминне шаккатырган иде.
Шулай булмыйча, туташларның кияү сайлаганын каян күргәнең бар? Алай да сеңлесенә каты бәрелмәде, сүзен уенгарак борды.
– Көндез әкият сөйләгән адәмне ак бүре ашар, ди, саташмыйсыңмы, сеңлем? – дип көлгән атлы итте. – Хан кызын, алдан килешеп, дәрәҗәсенә тиң кешегә генә ярәшәләр.
– Мин сайлаган егет син әйткәннәрнең барысына да туры килә, агаем, – диде Гәүһәршад, күзләрен дә йоммыйча, – акыллы да, дәрәҗәле дә, чибәр дә.
– Ала-а-й, – дип, башын чайкады Мөхәммәдәмин. – Кем дип белик соң ул хан ыруына лаеклы чибәр егетне? Башлы-күзлеме, буйдакмы?
Гәүһәршад агасына күзенең агы белән карап алды.
– Нәрсә, сеңлеңне әллә икенче хатынлыкка риза булыр дип уйлыйсыңмы? – диде.
– Шуңа сорыйм ич, мин дә сине ирексездән бирәм дип тормыйм.
– Сезне белмәссең, тотарсыз да берәр картка димләрсез…
– Башта кем икәнен әйт, аннан җавабымны бирермен, – диде Мөхәммәдәмин.
– Булат бәк…
Гәүһәршад, йөзен каплап, читкә борылды. Ә Мөхәммәдәмин, янә бер гаҗәпкә калып, телен шартлатты. Чөнки Булат бәк, чыннан да, ханлыкның иң күркәм адәмнәреннән иде. Йомырканың җөен табып булыр, Булат бәкнең җитмәгән җирен таба алмассың. Дәүләт эшенә дә бик теләп катнаша, мал-мөлкәте дә ким-хур түгел. Әйе, егеткә башлы-күзле булырга бик вакыт. Тик ничек кенә абруйлы булмасын, хан нәселе түгел инде.
– Әлеге ниятеңне башка кеше беләме? – дип сорады Мөхәммәдәмин.
Гәүһәршадның күзләре шар булды.
– Ни сөйлисең, агаем, сеңлеңне тиле дип белдеңме әллә?
– Мактыйм, монысына да акылың җиткән икән, кортка, хуш. Тик мин бит сине бер-бер ханга тәгаенләп тора идем. Терсәкне тешләргә туры килмәгәе…
– Килмәс, агаем, үзе егылган еламас, ди.
Мөхәммәдәмин уйга калды.
Ә Гәүһәршад дәвам итте:
– Хатынсыз ханны каян табасың соң аны, агаем? Минем һич тә кеше өстенә барасым килми. Киявемнән дә «башка никахка кермәм» дигән сүзен алачакмын.
– Юкны бар итәргә сиңа куш инде…
– Мәшһүр Ибраһим хан кызы лабаса мин, – диде Гәүһәршад.
Шулай бөтен мөселман дөньясында булмаганны булдырды Гәүһәршад. Дөрес, моны башкалар сизмәде. Яучылар да килде, димләделәр дә, кодалар да төшерделәр. Барысы да гореф-гадәт буенча, дин кушканча башкарылды. Ләкин кияүне кәләш үзе сайлады.
…Нурсолтанның мәктүпләрен бик өнәп тә бетерми иде Гәүһәршад, акыл өйрәтүләрен җене сөйми.
Шуңа күрә хатны теләр-теләмәс кенә ачты. Анасы исә бу юлы үтенечләрен, зарларын җиткергән иде. Аны бигрәк тә Казан белән Мәскәү арасындагы низаг борчый икән. Дөрес, әле ул мәскәүлеләрнең Казанга яу чабуыннан хәбәрдар түгел, ахры. Башлыча ярминкә, урыс сәүдәгәрләрен талау, куып җибәрү белән килешмәвен белдергән. Мөхәммәдәмингә әйт, хәлне төзәтсен, аны Мәскәү тәрбияләде, онытмасын, дигән. Мине тыңламый, мәктүпләремә җавап бирми, борынын күтәрде, дип зарлана.
Гәүһәршад янә көзге каршына килеп басты. Яңа тектергән күлмәгемне кияргә кирәк, җиңгәчәйнең йөзенә сары су коелсын әле, дип елмаеп куйды ул. Алар, Үрбәт белән ике көнче күбәләк, шулай, бер-берсе белән ярыша-ярыша, кием тектерәләр. Ике чибәр, ике кылтык. Хәер, аш-су, кием-салым белән генә чикләнми бу мөхтәрәм бикәләрнең мәшәкатьләре. Дәүләт эшләренә дә куллары җитә аларның. Һәр икесенең дә ханга йогынтысы зур. Егерме биш яшькә җиткәндә, Гәүһәршад исемле бикә иде инде. (Бу, – күрәсең, кан белән күчкән сыйфат. «Алтын Урда вакытында да бикәләр барлык корылтайларда, дәүләт җыеннарында катнашканнар. Ирләре бакыйга күчкәч, тол хатыннар хакимиятне дә үз кулларына алганнар. Мәсәлән, Үгәдәй ханның вафатыннан соң регент сыйфатында Монголия белән озак еллар җәмәгате ханәкә Туракин идарә иткән. Монгол-татар дөньясында шул рәвешле абруй казанган бикәләр шактый. Огул Гәймеш, Сөркүктәни, Үргән, Булуган ханәкәләр кебек идарәчеләрнең исемнәре китапларга теркәлеп калган» дип уйлады үзе дә Гәүһәршад. Нурсолтан ханбикә дә әнә зур танылу тапты.)
Казан-йортта Гәүһәршадны үз якларына аударырга теләүчеләр шактый. Хәтта Кәлимәт тә зур зөбәрҗәт кашлы балдак тәкъдим иткән иде. Бикәнең җаны сөйми иде бу адәмне. Саз бакасына охшата иде ул аны. Ул бүлмәгә килеп керүгә, борынга сасы тир исе килеп бәрелә, түз генә. Ихтимал, сөймәс сөяк булганга шулай күралмагандыр.
– Мин бары иремнән, якын туганнарым кулыннан гына бүләк алам, – дип баш тартты әлеге затлы балдактан.
Кәлимәт бер сүз әйтмәде, елмайгандай итеп, бүләкне кесәсенә шудырды. Сынап каравы гына булды, күрәсең.
– Мин алай ук тирәнтен уйламаган идем, бу олы хөрмәт билгесе генә иде, кичер, бикә, – диде. – Шулай да, форсаттан файдаланып, әңгәмә корып алу һич тә хилаф гамәл булмас дип уйлыйм.
– Сүз ни хактадыр бит, карачы?
– Баш карачы, – дип төзәтте Кәлимәт. – Хөкүмәт башлыгы.
– Әйе, әйе, онытып та торам, – диде Гәүһәршад түбәнсетүлерәк елмаю белән, – ә нәрсә кызыксындыра соң баш карачыны?
Гәүһәршад әңгәмәдәшенә күз сирпеп карап алды. Ирен читләрендә һаман шул түбәнсетүле елмаю иде.
– Бикә, әйдә, качышлы уйнамыйк әле, – диде Кәлимәт җитди генә, – Казан йортының язмышы Мәскәү белән мөнәсәбәтебезгә бәйле. Моны син бик яхшы беләсең. Мөхәммәдәмин ханны да Мәскәү тәхеткә утыртты. Зурлап утыртты. Дөрес эшләде. Тик хәзер мин аның кайбер гамәлләрен аңламыйм…
– Ханга басым ясарга кушу инде бу, шулаймы? – дип бүлде аны Гәүһәршад.
– Юк, фәкать хакыйкатьне төшендерүне генә үтенәм, – диде Кәлимәт, сүзләренә тирән мәгънә салырга тырышып. – Синең Төркияне, Кырымны хуп күрмәвең миңа бик яхшы мәгълүм. Безнең карашлар әлеге мәсьәләдә тулысынча туры килә, бикә. Шулай булгач, нигә әле без берләшмәскә тиеш? Дөреслек безнең якта лабаса!
Гәүһәршад кәнизәк туташка зур мамык шәлен китерергә кушты. Шуны әйбәтләп аркасына япты да әйтте:
– Минем сиңа бер хикәят сөйлисем килеп китте әле, Кәлимәт, тыңла, – диде. – Бер мактанчык адәм базарда сөйләгән, имеш.
– Иллә дә кызык иттем соң бер ачык авызны, егерме яшьлек атны нинди кыйммәт бәягә саттым, кайтып җиткәнче җан бирмәсә ярар иде инде, – дигән.
