banner banner banner
ДАВЛАТ
ДАВЛАТ
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

ДАВЛАТ

скачать книгу бесплатно


– Іа, шундайлиги аниї.

– Айтиш керак-ки, давлат іукмдорлари ёлўонни душманга їарши іам, єз фуїаролари учун іам – давлат фойдасини кєзлаб ишлатишлари керак, аммо бошїаларнинг ундан фойдаланишлари мумкин эмас. Агар бирор шахс єз іукмдорларига ёлўон гапирса, биз буни худди касалнинг шифокорга ёлўон гапиришидан іам, ёки гимнастик машїлар билан шуўулланувчи єз устозига єз баданининг іолати іаїида тєўри гапни айтмаган пайтдагидан ёки эшкак эшувчи кема ва эшкакчилар іаїида, аслида унинг єзи ва бошїа эшкакчилар билан нима бєлаётганини айтмай бошїа гап айтган пайтдагидан іам ёмонрої ишдир деб іисоблаймиз.

– Мутлаїо тєўри.

– Демак, агар іукмдор фуїаролар орасидан, ким-ки иш учун керак бєлса:

Ё фолбинлар, ёки шифокорлар, ё моіир меъморларнинг ёлўон гапирганларини билиб їолса, давлатни кемадай тєнтариб юборувчи іалокатли одатни жорий этишда уни айблаб жазо беради.

– Айниїса сєзлар ишлар билан якунланганида.

Олдинга їадам їєяйлик. Бизнинг ёшларга мулоіазалилик, андишалилик керак эмасми?

– Нега керак бєлмас экан?

– Андишалилик нафаїат іукмдорларга бєйсунишда, балки бизга овїат, ичимлик ва ишїий эрмаклар берадиган іузурлар устидан єзимизнинг іукмдор бєлишимизда іам намоён бєлади.

– Менингча шундай.

– Єйлайманки, Хомерда Диомед айтган сєзларни:

Жим тур [Капанид] менинг маслаіатимга бєйсуниб, ва яна мазмуни билан яїин ушбу мисраларни:

Куч билан нафас олиб, яїинлашар ахайлилар,

Жим борардилар єз сардорларидан їєрїиб…

Биз муваффаїїиятли чиїїан, деб тан оламиз.

Буларга єхшаш бошїаларини іам маъїуллаймиз.

– Жуда яхши.

– Аммо, мана бу:

Ит кєзлик, оіу юраклик манфур шаробхєр!

ва ундан кейинги мисралар – уларни яхши деб бєладими? Умуман, оддий одамлардан бирининг єз нутїида ёки шеърида іукмдорлар борасида шундай дейиши яхшими?

– Йєї, жуда ёмон.

– Єйлайманки, агар ёшлар бундай сєзларни эшитсалар уларнинг андишали бєлишларига бу сєзлар ёрдам бермайдилар. Айтиш керакки, бундай нарсалар іузурбахш бєлишлари мумкин, бунда іайрон їоларли нарса йєї. Ёки сенга бошїача туюладими?

– Худди шундай.

– Бунга нима дейсан?

Нон ва гєшт тєла тєкин дастурхон

Атрофида єтирибдилар…кратердан іаётбахш май

Їуяди соїий ва мастона їадахларда узатар уни…

ва бу гєзал, деган донишмандни шеърда тасвирланса, бундай сєзларни эшитаётган ёш йигитнинг сбар-їаноатли бєлишига ёрдам берадими? Ёки мана бу:

Аммо очликда єлишдан ёмони йєї бизга,

ёки, Зевс іаїида іикоя їилиб, гєёки барча худолар ва одамлар ухлаб ётганларида ва фаїат у бедор бєлганида, барча єйлаб їєйган нарсаларини ишї иштиёїида унитиб, Херани кєриши билан эітирос єтида шундай куйди-ки, іатто хобхонага кирмай, шу заіоти ерда у билан їовушишни хоілади ва бундай эітирос іатто «меірибон ота-оналардан яширинча» биринчи висол чоўида іам бєлмаганига иїрор бєлди. Худди шундай сабаб билан Гефест томонидан Арес ва Афродита іам биргаликда занжирбанд этилган эдилар.

– Зевс билан онт ичаман, буларнинг іаммаси номуносиб туюлмоїда.

– Аммо, машіур одамлар томонидан кєрсатиб єтилган ва эслатиладиган матонат єрнакларини кєриш іам, эшитиш іам зарур, масалан, мана буни:

Кєкрагига уриб у [безовта] юракка деди:

Юрак, итоат їил: сен энг пасткашликка іам чидаансан,

– Мутлаїо тєўри.

– Бизнинг тарбияланувчиларимизга порахєр ва манфаатпараст бєлишга іам йєл їєймаслик лозим.

– Іеч іам.

– Їєшиїларда:

Туіфалар іаммани – худоларни іам, буюк шоіларни іам хурсанд їилади,

деб куйланишини улар эшитмасликлари керак.

Туіфаларни їабул їилиш ва ахейлиларга ёрдам беришни, агарда туіфалар бєлмаса єз ўазабидан чекинмаслик іаїида Ахилга шєё оїилона маслаіат берган Ахилнинг мураббийси Фениксни іам маїтаб бєлмайди. Биз яна Ахилга номуносиб бєлган барча нарсалар билан іам келиша олмаймиз, масалан, гєёки у шунчалик манфаатпараст бєлганки, Агамемнондан туіфалар олган, ёки эваз пули олиб майит танасини берган, бєлмаса бундай їилмас эди, деганлари билан їєшилмаймиз.

– Бундай ишлар маїтовга сазовор эмаслар.

– Аммо бу Хомер бєлгани учун, Ахиллни бундай тасвирлаш гуноілигини айтишга ва бу іол бошїа шлоирлар томонидан іам тасдиїланишига ишонишга журъат їилолмайман. Аммо, їаранг Ахилл Аполлонга мана бундай дейди:

Сен мени алдадинг оі худолар аро энг ёмони!

................................................................................

Мен єч олардим сендан, агар менда бєлса имконият!

Іаттоки оїимга іам – зеро у худо – Ахилл бєйсунмади ва у билан жанг їилишга тайёр эди. Яна, бошїа бир оїим, Сперхейга баўишланган кокиллари іаїида Ахилл бундай деди:

Жасур Патрокл Ахиллнинг кокилларин олиб кетади,

Патрокл эса єшанда єлган эди. Ахилл бундай деганига ишониб бєлмайди. Гєёки Ахилл Патроклнинг їабри атрофида Гекторни судраб юргани, гєёки у, дафн гулхани учун асирларни сєйгани іаїидаги іикоялар – буларнинг іаммасини биз ёлўон деган бєлардик. Бизнинг ёшларимиз, гєёки Ахилл, маъбуда ва пелейнинг – жуда мулоіазали инсоннинг ва бунинг устига Зевснинг набирасининг – єўиллари, донишманд Хирон тарбиялаган Ахиллнинг, єзида бирданига иккита бир-бирига їарама-їарши касалларни – манфаатпарастлик билан тубанликни, бошїа тарафдан эса, худолар ва одамлар менсимасликни їєллаб-їувватлайдиган ўулўулага шунчалик тєлиб—тошганига ишонишларига йєл їєймаймиз.

– Сен іаїсан.

– Гєёки Посейдоннинг єўли Тесей ва Зевснинг єўли Пирифий дахшатли їароїчилик їилишгат журъат їилганларига, ва умуман гєёки худо ва їаірамонларнинг єўилларидан кимдир дахшатли, їабиі ишлар їилишига (іозир уларга шундай тухматлар їилинмоїда) биз іеч іам ишонмаймиз ва бундай іикояларга йєл їєймаймиз. Бундан ташїари: биз шоирларни, ё ушбу ишлар бошїа одамлар томонидан їилинган ёки агар улар їилган бєлсаларда улар худоларнинг болалари эмаслар деб тасдиїлашга; ва бундан кейин бошїача іикоя їилмасликка мажбур їиламиз. Гєёки худолар бало-офат туўдирадилар ва гєёки їаірамонлар одамлардан іеч їанча іам яхши эмаслар деган эътиїодга бизда ёшларни ишонтиришга іаракат іам їилмасинлар. Биз олдин іам айтиб єтганимиздек, бу гуноі иш ва нотєўридир – зеро биз, худолар бало-офат (ёмонлик) туўдираолмайдилар, деб исбот їилдик.

– Албатта.

– Бунинг іаїида эшитиш іам зарарли: іар ким іам унда єзидаги ёмонликни кечиради, чунки унинг ишончи комилки, бундай ишларни їиладилар ва їилганлар.

Худоларга їариндош бєлганлар,

Ва Зевсга яїинлар; Идей тоўлари аро

У ерда оталари Зевснинг їурбонлик їилинадиган жойи

Уларда аждодлари генийлар їони їуриб їолмаган.

Бизнинг ёшларда иллатларга мойиллик туўдирмасинлар деб ушбу афсоналарни іикоя їилишимизни тєхтатишимиз керак.

– Мутлаїо тєўри.

– Нима іаїида гапириш ва нима іаїида гапирмаслик кераклигини аниїлаш учун бизда асарларнинг яна їайси хили їолди? Худолар іаїида, іамда генийлар, їаірамонлар іаїида ва ким Аидда бєлса, єшалар іаїида нималар дейиш кераклигини айтиб бєлик.

– Айтилди.

– Одамлар іаїида айтишимиз їолди шекилли?

– Бу аниї.

– Аммо дєстим, бизга буни аниїлаш имконияти йєї.

– Нега?

– Унда менингча биз, шоирларнинг іам, насрда ёзадиганларнинг іам кєпчилиги одамлар іаїида нотєўри фикрда эканликларини айтишимизга тєўри келади; улар, гєёки адолатсиз одамлар кєпинча бахтли, адолатлилар эса – бахтсизлар; гєёки адолатсиз иш їилиш – маїадга мувофиї, фаїат у сир саїланса бєлди ва адолатлилик – бошїа одам учун эзгу иш, унинг соіибига эса – жазодир, деб іисоблайдилар. Бундай фикрлашларни биз манъ этамиз ва їєшиїларда іам, ривоятларда іам айни аксини баён їилишни талаб їиламиз. Ёки сенингча бошїачами?

– Йєї шундай, бунга ишончим комил.

– Агар менинг іаї эканлигимга сен рохилик билдирсанг, у іолда, бизнинг олдинги мулоіазаларимизга іам сени рози деб іисоблайман.

– Сенинг тахмининг тєўри.

– Одамлар борасидаги фикрлар бундай бєлмаслиги кераклигини, адолат нима эканлигини ва унга риоя їилувчи учун, одамлар уни адолатли іисоблайдиларми ёки йєїми барибир, ундан їандай фойда келиб чиїишини аниїлаганимизда билиб оламиз.

– Шундай.

Шеърий санъатнинг ифода усуллари ёки услублари

– Асарлар (бошїа маънода: уйдирмалар – тарж.) іаїидаги мулоіазаларни шу билан тєхтатамиз. Энди, єйлашимча, ифода усулларига бир нигоі ташлаш керак – шунда, нимани гапириш ва їандай гапириш кераклиги іаїидаги масала тєла кєриб чиїилган бєлади.

Шунда Адимант бундай деди:

– Мен сенинг сєзларингни тушунмадим.

– Аммо сен тушунишинг керак, – дедим мепн. Балки мана бундай десак осонрої тушунасан: ровийлар ва шоирлар нималар іаїида гапирмасинлар іаммаси єтган, іозирги ва ёки келгуси (замон) іаїидаги їиссадир, шундай эмасми.

– Бошїача бєлиши мумкинми?

– Улар буни ё оддий ікоя їилиш билан ёки таїлид воситасида, ёіуд унисидан іам бунисидан іам (фойдаланиб) амалга оширадилар, шундай эмасми?

– Оддийрої тушунтир.

– Кєриниб турибдики, мен ношуд ва уїувсиз єїитувчи, устозман. Шунинг учун, баён їилишни билмайдиганларга єхшаб, мен іаммасини бутунича эмас, балки їандайдир айрим бир іолни оламан ва унинг мисолида хоілаётганим нарсани тушунтиришга уриниб кєраман. Менга айтчи, сен «Иллиада»нинг бошланишини, Хрис їизини їєйиб юборишни Агамемнондан їандай сєраганини, у їандай ўазабланганини ва Хрис маїсадига етолмай ахейлилардан єч олишни худога їандай илтижо їилганини шоир баён этган жойини биласанми?

– Іа, биламан.

– Демак сен биласанки, ушбу мисралар:

Барча ахейлиларга ялиниб ёлворди,

Хусусан їудратли Атридлар, ахея їєшинин тузган,

Билан тугатиб, фаїат шоирнинг єзи гапиради ва гєё бу ерда шоирнинг єзи эмас, бошїа кимдир гапираётгандай тасвирлаб бизни адаштиришга іаракат іам їилмайди. Шундан кейин эса, гєё унинг єзи Хрисдек гапиради ва бир кучи билан, бу гапираётган Хомер эмас, балки коіин чол эканлигига бизни ишонишга мажбур їилмоїчи бєлади. Ва їолган барча їиссагєйликни, бу хоі Илиондаги, Итакдаги ёки «Одиссей»да баён этилган бошїа жойларда рєй берган воїеа бєлсин худди шу тарзда олиб боради.

– Шундай.

– Шундай їилиб, у єзгаларнинг нутларини (гапларини) келтирганида іам, уларнинг (яъни, єзгаларнинг нутларининг – тарж.) орасида єз номидан гапирганида іам, бу бари-бир іикоя їилиш (їисса айтиш), бєлади, шундайми?

– Бєлмасачи?

– Аммо, у єзга шахс номидан їандайдир нутїни келтираётганида, биз, у кимнинг нутїи деб огоілантирган бєлса єшанинг нутїига єз нутїини иложи борича кєпрої єхшатмоїчи, демаймизми?

– Іа, биз шундай деймиз.

– Бошїа одамга – овоз ёки їиёфа билан бошїа одамга єхшаган бєлишлик – кимга єхшамоїчи бєлсанг єшанга таїлид їилишни англатмайдими?

– Нима демоїчисан?

– Бундай іолатда Хомер іам, бошїа шоирлар іам таїлид ёрдамида іикоя їиладиганга єхшайдилар.

– Албатта.

– Агар шоир іеч їаерда яширинмаганида, унинг барча ижоди ва іикоя, їиссаси таїлиддан іоли бєлар эди. Сен, яна тушунмаяпман, демаслигинг учун, бу їандай рєй беришини сенга тушунтираман. Агарда Хомер, Хрис келди, їизи учун тєлашга эваз келтирди ва ахейлиларга айниїса подшоіларга ялинди, деганидан кейин, у єз іикоясини у худди Хрис бєлиб їолгандай гапирмай, балки Хомер бєлиб давом эттирганида бу таїлид эмас, балки оддий іикоя їилиш бєлишини тушунасан. Ва тахминан мана бундай бєларди (шеър билан айтмайман, зеро мен шеъриятдан узоїман): «Коіин келди ва худолар уларга Трояни олиб, єзлари бешикаст їолишларини ва ахейлилар эваз олиб іамда худолардан уялиб унга їизини їайтариб беришларини сєраб дуолар їилди, коіин буларни айтганида, іаммалари унга эітиром кєрсатдилар ва рози бєлдилар, аммо Агамемнон ўазабланди ва даріол кетишни ва бошїа келмасликни буюрди, акс іолда коіинни на асо, на илоіий тож іимоя їилолмаслигини билдирди. Унинг їизи іаїида эса, уни озод этишдан олдин, їиз у билан биргаликда Аргосда їариб кетишини айтди. Агар коіин уйига бешикаст етиб олишни истаса, (іозирої) кетишни ва ўашини келтирмасликни буюрди. Буни эшитиб чол їєрїиб кетди ва индамай йєлга равона бєлди, їароргоідан чиїїанидан кейин эса, Аполлонга, унинг барча исмларига мурожаат этиб ва ибодатхоналар учун іам, муїаддас їурбонликлар учун іам їилинган туіфаларни унга эслатиб астойдил сиўинабошлади, дуолар їилабошлади. Булар учун (яъни Аполлонга їилинган туіфалар учун – тарж.) мукофот сифатида, бу кєз ёшлари іаїи Аполлон єз камон єїлари билан ахейлилардан єч олишини сєради». Дєстим, таїлидсиз оддий іикоя їилиш ана шундай бєлади.

– Тушунаман.

– Бунинг їарама-їаршиси іам бєлиши энди сенга тушунарли: нуїтлар орасида шоир єз номидант айганларини олиб ташланса ва фаїат нутїлар билан мурожаат їолдирилса (ана шу їарама їарши іолат бєлади)

– Буни іам тушунаман – фожеаларда шундай бєлди.

– Менинг фикримни сен жуда тєўри англадинг, шунинг учун єйлайманки, аввал тушунтиролмаганимни эди сенга тушунтира олдим, яъни: шеъриятнинг ва афсоналар ижод этишнинг бир тури бутунича таїлиддан ташкил топади – бу сен айтганингдек, фожеъа (трагедия) ва кулгили саіна асари (комедия)дир; бошїа тур шоирнинг єзининг гапларидан ибрат бєлади – буни сен асосан дифирламб (їасида)лардан топасан; эпик шеърият (достонлар)да ва бошїа кєп хилларда эса, – агар мени тушунган бєлсанг – єша иккала усулни (топасан).

– Іали нима деганингни энди тушундим.