скачать книгу бесплатно
Бу кичәдә хәзрәте Рәсүл галәйһиссәламнең атасы хәзрәте Габдулла илә анасы хәзрәте Әминәнең никахлары булып, беренче тапкыр күрешүләредер. Пәйгамбәребез галәйһиссәламнең нуры хәзрәте Әминәгә күчкән көндер. Сарайда бу вакыйганы шулай хөрмәтләп үткәрәләр иде.
Ханбикәне бимазаларга берәү дә кыймады. Йончыгандыр, мәҗлестән соң рәхәтләнеп ял итсен, диделәр. Шулай өйлә җитте, намазга басарга вакыт, ә ханбикә тормый да тормый. Түшәкчесе түзмәде, бүлмәсенә узды.
– Ханбикә, бер-бер йомышың юкмы? – дип аваз салды. Чөнки белә, хуҗабикәсе көйләтергә маһир.
Түшәкченең сүзләре бүлмә эчендә йотылып калды. Җавап булмагач, түшәкче хуҗабикәсенә күз саласы итте. Тегесе, үзенә хас булмаганча, чалкан төшкән, авызы ачык, йөзенә балавыздай аксыл-саргылт төс кунган…
Әллә сырхауланып киткән инде, дип уйлады кыз һәм, йөгереп чыгып, имче тутакайны алып керде.
– Бикәңә ахирәт күлмәге әзерлә, – диде им-томчы тыныч кына. Ай-вай да килмәде, әйтерсең гадәти хәбәр җиткерә.
– Кит, булмаганны, – диде түшәкче, дерелдәгән кулларын кая куярга белмичә, – ханбикә бит ул…
– Ханбикәләрне дә Ходай үзенә ала, – диде тутакай.– Күрмисеңмени, күзләре керәчләнгән.
– И кадерле бикәм, ниләргә дип безне ятим иттең, ташлап киттең, – дип, гадәт буенча сыктарга тотынды түшәкче.– Синсез ниләр эшләрбез без? Ашавыбыз – ашау, йокыбыз йокы булмас. И Ходаем, түземлекләр бир, бу кадәр хәсрәтне күтәрерлек көч бир…
– Вакытыннан алда шыңшыма, – диде имче битараф кыяфәт белән, күрәсең, ханбикәгә рәнҗүле иде ул. – Бар, хәбәр сал, ханга җиткерсеннәр.
Җөһдәне дәрәҗәсенә туры китереп, зурлап, олылап җирләделәр. Ясинны Бураш сәед үзе укыды. Хан гүр сәдакасын да аңа бирде. Кырыгын бик күп кеше җыеп үткәрделәр. Үрбәт бу мәшәкатьләрнең эчендә кайнады. Бик тату яшәмәсәләр дә, якташлар иде ич. Икәве дә – дала кызы, Нугай һавасын сулап буй җиткергән абруйлы бикәләр. Язмыш аларны көндәш итте. Ир бүлештеләр. Инде Җөһдәнең бернидә хаҗәте юк. Фанидан бакыйга берни дә күчми шул. Җиһанга нинди хәлдә аваз салган булсаң, шул ук хәлдә китеп тә барасың. Калган кешегә генә барысы да кирәк.
Үрбәт тә кара кайгыга төште. Моңа Кырым ханбикәсе Нурсолтанның Мөхәммәдәмингә язган хаты сәбәпче булды. Ул аны очраклы рәвештә генә кулына төшергән иде. Сүзләрдән әйтерсең лә төймә тезә, кәгазьгә сәйлән булып ятканнар. «Барча Казан җиренең мөхтәрәм вә гыйззәтле ханы Мөхәммәдәмингә Ходай озын-озак патшалык насыйп итсен, саулык-сәламәтлек, бәхет, күңел тынычлыгы бирсен» дигән мөрәҗәгатеннән соң акыллы киңәшләрен бирә. «Әдәпле бул, халык сөяр; гыйффәтле бул, Алла сөяр; сабырлы бул, үкенмәссең; чыдамлы бул, картаймассың» дип, теләкләрен җиткерә.
Боларына ике куллап риза Үрбәт. Тик анасын бу гына канәгатьләндерми шул. Үгет-нәсыйхәтен дәвам итеп, мәктүбен түбәндәге юллар белән тәмамлый: «Бернәрсәгә дә карама, тагын өйлән, кәләшеңне үзең сайла, яшь булсын, ишле нәселле булсын. Ходай кушып, варисың тумасмы?»
Нурсолтан ханбикә, билгеле, хак. Ул Олуг Мөхәммәд ыруының киләчәге турында кайгырта. Югыйсә ханлык башкалар кулына күчәчәк. Чөнки Мөхәммәдәминнең дә, Габделлатыйфның да балалары юк. Аталары Ибраһим ханның ике җәмәгатеннән биш улы булган. Уллары менә ни өчендер орлыксыз. Үрбәтнең беренче ире Илһам хан да варис калдыра алмады. Мөхәммәдәмин дә шул чут. Шуларның кысырлыгы аркасында Үрбәткә дә бала табу, бала сөю, бала багу бәхете тәтемәде.
Нурсолтан ханбикәнең әлеге гаделсезлек белән килешәсе килми. Бәлкем, гаеп хатыннарындадыр?
Акыл белән боларның барысын да кабул итә Үрбәт. Ләкин йөрәк бар бит әле, күңел бар. Ә йөрәкнең Мөхәммәдәминне һич тә үз яныннан җибәрәсе килми.
Мөхәммәдәмин анасына ничек җавап биргәндер, анысы билгесез, тик ул вафат булган хәләл җефете урынына янә дә никахка керергә хокуклы. Мәҗбүри түгел, билгеле, шулай да хокуклы. Ир-атка шунысы да бик җиткән. Нәфес куарга дисәң, аларга куш. Нәфес ул тыя алсаң гына юаш, ирек бирсәң, бирән кебек туймас.
Үрбәт иренең җәясен төрлечә тартып карады. Әлегә бернәрсә дә сизелми. Сизелмиме, сиздермиме? Анысын хак Алла үзе генә белә. Өйләнү башына китереп сукса, барыбер үз дигәненә ирешәчәк, «яшь ханбикәне кабул итәргә әзерләнегез» генә диячәк. Берни дә кыла алмыйсың, әзерләнәсең.
Ханәкә көрәшергә карар кылды. Ходай биргән чибәрлеген дә, наз-яратуларын да, хәйләләрен дә тозак итеп корды. Хатын-кызның кырык чырасы бар бит аның, берсе сүнсә, икенчесе кабына. Кием-салымын яңартты. Ак төстәге күлмәкләре генә дә дистәгә җитте. Чөнки белә, Мөхәммәдәмин ак төс ярата. Урын-җирләрен дә үзгәртте. Ошатсын гына. Сандугачтай сайрый, күгәрчендәй гөрелди. Үзе гүя наз гөленнән яратылган.
Ә эчендә – ут. Нишләргә соң? «Яр бирмәк – җан бирмәк» дигән борынгылар. Мөхәммәдәминне ул хатыны булып та, анасы, тутасы, сеңлесе булып та ярата иде. Мөхәммәдәмин аның сулаган һавасына, эчкән суына әверелгән иде. Шул халәттә ничек кул кушырып утырмак кирәк?
Үрбәт шул ук көнне наз-сөешүләрнең иң кызган чагында гына:
– Ил теләге – ир, ди, хан, варислар турында да уйларга вакыт җиткәндер, мөгаен, чараларын күрергә җыенмыйсыңмы соң? – дип, читтән уратып кына әйтеп куйды.
Мөхәммәдәмин бу бүлдерүне өнәмәде, зур учлары белән хатынының авызын каплады.
Үрбәт коелып төште. Әһә, ошатмады, димәк, күңеленә корт төшкән икән инде моның, дип, хөкемен дә чыгарып куйды. Кабат сүз кузгату мәгънәсезлек кенә булыр иде. Нишләмәк кирәк, маңгаеңа язылган язмышны тир белән генә сыпырып төшереп булмый шул. Күрәчәктән качып котылу да юк. Ничекләр яшь кәләшне кияү катына әзерләп кертерсең? Аның өчен иң авыры шушы булачак. Үзен дә ханның карт хатыннары Җөһдә белән Фатыйма әзерләгән иде. Ул чагында көндәшләренең нинди хис кичерүе Үрбәтнең уена да кереп карамаган иде. Хәлләре хәл булган икән, бәгырькәйләрнең. Үз башыңа төшкәч кенә беләсең икән.
* * *
Мөхәммәдәмин хәзер көнен тулысы белән диярлек гаскәриләр янында уздыра. Нижнийга уңышсыз яу чабу аны бик зур борчуга салган иде. Гаскәрне баштанаяк ныгытырга кирәк. Бу беренче чиратта казна хәленә бәйле. Казнаны тулыландыру белән даими шөгыльләнү зарур. Дөрес, 24 июнь җәнҗалы шактый керем бирде. Ләкин казна төпсез кое кебек ул, күпме салсаң да йота.
Хәрби Шура утырышында да сүз казна хәлләреннән башланып китте. Салым җыюны үзгәртеп кору юнәлешендә эш башланган иде инде. Хан тәкъдиме белән, литвалылар үрнәгендә, аны җан башыннан җыю мәгъкуль күрелде. Шуның өстенә эре җир биләүчеләргә, һөнәр остаханәсе тотучыларга, сәүдәгәрләргә, зур милекле затларга, мал-мөлкәтләреннән чыгып, өстәмә салым төшерелә. Әлегә яңалык ватык арба шикеллерәк шыгырдабрак кына бара. Бигрәк тә бәкләр ризасызлык белдерә. Чөнки алар бит әле гаскәр дә тота. Ул гаскәрләр хан карамагында, бәкләр фәкать корал, ат, ашау-эчү, кием-салым һәм башка кирәк-яракка китә торган чыгымнарны гына каплый. Малсыз хуҗалар, бәкләр ризасызлыкларын ачыктан-ачык күрсәтмиләр, билгеле, эчтән генә мыгырданалар. Ханга баш бирмәү – җилгә каршы төкерү белән бер ич инде ул. Төкерегең барыбер үзеңә төшә. Шуңа күрә утырышның бу өлеше шома үтте. Утлы корал мәсьәләсе исә шактый бәхәсләр уятты. Беренче булып Бураш сәед күтәрелде. Кашлары җыерулы иде мөфтинең. Башта һәммәсен дикъкать белән күздән кичерде. Шул кыяфәттә озак кына басып торды.
– Баш өсте, тәкъсир, тыңлыйбыз, – дип, хан аңа ярдәмгә ашыкты.
– Утлы корал дигәнегез шайтан төкереге ул, – диде рухани чәрелдек тавышы белән. – Мөселман өммәтенә караган гаскәргә утлы корал кертү нәмәхрәм, Аллаһының каргышы төшәр, берүк якын җибәрмә, разый-бәхиллегем юк.
Сүзен әйткәч тә, Бураш сәед җыелышучыларны усал карашы аша уздырды, гүя утлы корал төкереген чәчәргә әзерләнә иде.
– Нижнийда шушы утлы корал аркасында уңышсызлыкка очрадык, тәкъсир, ничек каршы торырга соң аңа? – дип, хан каш астыннан гына мөфтигә карап куйды.
Сәед чатырдай зур чалмалы башын артка чөебрәк уйланып торгандай итте дә вәкарь белән генә җавабын җиткерде:
– Мөселман орышчысын «Аятел Көрси» саклый, – диде. – Хикмәт шунда: угланнар догага тартылмый, бөтен бәланең башы шуннан килә.
Сәед тыны кысылудан интегә иде булса кирәк, тукталып калды.
– Хәзерге заман орышында догага гына салышып җиңүгә өмет баглау – үзе бер бәла, – дип, яшьләрчә кызу канлылык белән Уйгын бәк мөфтигә каршы төште. – Ходай да, сакланганны гына саклармын, дигән.
Гадәттә, сәед белән бәхәсләшмиләр. Фикерләре белән килешмәгән очракта да дәшми калуны мәгъкуль күрәләр. Кем дөрес, кем дөрес түгел – ахыр чиктә хан хөкем чыгара. Шуңа күрә баш угланның күтәрелеп бәрелүен бик үк өнәп бетермәделәр. Бигрәк тә Бураш сәед тузынды. Ханнан фатиха да сорап тормыйча, корт чаккандай, урыныннан сикереп торды да, капчык авызыдай киң итәкле җиңнәрен җилфердәтә-җилфердәтә, кулларын буташтырып сөйләп китте:
– Коръәнне ватканыгыз җитмәгән, инде изге догаларыбызга кизәнәсезме? – дип кычкырды. – Бәлане аны доганы санга сукмау китерә. Кылычларыгыз шуңа тутыга. Кара син аны, углан башы белән ни сөйли бит, ә? Ходайдан куркыр идең, мәлгунь. Әстәгъфирулла, әйттем исә кайттым. Лә иләһә илләлаһуль-халимуль-кәрим.
Уйгын бәк тә үзенекен сөрде:
– Тәрәккыйлек хәл итә бүген орышның язмышын, – дип, башлаган сүзен куәтләде. – Кадими акыл белән ерак бара алмыйсың, заманы ул түгел.
Әйткәләшне хан сүндерде:
– Мөхтәрәм сәедебез мең мәртәбә хаклы. Дога – мөселманның байрагы ул, – диде.
Бурашның эре сөякле какча йөзе яктырып китте, бүлмә буйлап җиңүле карашын йөртеп чыкты. Тик ханның сүзе бетмәгән иде әле.
– Баш угланның сүзләрендә дә хаклык бар, – диде ул, батырып. – Тәрәккыяткә борылыр чак. Моңа кадәр утлы коралга мөнәсәбәтебез тискәре иде. Нижнийга һөҗүмнән соң бу карашыбызның дөреслеккә туры килмәве ачыкланды. Утлы коралга фәкать утлы корал белән генә җавап бирергә мөмкин.
Аңлыйсызмы дигәндәй, хан беравык бүлмәне күзәтеп торды. Шул арада Бураш сәед аклану сүзен кыстырырга өлгереп калды:
– Мин тәрәккыяткә тәкәллеф түгелмен, – диде.
Хан дәвам итте:
– Якын көннәрдә Бөек Литва кенәзлегенә баш углан Уйгын бәк җитәкчелегендә хәрбиләр, илчеләр чыгып китәчәк. Утлы коралны тәрсәнәбезгә[12 - Тәрсәнә – арсенал.] кертербезме, шуннан соң тәгаенләрбез.
* * *
Мөхәммәдәминнең яңа никахын Үрбәт кенә түгел, бөтен сарай түземсезлек белән көтә иде. Һәммәсенең үз мәнфәгате. Җөһдә вафатыннан соң, аның вазифалары Фатыйма ханбикәгә күчсә дә, сарайда барыбер Үрбәт сүзе сүз. Иренә таянып, дуамалланып китүе дә бар. Яшь хатын нәфесле, иркә була ул. Авырга туры килмәгәе, дип борчылалар, адәмнең көне адәмнән бит инде ул.
Үрбәт бимазалана, сарай бимазалана, бер Мөхәммәдәмин ваемсыз гына йөри бирә.
Шулай да беркөнне, көтсен, дип, Үрбәткә хәбәр салды ул. Ханәкә коелып төште. Бу синең кара көнең, Үрбәт бикә, хан, ниһаять, үзенең карарын җиткерәчәк, дип тәшвишләнде. Үрбәт кием-салымын да шушы рәсми вакыйгага туры китереп сайлады. Мөхәммәдәмин моны шундук абайлап алды.
– Аккошыма бүген соры төс кунган икән, – диде, ишектән килеп керүгә, күзе үткен иде аның.
– Пакьлек булса, аклык була, – дип кинаяләде үз чиратында Үрбәт.
Ханның сакал очлары дулкынланып куйды. Ул елмая иде булса кирәк.
– Ханәкәбезнең йокысы туймаган, ахры, – дип, шаярткандай, хатынының биленнән кочып алды.
Шундый якын иде аңа бу куллар. Йә Аллам, тиздән алар яшь кәләшнең биленә дә ятачак бит инде. Һай, яман да икән көндәшлек хәлләре.
– Үзем дә керфек тә какмадым, – диде Мөхәммәдәмин, юынган арада.
Үрбәтнең кулындагы сөлгесе төшеп китә язды.
Мөхәммәдәмин аңа сынап карап торды да әйтте:
– Әллә нинди син бүген, бикә, – диде. – Үзеңә охшамагансың.
Ханбикә күңелендәген чиште:
– Синең керфек тә какмавың гаҗәп түгел, хан, үрсәләнер чагың, – диде.
– Әйе, – дип хуплап алды аның сүзләрен Мөхәммәдәмин, – гаскәрне сугышчан хәлгә китерү күп вакыт, күп тырышлык сорый. Иншаллаһ, очына чыгып киләбез инде. Ә керфек какмауның сәбәбе башка, менә тыңлап кара әле, ошатырсың микән?
Мөхәммәдәмин куеныннан бер кәгазь кисәге тартып чыгарды. Аны учлары белән сыпыра-сыпыра ипләп кенә җәйде дә күзләренә якын китерде, карлыкканрак тавыш белән укый башлады:
Мангыт кызы Үрбәт бикә,
Күрсәң, күңел куана.
Ак айдайын бите балкый,
Күзләр шуңа куана.
Үрбәт башта аңышмый торды. Нинди мангыт кызы? Ә-ә, яшь кәләшен янә Мангыттан сората икән. И Аллам, буталып бетте инде.
– Мактана аласың, ханнан шагыйрь ясадың бит тәки, – диде Мөхәммәдәмин.
Чын күз яшьләре менә шунда килде. Тик бу инде шатлык, куаныч, ярату яшьләре иде.
– Рәхмәт, җанашым, солтаным, хәләлем, бердәнберем, бәгырь ташым, – дип сөйләнә-сөйләнә, үзен үзе белешмичә сулкылдады бикә. – Мин бит сине яшь кәләшең турында хәбәр җиткерергә кергәнсең дип торам…
Инде Мөхәммәдәмин өнсез калды.
– Иске авыздан яңа сүз, нинди нахак бәла тагасың син миңа, бикә? – дип, гаҗәпсенеп, хатынына бакты.
– Соң, Нурсолтан ханбикәнең хаты… Җөһдә…
Үрбәт сүзен очлап чыга алмады, иренең күкрәгенә башын куеп, янә яшьләрен түкте.
– Җүләрем син минем, җүләрем, – дип, хатынының аркасыннан сөйде Мөхәммәдәмин. – Берәү, гыйшкына төенеп, төн йокламый сөеклесенә атап шигырь чыгара, ә ул аңа яшь кәләш тәкъдим итәргә җыена икән. Борчылма, анаем Нурсолтан бикә бу хакта ничә еллар колак итемне ашый инде. Анысы дөрес. Тик нишлисең, Ходай насыйп итмәгән. Югыйсә матур-матур малайлар бүләк иткән булыр идең…
– Мин алардан да көнләр идем сине, – диде Үрбәт.
* * *
Алгай морзаның үлеме урысларга каршы башланган эзәрлекләүләрне тагын да көчәйтеп җибәрде. Мәскәүнең Казандагы ышанычлысы һәм терәге Кәлимәтнең язмышы да шул кысада хәл ителде. Башта Мөхәммәдәмин зиндан белән чикләнергә уйлаган иде дә, Уйгын бәк аны бу уеннан кире кайтарды.
– Исән бүрегә караганда, үле бүре куркынычсызрак, – диде ул. – Аңа җәзаны җәмәгатьчелек катнашында билгеләү дөресрәк булыр.
– Дөрес әйтәсең, – диде хан, уйланып торганнан соң, – килешәм. Карачыларны, диван әһелләрен, күренекле кешеләрне чакырып гәп корсак, чыннан да, иҗтимагый яңгырашы бөтенләй икенче төсмер алыр. Менә дигән сабак булыр.
Сөйләшү бик кискен шартларда барды.
– Казыкка утыртырга кирәк, – диде диван әһеле Хөрмәтулла бәк. – Мәетен этләргә ташларга. Эткә – эт үлеме.
– Тагын нинди фикерләр бар? – дип сорады хан.
Бүлмә эче азга гына тынып калды. Тимбай бахшы шул форсаттан файдаланып калырга ашыкты. Башын иеп:
– Хөрмәтле хан хәзрәтләре, рөхсәт итсәң, мин дә тәкъдимемне әйтер идем, – диде.
– Сөйлә, бахшы, – диде Мөхәммәдәмин.
– Мин ул кара йөрәк Кәлимәтне, ат койрыгына тагып, урам буйлап йөртүне мәгъкульрәк саныйм. Ник дисәң, казыкка утырту бик җиңел җәза булыр иде.
– Йә, ярый, тагын? – дип, хан Арча бәге Хуҗаш морза ягына борылды.
Тегесе шундук яшьләрчә җиңеллек белән урыныннан күтәрелде.
– Әлеге тәкъдимнәрне мин хупламас идем, – диде Хуҗаш. Җыелышучылар тиз генә колактан-колакка пышылдашып алдылар.
– Дәвам ит, бәк, – диде хан.
Хуҗаш тамагын кырды да сүзен ялгап китте:
– Мәсьәләнең асылында урыска табыну ята. Иң элек әнә шул мескенлекне төбе-тамыры белән йолкып ташлау зарур. Шулай булмаганда, бер Кәлимәт урынына икенчесенең калкып чыгуын көт тә тор.
– Тәгаен генә нәрсә тәкъдим итәсең?
– Хан мәйданына мөхтәрәм җәмәгатьне җыеп, Кәлимәттән шунда кылган гамәлләре өчен җавап тоттыру мәслихәт булыр дип саныйм, – диде Хуҗаш бәк. – Сизәсеңдер, мөгаен, урыс алдында тез чүгү гомум бәлагә әверелеп бара, милли йөзебезне, милли горурлыгыбызны югалта башладык.
– Бәкнең тәкъдименә кушыласызмы? – дип сорады Мөхәммәдәмин.
– Бик хуп, кушылабыз, – дип шаулаштылар бүлмәдәгеләр.
– Мин дә риза, – диде хан, – Хуҗаш бәк, үзеңне бу хөкемнең баш казые итеп билгелим. Базар көнне халыкны җый.
Хуҗаш бәк иң элек Кәлимәт белән күзгә-күз очрашып сөйләште. Элекке баш карачы үзен бик эре тотып маташкан иде дә, кикриге бик тиз шиңде. Чөнки бәк Казан ханлыгында урыс йогынтысының көчәюен бөтен нечкәлекләренә кадәр белә иде, тегене читәнгә китереп терәде.
– Мин барысын да ачыктан-ачык икърар итсәм, гомерем сакланачакмы? – дип белеште Кәлимәт.
