скачать книгу бесплатно
– Угланнар, минем ун балам кала, аларны кем ашатыр, кем тәрбияләр? – дип үкерергә кереште.
Юк, күзе-башы тонган Уйгын кеше хәленә керерлек дәрәҗәдә түгел иде инде. Җаен китереп, тәки кытайның гәүдәсен урталай ярды.
– Уйгын, нишлисең син, аңыңа кил, – дип, аны дусты Хәмзә морза ияреннән җиргә сыдырып төшерде. – Безгә хан урыс сәүдәгәрләрен генә таларга кушты ич. Нигә дип ул кытай сәүдәгәрен үтердең инде?
Баш угланның күзләрен кан баскан иде. Күзләре зәһәри дуамаллык белән яна, куллары калтырый. Башта сүзнең ни-нәрсә турында барганын да аңышмыйчарак торды. Бераздан гына:
– Кытай, нинди кытай? Мин бернәрсә дә белмим, – диде.
– Урыс сәүдәгәрләре, бик беләсең килсә, өйләрендә сыра чөмереп, кәеф-сафа корып утыралар, – диде Хәмзә, – тауарларын ялчылар сата. Безгә өй борынча йөрергә кирәк.
– Әйдә соң, киттек, – диде Уйгын, – җый угланнарны!
Озак та үтмәде, угланнарның бер өлеше, вак төркемнәргә бүленеп, кала буенча таралышты. Беренче булып исемлерәк сәүдәгәрләр сайлап алынды.
Уйгын үзе Афанасий Калистратов атлы сәүдәгәрләрнең капкасын какты. Шомакай дигән даны таралган иде Калистратовның. Йөзе шома, гәүдәсе шома, сүзе шома. Ул, билгеле, ярминкә хәлләреннән хәбәрдар иде инде.
– Һай, хуш киләсез, кадерле кунагым булырсыз, – дип, Уйгынны үзе ишек ачып каршы алды. – Кая анда, Маврикия, өстәлеңне яңарт, күрмисеңмени, мөхтәрәм ханыбызның гаскәриләре килгән.
Сандугач урынына сайрый да сайрый. Уйгынга сүз кыстырырга да ирек бирми. Ул арада җитен чәчле, нечкә билле, тырпайган күкрәкле, зифа буйлы туташ эчемлекләр күтәреп чыкты.
– Рәхим итегез, хәрби әфәнделәр, – дип, сәүдәгәр, елмая-елмая, подноска акча янчыгы да китереп салды.
Уйгынга җитә калды. Усал үгездәй сөзеп карап алды да подносны бер сугуда идәнгә бәреп төшерде. Бу шулкадәр тиз һәм искәрмәстән булды ки, Маврикия кычкырырга да өлгерә алмады. Афанасий шушы киеренке шартларда да югалып калмады, кызга ябырылды.
– Үкчәңне ялтырат! Күрмисеңмени, хәрби әфәнделәр ризыкларыңны ошатмады, башкасын чыгар.
– Тотып бәйләгез бу үгезне, – дип әмер бирде Уйгын.
– Юк, юк, зинһар өчен, нәрсә кирәк, барысын да үзем бирәм, – дип юмаларга тотынды Калистратов.
Тик угланнарны юмалау мөмкин түгел иде. Болар сиңа, Кәлимәт шикелле, майлы калҗага алданучылардан түгел. Коры кашык та авызларын ертмый, ботканың майсызын да бик шәпләп сыпырталар.
– Бөек ханыбыз Мөхәммәдәмин гамәлегезне хупламас бит, угланнар, үземнән бигрәк сезнең өчен кайгырам, яшьләр ич әле сез, – дип мыгырдануында булды йорт хуҗасы. – Хан – безнең йортыбызда үзе дә кадерле кунак, Ходай аңа озын гомер бирсен.
– Бәйләгез! – дип оран салды Уйгын.
Ай-ваена, хәйләләренә дә карамастан, Калистратовны зинданга илтеп яптылар. Ә фатирындагы бар алтын-көмешләрне, зиннәтле киемнәрен, бәллүр савыт-сабаларын казнага тапшырдылар.
«И взя царь весь драчий товар, бесчисленное богатство, у купцов русских в казну свою, насыпа палату полну до верха русского злата и серебра, и подела себе царь венцы драгие, и посуды, и блюда серебряные и златые, и царский наряд драгий свой устрои…»
Казан елъязмачысы да бу вакыйгага карата үзенең менә шушындый мөнәсәбәтен белдерде.
* * *
Погром атна буе дәвам итте. Бу болганчык суда бушлай балык тотучылар да байтак булды. Төптә посып яткан адәмнәр башларын калкытты. Угланнар соңгы көннәрендә шуларны тоту белән шөгыльләнделәр. Ниһаять, кала гадәттәге тормыш белән яши башлады. Хан да кайтты. Уйгын аңа барысын да бәйнә-бәйнә сөйләп бирде, беренче көнге кансызлык галәмәтләрен дә яшереп калдырмады.
– Мин синең каршыңда бик гаеплемен, бөек хан, урынсызга кылыч уйнатулар да булды, – диде.
– Зыян юк, бәк, – диде Мөхәммәдәмин, – утын ярганда, йомычка оча инде ул.
Мөхәммәдәмин баш угланнан риза калды. Аның өчен бу бик мөһим иде. Димәк, ышанычлы. Чөнки алда тагын да саллырак эшләр тора, бәк әле үзен күрсәтәчәк.
– Тик торган сөңге тутыга ул, углан, аны һәрвакыт кулда тотарга кирәк, – дип, хан ният пәрдәсенең бер почмагын күтәребрәк куйды.
Уйгын йодрыкларын шыгырдатып кысты.
Мөхәммәдәмин өйлә вакытында Үрбәт катына юнәлде. Алар хәзер ир белән хатын гына түгел, фикердәшләр, җаваплы дәүләт әһелләре дә иде. Назга, ярату-мәхәббәткә эшлекле мөнәсәбәтләр дә килеп кушылды. Казан ханлыгы тоткан сәяси юнәлешне бермә-бер борып куйган 24 июнь вакыйгасы аларның уртак җимеше ләбаса. Әмма бу – беренче чиратта Үрбәт бикәнең казанышы. Мөхәммәдәминне үзгәреш-яңарышлар зарурилыгына беренче булып ул ышандырды, ул котыртты. Моны хәтта урыс елъязмачысы да (билгеле, ачу белән) танырга мәҗбүр иде. Менә аның сүзләре:
«Махметемину же царю люба бысть братия жена вельми. И нача она помале, яко очнь, разжигати сухие дрова, яко чернь, точити сладкое древо, яко прелуковая змия, научима от вельмож своих царевых, охапившеся о выс (т.е. обнявшись за шею) шептати во уши царю и нощь, да отвергнется от великого князя, да не словет Казанский царь раб его, и во всех землях да не срам будет и уничижение будет всем царем, и всю Русь да побьет живущую в Казани и корень их изведет».
Үрбәт катыннан җыр ишетелә иде. Мөхәммәдәмин, ишек чаршавына посып, колагын моңга салды. Җыр салмак кына агучы елганы хәтерләтә иде. Озын, сузынкы.
Каргай башы ку[7 - Ку – коры.] булыр,
Карыдан куәт кайткан соң,
Каты ягы[8 - Ягы – җәя.] тартмак сур булыр,
Карача күздән нур тайган соң,
Карап күрү моң булыр.
Шундый бирелеп, мөкиббән китеп җырлый иде Үрбәт, ул хәтта ире яшеренгән урыныннан чыккач та абайламый торды. Күргәч дерт итеп китте.
– Бик мәгънәле җыр җырлыйсың, бикәм, – диде Мөхәммәдәмин, – ниндидер хәер-фатихага охшаган димме?
– Хәер-фатихасы да бар инде, хан. Сәфәрләрең уң булсын, дим. Мул итеп мал-мөлкәт, ганимәт төяп кайтыгыз, дим. Күп әсирләр насыйп итсен Ходаем, дан-дәрәҗә, исәнлек-саулык бирсен. Җырым белән шуларны телим инде мин, Мөхәммәдәмин.
– Амин!
– Әле менә «Идегәй» дастанын кабат күңелемнән үткәреп утырдым, – дип, рухланып сөйләп китте Үрбәт. Күрәсең, бу әңгәмәгә алдан ук җентекләп әзерләнгән иде. Ханның рухи тотрыклылыгын саклау, тоткан мәсләгеннән читкә тайпылырга ирек бирмәү өчен, ханәкә әллә нинди адымнарга барырга әзер иде. – Дастанда татарларның да, нугайларның да, кыпчакларның да фаҗигасе тасвир ителә. Бөтен җиһанны дер селкетеп торган мәшһүр Алтын Урда яшәүдән туктый. Кемнәр аңа кул сала соң? Шушы олуг дәүләтне бар иткән бөек Бату ханның үз нәселе. Үз тәненә үзе кадалган чаян сыман, чынгызлылар да үз-үзләрен чагалар.
Кырым, Казан, Аҗдархан
Башлы-башлы ил булды,
Алтын Урда таралды.
Менә шундый ачы юллар белән тәмамлана дастан. Әгәр инде Казан үзенә баш дәүләт булган икән, аның даны да Алтын Урда данына тәңгәлләшсен иде. Башка чыккан баш бала төп йортның гадәтләрен куган ише.
– Ханәкә, син боларны ничек шулай җентекле сыйфатта беләсең соң? – дип гаҗәпкә калды Мөхәммәдәмин. Чөнки ул, үзе урыс арасында җитлегүе сәбәпле, татар тарихының нечкәлекләрен белми, хәтта ки хәбәрдар да түгел иде. Үрбәт тартып кертте аны әлеге мавыктыргыч җиһанга. Үзенең нәсел-нәсәбен, ыруын, халкының гореф-гадәтләрен, мәдәниятен, җыр-биюләрен белмәгән ханның чын дәүләт җитәкчесе булуы мөмкин түгел икән. Мөхәммәдәминнең күңеленә, ниһаять, шушы хакыйкать барып иреште.
– Сине Ходай мине бәхетле итү өчен саклаган, – диде Мөхәммәдәмин.
– Рәхмәт инде, җанашым. Онытып торам, минем сиңа бер бүләгем дә бар бит әле.
– Бүләкне ир-егет бирә аны, аппагым, – дип көлемсерәде Мөхәммәдәмин, – никах кануннарын бозарга ярамас.
– Бу гади бүләк түгел, бу бөтенләй – үзгә бүләк, аны бүләк дип тә әйтеп булмыйдыр, мөгаен…
– Бикәм, газаплама, зинһар, күрсәт тизрәк ул бүләк түгел бүләгеңне.
Үрбәт эчке бер дулкынлану белән түрдәге сандыкның ефәк япмасын ачты. Сандык эченнән остабикә яулыгының яртысы чамасындагы кара нәрсәне кулына алып:
– Карагай башы ку булыр, хан билгесе ту[9 - Ту – әләм.] булыр, – диде дә Мөхәммәдәмингә сузды.
– Кыл байрак?!
Мөхәммәдәмин янә бер гаҗәптә иде. Ирен сөйгән хатынның өенә нур явар, ди. Шул иде бу.
– Мин аңа хан күтәрмәк тамашасына әзерләнеп йөргәндә тап булдым, – дип аңлатты Үрбәт. – Беләм, хәзер кыл байрак йөртмиләр. Әмма дә ләкин бу Олуг Мөхәммәд хан туы. Ул сиңа да җиңү китерәчәк.
– Башка яңалыкларың булса да әйтә күрмә, берүк, – диде Мөхәммәдәмин чын күңеленнән, – мин аларны күтәрә алмам, йөрәгем ярылыр.
– Иң саллысы ту иде, – диде Үрбәт, бәхетенә сыеша алмыйча. – Тагын печтек кенә бер хәбәрем бар. Шатлыклы хәбәр. Алгай морзадан мәктүп алдым, гаскәремне тупладым, җизнидән әмер генә көтәм, дигән. Юл уңаеннан үзенең дә Казанга сугыласы килә. Хан ничек карар икән, дигән.
– Кадерле вә дәрәҗәле кунагым булыр, шушы сүземне җиткер, – диде Мөхәммәдәмин. – Минем кырык меңле гаскәремә Алгай морзаның егерме меңен кушсаң, җәмгысы алтмыш мең. Иншаллаһ, җиңү безнең якта булыр. Ту безгә юл күрсәтер.
* * *
Алгайның Казан каласында булганы юк иде әле. Иксез-чиксез нугай далаларыннан соң шәһәр аңа кәбәрткә[10 - Кәбәрткә – мич арты.] шикелле кысан тоелды. Шулай да тора-бара күнә башлады кебек, кала үзенчә, дала үзенчә матур икән. Тик ул монда барыбер төпләнеп яши алмас иде. Ә менә ара-тирә тутасы белән җизнәсе янына кунакка килеп, сафа сөрергә һич тә каршы килмәстер, мөгаен. Казанда туташлар да бик зифа күренә. Тик артык нәзберекләр, өрсәң очып китәрләр төсле. Тутасы да нишләптер шуларга охшап калган. Очыртырсың нугай кызларын, җиргә төп сыман тамырланганнар алар. Ат өстендә дә ир-егетләрдән калышмыйлар.
Хан каенишен Уйгын бәк белән таныштырды. Бик тиз дуслашып киттеләр. Ләкин Үрбәт энесеннән тотам да калмады. Беренче мәртәбә күрешүләре бит. Туган-үскән җирнең коры курасы да чәчәк кебек күренер, ди. Үзе кайтып йөри алмый. Чөнки ир хатыны. Ханның исә андый ерак җирләргә чыгып китәргә җае юк. Аннан соң нугайлылар, теге вакытта Себер ханзадәсе Мамык ягында булып, Мөхәммәдәминне тәхетен ташлап китәргә мәҗбүр иткәннәр иде. Араларыннан елан үтте.
Шөкер, Үрбәт мөнәсәбәтләрне акрын-акрын булса да җайлап килә инде. Алгай бәк әнә егерме меңлек Нугай гаскәрен Мәскәү кенәзлеге чигенә тезеп куйды. Монысы да тәтәсе хакына, билгеле.
Тик Мангыт-йортның үзендә дә сулар болганыштырыбрак тора икән. Үрбәт бик борчылды.
– Хәрәм мал төс бирми, тәтә, – диде энесе, ерактанрак суктырып.
– Үзебезчә, мангытча турыдан гына бәреп сөйлә әле, туганым, – диде Үрбәт.
– Мангыт-йортта мангытлар баш булырга тиеш, килмешәкләр түгел, – диде Алгай. Аның да кара күзләреннән очкыннар сибелде. Тәтәсе шикелле ул да хис, тойгы кешесе иде, ахры.
– Нугай морза нәселе, – дип төзәтте энесен Үрбәт. – Идәгә морза, дәүләтебезгә нигез салганда, нигәдер Әбелхәер дәүләтеннән читләшеп бетмәгән. Бу – шуның шаукымы.
– Тәтәй, Идәгә морзага тел тигезмә, заманасы шулай булган, – дип кызып китте Алгай. – Хәзер менә нәкъ вакыты. Җизнәкәй дә ярдәменнән калдырмас, шәт.
– Әйе, энем, тик ул дәүләткә Нугай морза исемен йөртү фарыз. Гаделлек барыннан да өстен.
Алгайның бу сүзләрдән буасы ерылып китте, тигез ак тешләре ялтырап күренде. Даланыкыларча чибәр иде морза. Киң җилкәле, базык гәүдәле. Камыт аяклары да килешеп тора. Хәтта калын иренле зур авызы да, табактай җәлпәк йөзе дә үзенә үлчәп ясагандай нәфис булып тоела иде.
Тәтәсе дә нәкъ ул уйлаганча уйлый икән ләбаса! Шуңа куана иде. Әлбәттә, Урда Нугай морза исемен йөртәчәк.
– Ханәкә, ниятләребез туры килә икән, – диде Алгай.
– Туры килмичә, без мангытлар ла, – дип елмайды Үрбәт.
Чәйдән соң алар, ат менеп, кала карарга чыктылар. Кешеләр танымасын өчен, өсләренә гади кием киделәр, атларны да гомуми утардан гына иярләделәр.
Бераз баргач, Алгай артына борылып карады да озак кына Кремльне күзәтеп торды. Әле офыкка ал төс кунарга өлгермәгән. Шулай да төш вакытындагы тибрәлмә аксыл дулкыннар инде юкка чыккан, көн дә сүрәнләнә төшкән иде.
Кремльнең аеруча матур чагы. Калкулыкка кунаклаган Хан сарае әнә ничек балкый, әйтерсең лә биниһая зур учак өстендә утыра. Мәчет манараларының алтын айлары да кояш нурларында җем-җем җемелдәшә.
– Казан – бик матур кала. Тик Нугайда мондый һәрьяклап ныгытылган кирмән төзүнең хаҗәте юк, – диде Алгай морза, аклангандай. – Дала үзе саклый.
Нишләптер Үрбәт атланган атның авызлыгы ычкынды. Алгай аны тиз генә эләктереп алды.
– Дошман атларының Нугай даласында тояк эзе дә калдырганнары юк дип беләм, – диде Үрбәт, энесе авызлык белән мәшәкатьләнгән арада. Нугай турында әңгәмә кору аңа әйтеп бетергесез рәхәтлек китерә иде.
– Шуңа күрә Әбелхәердән аерылып чыгарга, мөстәкыйль Нугай Урдасы төзергә кирәк, – дип, тәтәсенең сүзен хуплады Алгай.
Әңгәмә бүленде. Чөнки үзләре дә абайламастан ниндидер кешеләр төркеме эченә кереп кысылганнар иде. Көчкә арындылар.
– Кабаланма, бу сиңа дала түгел, – дип кисәтте Үрбәт энесен.
– Әйе, кала дала түгел ик-ә-ә-н, – дип сузды морза.
Хан капкасы янында янә тукталдылар.
Капка үзе бер гаҗәеп корылма икән. Ян-ягы, кирмән кебек үк, юан имән бүрәнәләрдән өелгән. Астыннан калага кереп-чыгып йөриләр, ә өске өлешенә биек итеп сыргавыл[11 - Сыргавыл – күзәтү манарасы.] төзегәннәр. Кем килә, кем китә – һәммәсен энә күзеннән үткәрәләр, ди. Шәһәргә ничә чыпчык очып кергәнне дә белеп торалар, имеш.
Капкалар берничә. Кагыйдә буларак, ул капкаларга олы юллар килеп тоташа. Алабуга капкасыннан Алабуга даругасына юл китә, Нугай капкасы исә Мангыт якларына юл күрсәтә.
Үрбәт атын Түбән бистә ягына борды. Бистә Кремль тавының түбәнге ягында, Болак буена җәелеп утыра. Каланың тигез урыны да бар икән, дип уйлап куйды Алгай. Ә ыгы-зыгы монда тагын да куерак иде. Җир буе сузылган сәүдә рәтләре тулы халык. Ни генә юк? Ата-анаңнан кала һәрнәрсәне табарга була монда, дип мактана казанлылар үзләре. Байлык, җитешлек галәмәте инде.
Кызыксынып китеп, Алгай күз кабаклары өреп тутырылгандай кабарган шакмак гәүдәле бер кеше янында тукталды. Сәүдәгәр аны түбәнчелек белән башын иеп сәламләде.
– Хус киләсес, хус киләсес, – дип, авызында ничә теше булса, барысын да күрсәтеп елмайды.
Хезмәтчесе хуҗасыннан да өлгер икән, морза алдына ефәк тукымалар китереп өйде. Күзләр камашырлык. Җаның теләгәнен сайлап ал.
– Кайсы мәмләкәт кешесе буласың? – дип белеште Алгай.
– Чин мәмләкәтеннән, әфәндем, исемем Чжоу. Касан белән бик дус торабыс. Татар кыслары кием-салымга бик һәвәс, матур киенергә яраталар. Сеснең бичәне дә чибәр дип беләм. Бүләк алмасагыс, гөнаһлы булырсыс. Рәхим ит, кайсыларын сайлыйсыс?
– Безнеңчә дә яхшы сүләшәсең, – дип төпченүендә булды морза.
– Татарлар беснең үсебесдә дә бар, белмичә суң, – диде Чжоу, кояштай балкып. – Белмәсәң, алыш-табыш итеп булмый бит, әфәнде. Йә, нинди тукыма сайлыйсыс? Чин ефәкләренә тиң юк, үкенмәссес.
– Тәтә, берничә күлмәклек тукыма сайла инде, – дип, Үрбәткә карады морза, – сәүдәгәре бик күркәм кеше, буш кул белән китү килешмәс.
Кытай сәүдәгәре яныннан китүгә, «Чичәннәр ярышына рәхим итегез!» дигән өндәмә яңгырады.
– Әйдә, тыңлап карыйк әле, – диде Үрбәт энесенә.
– Анысы ни-нәрсә тагын?
– Мангыттагы кушавызчылар тамашасына охшаганрак җыен, – диде Үрбәт.
Базар читендә генә зур чатыр корып куйганнар икән. Аны ак ефәк тасмалар белән бизәгәннәр. Мәйдан уртасына келәм җәелгән. Анда тездән түбән озын күлмәк өстеннән кыска җиңле җиңел бишмәт кигән ике адәм басып тора иде. Берсенең сакал-мыегы әле чыгып кына килә булыр, икенчесенекенә инде чал куна башлаган.
Баш чичән аларны тамашачыларга тәкъдим итеп болай диде:
