скачать книгу бесплатно
– Дьэ дакаастабыл да?аны баар ахан. Тешик-Таш, Тэгил-Таас диэн буолла?а дуу, хаспахтан неандерталь уол о?о ба?ын у?уо?а к?ст?б?т. Тула ?тт?гэр т?г?р?чч? хайа бараанын муо?а кэккэлэтиллибитинэн саба?алаатахха, бу культ, итэ?эл, сиэр-туом бэлиэтэ буолар диэбиттэр. Элбэх э?э у?уо?а дьаптал?аламмыт (ты?ыынча?а тиийэ) хаспахтар баалларын булбуттар. Былыргы Греция?а э?э?э аналлаах «комедиа» диэн к?рд??х быраа?ынньыктары тэрийэллэр эбит. Комедия диэн литература жанра ити тылтан ??скээбит. Дьиктитэ баар, Большая Медведица диэн Хотугу полушарие б?л?х сулу?ун Россия хоту ?тт?н нууччалара соторутаа??а диэри «Лось», «Сохатый» дииллэр эбит. Поляктар Хотугу Сулу?у «Лосиха Хэглэн», Малая Медведица б?л?х сулу?у «Хэглэн о?ото», оттон эбэ?килэр Большая Медведица сулус б?л???н эмиэ «Хэглэн» диэн ааттыыллара ???.
– Ити саарбах легендалар, тупсаран тугу ба?арар кэпсиэххэ с?п, – Куодайыысап соччо сэргээбэтэх бы?ыынан уо?ун у?угунан эмиэ э?элээхтик ымах гынна.
– Бээ-бээ, тохтоо, легенда эрэ буолбатах. Таба ойуута скифтэр искусстволарыгар кытта баар, буолаары буолан халлаан к?т?рд?р?н ???ээ ?тт?лэринэн ойууламмыт. Ол аата итэ?эл бэлиэтэ – халлаан табата буолар. Украина?а, нууччалар олорор киин уобаластарыгар таба ойуута прялкаларыгар, соттордоругар, куопсуктарыгар хайа да уру?уйдардаа?ар хойуутук к?ст?р эбит.
– Муодатыын, доор, дьи?инэн ынах-сылгы с????гээ с?г?р?й??хтэрин с?пк? дылы эбиит.
– С?пк? этэ?ин, ки?и эрэ муодаргыан курдук. Ол аата, дьон, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, эттэригэр-хааннарыгар и?эн хаалбыт ?йд?б?л?нэн, былыргы ?б?гэлэрин ?гэстэрин хатылыыллар эбит. Дьиктитэ диэн баар, омук-омук бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох халлаан табата итэ?эллээхтэрэ кинилэр художественнай уобарастарыгар к?ст?р.
– Дьээ дьиибэ диэтэ?ии?.
– Онон маннык т?м?г? о?орор, – Дь?г??р, истээччилэрэ бол?ойоллорун курдук, с?м?йэтин чочо?ноппохтуур, – с????нэн ты?ыынча, м?л?й??н?нэн сыллар усталарыгар би?иги т?? былыргы ?б?гэлэрбит бииргэ алты?ан, букку?ан олорбуттар уонна били??и ?йд?б?л?нэн «ки?и аймах уопсай сыаннастарын» ??скэппиттэр. Дьэ хайда?ый?
Дь?г??р, дьоно тугу этэллэрин кэтэ?эн, иккиэннэрин диэки хардарыта к?рб?хт??т?. Балай да са?а суох буолла. Куодайыысап, истибэтэх курдук, дьиэ ?рд?н одуула?ан мэндээриччи к?р?н сыппахтаат, аахайбатахтыы хардарда:
– Ки?и ??скээ?инин теориятыгар ити туох сы?ыаннаах ?????
– Дьэ сы?ыаннаах, до?ор. Ол аата, муус ?йэ кэмигэр дьон хотуттан со?уруу диэки сы?арыйан испиттэрэ дакаастанар. Оттон уруккуттан биллэр теория бы?ыытынан, ки?и аймах сылаас сиргэ Африка?а ??скээн баран, онтон Сир шарын бары ?тт?гэр тар?аммытын ту?унан этии манна с?п т?бэспэтэ к?ст?р.
– Ноо, ол тугунан с?п т?бэспэтиий? – аны Сэрэх Сэмэн туту?ардыы унаарытта.
– Тугунан диэтэххэ, Хотугу полушарие?а Африкаттан т?р?ттээх ки?и сылдьыбытын туо?улуур туох да суол-иис баччаа??а диэри к?ст? илик. Этэргэ дылы, со?уруу??у ки?и сыта да суох эбит би?иги дойдубутугар.
– Кырдьыга даа, туох кы?ал?аттан сылаас дойду ки?итэ хоту тала?ыа-ай? Араа?а, ити с?п этии бы?ыылаах.
– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс, с?пт??х т?м?г? о?орду?. Аны саамай интэриэ?инэйэ диэн баар, ити таба, тайах культа, итиниэхэ маарынныыр итэ?эл, сиэр-туом, ?гэс диэн би?иэхэ, сахаларга, ха?ан да баар буола сылдьыбатах эбит. Ол ту?унан ханнык да?аны ???йээммитигэр, оло?хобутугар, былыргы сэ?эннэрбитигэр ахтыллыбат.
– Кырдьыык даа оннук баара и?иллибэт ээ-э.
– Онон буолла?ына, оччолорго би?иги бу дойдуга суохпут дакаастанан тахсар, би?иги ?б?гэлэрбит ол кэм?э со?уруу олорбуттар. Ити Михаил Ефимович иккис к?т???р боппуруо?а.
– Хантан кэлбиппит билигин да?аны чуолкайдана илиик буолбаат?
– Манна хас да араас варианы, ?г?с учуонайдар этиилэрин ырытар. Олортон, мин саныахпар, олох т?? былыргы биис уустарыттан т?р?ттээхпит итэ?этиилээх со?ус курдук. Генетиканы чинчийиинэн дьарыктанар сорох ааптардар этэллэринэн, сахалар геннэрэ европеоидтарга киирсэр курдук, т?р?ттэрбит арийдар буолалларын саба?алыыллар эбит. Нууччалар, индиецтэр, сахалар хааннарын састааба маарынна?ар ?р?ттээхтэрэ бэлиэтэммит.
– К??р да, доор, дьиктии да буолар эбиит. Дьээ буолуо-буолуо, ты?ыынчанан сыллар анараа ?тт?лэригэр араас буолуон с?п буолла?аа.
– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс итэ?эйдэ, оттон эн, до?оор, хайасты?? – Дь?г??р эдэр дьукаа?ын тургутардыы ?тэн-анньан к?рд?.
Ки?итэ, с?б?лээбэтэхтии, са?ата суох иэдэс биэрэн н???? хайы?ан сытта. Дь?г??р кинигэтин салгыы арыйбахтаата.
– Аны кинигэбит ???с боппуруо?а государственность ??скээ?инин ту?унан. Манна нуучча ха?аахтара Саха сирин ха?аа??ыттан билэн-к?р?н кэлбиттэриттэн са?аланар.
– Ээ, ол судаарыстыбаннас ту?унан ханна эрэ аахпытыым, итиннэ мин биири с??? саныырдаахпын. Ити Ма?ары диэн Б?дь?к? уола Тыгын сиэнэ буолла?аа дии. К??р, бу ки?ии? а?атын, э?этин ха?аахтар ?л?рб?ттэрин ?ст?йэн иэстэ?эр эбэтэр к?п т?гэх т??эр майгыны тутуспакка кинилэри кытта ?йд????н, биир тылы булсан ?сс? икки т?г?л со?уруу ыраахтаа?ыны тиийэн к?рс?б?тээ баар ээ, ки?и сатаан санаабат, – Сэмэн Ыстапаанабыс ба?ын бы?а илгистэн чыпчырыммахтаан ылла, – ити, сэрэйдэххэ, мыыдарастан тахсан эрдэ?ээ дии.
– С?пк? этэ?иэн, кини эрэ буолуо дуо? Соппуруон Сыраанабы?, Сэ?эн Ардьакыабы? хайдахтаах дьонуй? Иккиэн Кэтириинэ Торуойу к?рс?н, норуоттарын ту?ун хайдах туруорса сатаабыттарай?
– Оттоон этэбин ээ-э, ки?и с????р диэн, Сибииргэ атын ханнык да омуктан итинниик баран туруорсубуттара суох ээ, бада?аа.
– Ээ, бу Илин Сибииргэ, бука, суох буолуо. Ити аата, би?иги былыр судаарыстыбалаахпыт, ньуолбар, дипломатияны, ула?алаах, о?уруктаах кэпсэти?иини сатыыр улахан омуктан т?р?ттээхпит туо?ута буолар.
– Оттоон оннугар тахсар ээ-э.
Дь?г??р илиитин к??рэс гыннаран ча?ытын к?рб?тэ, т??рд? эрэ са?ардыы аа?ан эрэрэ.
– Оо, уусу??а диэри бириэмэ билигин да?аны баар эбит. Дьэ оччо?о иккис кинигэбитин к?р?????, атын тугу гыныахпытый?
– Ээ-э, сытыахтаа?ар син да этээ.
– Бу кинигэ?э республика к???л экономикалаах буолуутун туруула?ыы, АЛРОСА сабыылаах компания хайдах тэриллибитин ту?унан кэпсэнэр. Онон урут истибит, билэр боппуруоспут буолла?а, – Дь?г??р кинигэ сорох илиистэрэ хо?нон ?л?бээй биир ч?м?х угулла сылдьалларын араартаан, страницаларынан к?р?н саа?ылаата. – Хаарыан ?ч?гэй халы? кумаа?ыны, килбэчийэн т??эн лаа?а бэрдин к?р??? этэ, ку?а?аннык килиэйдээбиттэр, илиистэрэ хо?нон хаалбыттар дии.
– Оттоон страницалара барыта бааллаар инии. Туох буо-луой, би?иэхэ ис хо?ооно буолла?аа, – Сэмэн Ыстапаанабыс кинигэ алдьаммытын улаха??а уурбаттык хардарда.
– Дьэ буолла?а, с?б?лэ?эн ылынан и?эр буоллахпыт… Манна 1991 сыллаахха Ельци??э ыытыллыбыт телеграмма баар эбит ээ, аа?абын дуо?
– Дьээ, истиэххэ эрээ, – о?онньоро ч?рб??н?? т?стэ.
?р са?ата суох сыппыт Куодайыысап эмиэ сэргээн, истэрдии бэттэх хайыста. Дь?г??р, к??мэйин о?остордуу к?хс?н этиппэхтээт, Саха сирэ алмаа?ы уонна к?м??? ССРС Гохраныгар ыытарын тохтоторун ту?унан телеграмма ис хо?оонун добдугураччы аахпытынан барда.
– Ок-сиэ, доор, дьэ хорсуун да бы?аарыныы эбиит. Барахсан абыраабыта ээ, онтон атын дьээ эстэрдээх этибиит, – Сэмэн Ыстапаанабыс с???н эмиэ чыпчырыммахтаан ылла.
Арай Куодайыысап соччо сэ?ээрбэтэхтик тыл ы?ыгынна:
– Дьи?инэн, итинник дьайыы Сэбиэскэй Сойуус Конституциятын куруубайдык кэ?ии буолла?а.
– Бу да ки?и тылын, до?оор, оччолорго Сойуу?у? ха?а эрэ хаалбыт, тыын хары?ыга, тутуу былдьа?ыы кэмэ буолла?а дии.
– Оннук буолбаккаа, к?р??-?, кини оннугар урукку тойон олорбута буоллаар, Конституцияны тутуспута аатыраан хоргуталыыр этээ.
– Чахчыта буолла?а, к?рб?т да, сэрэйбит да биир. Дьэ ?л?? т?пт?р т?гэ?эр т?б?б?т оройунан куугунуур кутталга киириэ этибит. Севернэй завоз диэммит букатын кэлиэ суо?а этэ, оччо?о бары таракаан курдук то?ордоох этибит.
– Этимэ да?аныы, онноо?оор Приморье, Камчаткаа, Магадаан, бэл кинилэр бэйэлээхтээр, кыс ортото то?он-хатан, тэлэбиисэргэ айдаан б???т?? буолбута дии, – Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр дьукаа?ын диэки сиилээбиттии к?рб?хт??т?. – Та?ырдьаа к??стэнэллэрин умуннуу? дуо? Ыксаан тимир суолу туора сытан пуойастары харгыстыыр этилээр дии.
Дь?г??р, ??лээннээ?ин санаатын салгыырдыы, к?бдь??рэ т?стэ:
– Дьэ оччолорго этэ дии, би?иги сылаас дьиэ?э олорон, куотала?а-куотала?а, ки?ибитин ???эн чобуохха?арбытыттан соло булбат кэммит.
– Оттоон тот да му?наах, аас да алдьархайдаах диэн баар дии. Би?иги тоттохпутунаа тугу даа хо?уруубутугар хоннорбот буолааччыбыт. Оол кэриэтээ, алдьархайга т?бэстэхпитинээ, мыык да диэччибиит суо-ох. Оннуук дуо, доор? – Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр ки?и диэки сорунуулаахтык эргилиннэ. – Арбыы, ол суруксуттуулларыын са?анаа эн ааты? эмиэ и?иллэргээ дылы этэ дуу, ал?а?аатыым дуу?
– Баар да буолла?ына, ону хайаары гына?ын? – Куодайыысап ?с-са?а буолан утары мордьойдо.
– Кээс да, доор, оттон чуолкайда?аары ыйытта?ыым дии-и. Ки?инии мээнээ ??хпээт ба?айыы, сэтэ-сэлээнэ кэлин бэйэ?ээр т?нн??р дииллээр, – Сэмэн Ыстапаанабыс с?бэлиирдии унаарытта.
– Харчы бараххан хамнатар буолла?а дии, урукку партократтар ускайдаа?ыннара. С?г?н да олорботтор ээ, былаастара сууллубутун кэннэ ньимийэн биэриэ эбиттэр.
– ?э-?э-э, с?г??н буолаллар ээ-э, уруккуларын курдук к???л айбардаары былаас былдьа?ан Ньукулаайабы самнара сатыыллар буолла?аа.
– Диэмэ да?аны, чахчы омук дьолугар кэлбит ки?ини сордууллар. Ордук санаа?ын, бэрт былдьа?ыы диэн баар бы?ыылаах бу орто дойдуга саамай ку?а?ан кыдьык.
– ?ы, «омук дьолугар» ааттаах ээ. Ол ?л?гэр тугу о?ордо? – Куодайыысап Дь?г??р? э?элээхтик утары к?рд?.
Дь?г??р абарбыт уо?ар оронугар олоро т?стэ. Ки?итин супту одуулаан дьиппиэн куола?ынан чи?ник этитэлээтэ:
– С?р?н, до?ор, к?р?р??-истэри? б??лэнэн сылдьа?ын дуо? Сэбиэскэй былаас сэттэ уонтан тахса сылын устата о?о?уллубутунаа?ар уон сыл и?игэр элбэ?и о?ордо буолбат дуо? ??рэхтээххин дии, ама олору ааттаталыыр наада буолла?ай? На?аалаан да эрэ?ит, дьи? баары, кыларыйар кырдьыгы билиммэт диэн тугуй? ?б?гэлэрбит «а?ыыр и?иккэ кулгуйуу» диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.
– На?аалаа?ына диэн онно тугуй? – Куодайыысап, ???ргэнэн ?с-са?а буолан ?р? хадьыаланан, эмиэ оронугар олоро т?сп?т?н бэйэтэ да?аны ?йд??м?нэ хаалла. – Хата эн на?аалаан миигин ???эн бараары гынны? дии!
– Дьукаахпыт, култууралаах эдэр ки?и, ???ргэ?и?, к?р?ч??ктэ?э охсору? т?ргэнэ бэрт эбит! – Дь?г??р бэрки?ээн ыты?ын охсунан ылла. – То?о тута баайсан бара?ын, до?оор?
– Оттон кулгуйар диэти? дии, ол тугу? тылай?
– Ок-сиэ, бу да ки?ини к?р. Саатар ити ?с хо?оонун билбэккин дуу? А?ыырын а?аан, сиирин сиэн баран махтаналларын умнубут дьону итинник этээччилэр, – Дь?г??р ки?итин, сиилээбиттии, супту одуулаан олордо.
Куодайыысап, ки?и эрэ буоллар син мух-мах баран, са?ата суох б?к т??эн олорбохтоото. Онтон эмискэ тура эккирээн, аан хоско сулбу хааман тахсан сонун сиирэ-халты кэтээт, та?ырдьа тахсан барда.
– Хайаа, доор, ки?и? атахха биллэрдэ дии. ?э-?э-?э-э, – аан сабыллар тыа?ын кытта сэргэ Сэмэн Ыстапаанабыс холкутук к?лэн э?ээриттэ.
– Куотан к?рд?н. Тугу да?аны дэ? истиэхтэрин ба?арбаттар, кэлтэй кинилэр эрэ холуннарар, ??хсэр бырааптаах курдук сананаллар.
– Тыы-ый, оттоон урукку систиэмэ? с?р?н куо?ура оол буолла?а дии-и.
– С?пк? этэ?ин. ??хс??хтээ?эр, холуннарыахтаа?ар эрэ буолуох, тыыннаах му?ун ытатыы, саба баттыыр, ?сс? репрессиялаан симэлитэр да кырыгар кыйыттыбыт дьон этэ буолла?а. Ол кинилэр ?йд?б?ллэригэр с?п, нуорма. Оттон бэйэлэригэр биир эмэ хатыылаах тылы утары эттэххинэ, ??хс?? аатырар. Дьэ с?рдээх логика буолбат дуо?
– Оттоон хабаххаа тыыннарыы кэмэ этэ буолла?аа.
– Оннук-оннук, билигин ба?ас тэ??э аахсар инибит, атын кэм?э олоробут курдук дии.
– Дьээ билигиин да?аны с?г??н бэриммэт дьон буолуохтараа. Ити репрессиялыыр, сиртэн симэлитэр диэн тылларгыын с?б?л?? истибэттэрэ чуолкаай, – Сэмэн Ыстапаанабыс, тэптэрэн биэрэрдии, аргыый сыыйда.
– С?б?лээбэтиннэр, до?ор. Урут Аммосов, Ойуунускай, Бараахап курдук басты?, ?т?? дьоммутун мэ?иэстэн баран, буолар буолуохтаа?ын курдук, сталинизмы арбыы, ?т??т?н та?ааран, кураана?ы дой?охтуу сылдьалларын атыннык туох диэххэ с?б?й?
– Айыкка-а, дьэ ыарыылаахтык ылыныллар тыллары са?ардыы?, доор, арах-араах! И?иттэхтэринэ, иэдээн.
– М?л?й??н?нэн буруйа суох дьону сордоон-му?наан ?л?рб?ттэрэ, басты? ара?аны ирдээн туран имири эспиттэрэ ыарыылаах буолбатах ??? дуо?!
Кылгас т?гэ??э хайа-хайаларыгар табыга?а суох ты?аа?ыннаах уу чуумпу б?р??кээтэ. Кинилэр олорон кэлбит олохторо, хас биирдиилэрин тус-ту?унан дьыл?алара бу кэлин самныбыт систиэмэ, со?отох партия сабардаабыт му?ур идеологиятыттан бы?аччы тутулуктаммыттара.
Дь?г??р Бологуурап, хайа инженерэ, ?рд?к ??рэхтээх горняк эрээри, талбыт идэтинэн табыллан ?лэлээбэтэх, ?рд?к дуо?унаска, аакка-суолга, на?араада?а тиксэн арбамматах ки?и. Кини, университеты кы?ыл дипломунан б?тэрбит, билии-к?р?? ?тт?нэн биир басты? специалист, ?рд?ккэ дабайыахтаах, улахан салайааччы буолуохтаах ки?инэн аа?ыллара олоххо кыайан киирбэтэ?э ?г?стэри со?уппута, дьиктиргэппитэ. Идэтинэн син с??рбэччэ сыл ?лэлээбитэ эрээри, к?нн?р? прораб, хайа маастарын дуо?уна?ыттан ?рдээбэтэ?э. Ол с?р?н биричиинэтинэн партията суо?а буолбута. Саа?ын тухары наар тыа?а-хонууга оробуочайдары кытта бииргэ хара ?лэ ыараханыгар сылдьан, киин б????лэккэ, хонтуора?а сыл ба?ыгар-ата?ар ахсааннаахтык к?ст?р?. Дьиэ?э-уокка, кэргэттэригэр да?аны к???н-саас эрэ бэрт кылгас кэм?э к?ст?н аа?ара. Партия?а эрдэ киирэр кыах баара, аармыйа?а сырытта?ына, устудьуоннуур да кэмигэр тыл к?т???р т?гэннэрэ бааллар этэ. Ону бэйэтэ у?атан-кэ?этэн хаалларан и?эрэ. То?о эбитэ буолла, кини эдэр саа?ыттан олус хомуньуус буола сатыыр, былааска тарбачы?ар карьерист дьону и?игэр киллэрбэт, ахсарбат буолара. «Оо, дьэ партиялаах, коммунист бэрдэ ??? ээ», – диэн ?р?-сала к?т?р ?р?к?нэ?ээччилэри к?р?-к?р?, ордук санаа?ын имэ?эр ылларбыт дьонтон атыннык санаабат этэ. Ону баара, олох-дьа?ах, ?лэ-хамнас бы?ыытыгар-майгытыгар да?аны к?ст?р?нэн, т??? да?аны чиэ?инэй, ?ч?гэй ?лэ?ит буолларгын, партията суох буоллу? да, ?т???э тиксибэт, ?рд?ккэ ?н?йбэт аналланарга суруллубатах сокуон баара. Дьон туруору с?р?ннээх, мас к?н? ?тт?лэриттэн уратылара, ону бэркэ билэр буолан, партия халы? кэккэтигэр харыыта суох хал?а?алыы анньан киирбиттэрэ. Арай Дь?г??р эрэ ??лээннээхтэриттэн хаалан хаалбыта. К?ннээ?и олох, ?лэ-хамнас ту?унан кылгас ыстатыйалары, фельетоннары олохтоох ха?ыакка суруйан муунтуйбут санаатын сай?анара. Сыыйа республика ха?ыаттарыгар, киин сурунаалларга тиийэ критическэй ис хо?оонноох, олох проблемаларыгар аналлаах публицистическай ыстатыйалара бэчээттэнэр буолан барбыттара. Кэлин кэргэнэ Саха госуниверситетын медицинскэй факультетыгар ??рэнэ барарынан сибээстээн, Дьокуускайга к?сп?ттэрэ. Лена ??рэ?ин б?тэриэр диэри сэттэ сыл устата тематическай экспедиция?а техника-экономика салаатын партиятыгар инженеринэн ?лэлээбитэ. Бу сылларга суруналыыстыка?а сыстан, «Кыым» ха?ыакка штаты та?ынан корреспондент бы?ыытынан промышленность тиэмэтигэр сы?ыаннаах араас и?итиннэриилэрэ, ыстатыйалара сотору-сотору тахсаллара. Кэргэнэ ??рэ?ин б?тэрэн, хоту дойдуга быраа?ынан ананан аны Эдьигээнниир буолбуттара. Бу дойдуга кэлэн ?лэттэн уурайар саа?ыгар диэри олохтоох ха?ыакка корреспонденнаабыта. Кэргэнинээн иккиэн пиэнсийэ?э тахсан баран Дьокуускайга т?нн?н олохсуйбуттара. Онтон уларыта тутуу кэмигэр тыа сиригэр уларыйыы-тэлэрийии, кредит биэрии, чаа?ынай бас билии к?р??э киириитин, былыргы НЭП са?анаа?ы курдук табыгастаах кэм эргиллибитин бэйэтэ тыаттан т?р?ттээх ки?и буолан кэрэхсии, э?эрдэлии к?рс?б?тэ. Сотору то?оостоох т?гэн тосхойбутунан ту?анан, аны бэйэлэрэ тыа?а тахсан, с????-ас тэринэн, дьи?нээх сахалыы олоххо к?сп?ттэрэ.
Киниэхэ холоотоххо, Сэмэн Ыстапаанабы?ы?, хомуньуус бэрдэ буолан, кинитээ?эр быдан тахсыылаахтык ?лэлээбит ки?и. Продснаб тойоно, партбюро сэкирэтээрэ, Дьокуускайга тиийэн республика Госснабыгар тиийэ салайсыбыт ки?и буолла?а. ?йд????н ?йд??х хата урукку систиэмэ эстэрин, партийнай идеология м?лт??р?н са?ана партиятыттан аккаастанан, билиэтин остуолга ууран биэрбит сурахтаа?а. Дь?г??р, ону ?йд??н, ки?ититтэн чуолкайда?ыах санаата киирдэ.
– Арба да?аны, Сэмээн, эйигин партийнай билиэтин бэйэтэ остуолга ууран биэрбит ??? диэни истибиттээ?им ээ. Ол кырдьык дуо?
– Ээ, кирдиик буолумунаа, – Сэмэн т?т?л? суох унаарытта.
– Ол тутатыгар чэпчэкитэ суох дьыала буолуохтаах ээ. Туох санааттан оннукка соруммуккунуй?
– Ээ, бэйэбиттэн бэйэм кэлэйээн. Сыллаа?ы отчуот, квартаал аайы сымыйа сыыппараа, припиискэ б???т??. Надайыаллаан, тулуурбуттан аа?ан ыксаан олордохпунаа, хата то?оостоох кэм бэйэтэ кэлбитээ.
– Дьэ ханныгын да и?ин инти? хорсун санааттан тахсар. Онно санамматах дьону? билигин, партия дьи?нээх патриоттара кинилэр буолан, э?игинниктэри та?нарыахсыттарынан аа?аллар ээ.
– Ээ, ?э-?э, э?эни к?р?н баран суолун ирдээбиккэ дылы, с?тэрэрин с?тэрээн, эстэрин эстээн баран би?игинниктэринэн кы?ыыларын-абаларын та?ааран эрдэхтэрээ, – Сэмэн, кэлэйбиттии, э?элээхтик унаарытта.
Дь?г??р к?лэ т?стэ.
– Дьэ, до?ор, олус да таба холоон этти?. Кырдьык, с?тэн, мэлийэн хаалбыт дьыаланы баран кураанах к?л?г?н харбыала?а сатаа?ын да диэн. Ту?ата суох халтай дьарык буоларын ?йд??б?тт?р?н ки?и сатаан санаабат.
– Доор, хомуньуус паартыйа идьиэйэтээ диэн сэттэ уонча сыл устата дьон-сэргэ ?й?гээр-санаатыгаар и?митэ дири?э бэрт буолла?аа, – Сэмэн бэйэтэ бэйэтигэр кэпсиирдии бы?аарда. – Ону хайдаах эмискэ уларытан кэби?иэххиниий? Онуоха эбии би?иги омук бэйэбит да?аны ??рэтиинии-такайыыныы олус бэриниилээхтик ылынааччыбыыт.
– Кырдьык, и?эриммиппитин ы?ыктан биэрбэппит бэйэбит киэнэ буолла?а. Ону билиниэххэ с?п. Ол гынан баран сорохтору? билигин да былааска араас дуо?унаска ?лэлии сылдьан реформаны утараллара, олох хаамыытын туорайда?аллара, барытыгар т?тт?р?лэ?э олороллоро кы?ыыта бэрт буолбатах дуо?
– Оол ити былаас былдьа?ааччылар уоннаа кинилэр хос моонньохтороо олустууллаар.
– Оо дьэ, этимэ да?аны, били президеммит быыбарын кэмигэр дь???лэммиттэрин к?р??? этэ. Урут Николаевтан ?й?б?л ылан ?рд?ккэ ыттыбыт, аакка-суолга тиксибит дьонтон ?кс?лэрэ кинини та?нарбыттара ки?ини кэлэтэрин аа?ан олус дьиксиниилээх, кутталлаах санааны ??скэтэр. ?р?сп??б?л?кэ, норуот ту?ун та?ы умнан туран, ?рд?к? структуралар, олигархтар интэриэстэригэр харчыга атыыланар диэн т?р??б?т дойдуну, нацияны та?нарыы буолбатах дуо? – Дь?г??р, санньы туттан олорбохтоот, хараастыбыт куола?ынан аат эрэ харата хардарда.
– С?пк? этэ?иэн, былааска иирэн, харчыга хара?араан дьон кэрээниттэн тахсан эрээр.
– Киин сир о?уруктаах санаалаахтарын угаайыларыгар киирэн биэрэн олохтоох «дьор?оотторбут» ?р?т-???э ??с??-харсыы тэрийэннэр, бэйэбитинэн ки?ибитин туораттардылар. Омуктарын дьыл?атынан оонньообуттара ха?ан эмэ аньыылара таайыа ээ. Алыс ??нэ-тэ?иинэ суох бардылар.
– ?ээ дьэ, буолан и?ээхтээтэхпит эбээ, илбит-эйэбиит суо?а бээрт.
О?онньоттор санаа?а т??эн ?р?тэ тыынан са?ата суох олорбохтоотулар. Дь?г??р ча?ытын к?р?ннэ.
– Ок, алтабыт чуга?аабыт ээ, до?оор! Остолобуойдуур кэм буолбут, барыахха, – ибири-сибири хомунан, та?ырдьа иккилии этээстээх уопсайдар быыстарынан киэ? уулусса?а тахсан, биэрэк диэки аллара киирдилэр.
??лээннээхтэр
Эбэ биэрэгиттэн туруору тахсар туора уулусса кумах хаа?ын ?рд?гэр тимир эрэ?иэ?кэ олбуордаах, эргэрбит гынан баран, ма?а ?сс? да чиргэл дьо?ус дьиэ та?ыгар дьон б??? олбуор и?инэн-та?ынан мустан чуо?у?ан тураллар.
– К?нд? до?оттор, бу дьиэ?э 1961–1964 сылларга Михаил Ефимович уонна Дора Никитична Николаевтар дьиэ кэргэттэрэ олоро сылдьыбыта. Кинилэр, ??рэхтэрин кэнниттэн олоххо са?а ?ктэнэн эрэр эдэр специалистар, ?лэлэрин манна, Эдьигээ??э, са?алаабыттара, – Эдьигээн улуу?ун дьа?алтатын ?лэ?итэ эдэр дьахтар микрофонунан са?арар чуор куола?а уулуссанан аа?ан и?ээччилэри ыраахтан ?м?р? тардан, истибит эрэ барыта тиэтэйэ-саарайа дьон мустубут сирин диэки дьулуста. – Б?г?н би?иги бастакы президеммит музей-дьиэтэ а?ыллыытын ??р??лээх т?гэнигэр му?уннубут.
Хас да ки?и э?эрдэлээн тыл эппитин кэнниттэн дьиэ?э киирии кы?ыл лиэнтэтин Михаил Ефимовичка бэйэтигэр быстардылар. Кини Эдьигээн олохтоохторугар, дьа?алта салайааччытыгар ту?аайан махталын биллэрэн кылгас тыл эттэ. Телевидение ?лэ?иттэрэ, фотокорреспонденнар, ону та?ынан фотоаппараттаах эрэ барыта ??р??лээх т?гэни у?улан, т??эрэн вспышкалар уоттара ча?ылы?настылар. Ол кэнниттэн и?ирдьэ киирэн дьиэ ис бараанын к?р??-истии, сипси?ии, с?пс?г?нэ?ии буолла. Дьиэ ис ?тт? ?р?м??ннэнэн са?ардыллыбыт. Киирэри кытта аан хос у?а ?тт? гостинай, ортотугар билиитэ о?о?унан быыса?ан ха?ас ?тт? куукуна эбит. Улахан а?ыыр остуол ?рд?гэр дуйдаах алтан сылабаар итии паарынан бургучуйа тыынар. Утары хапта?ынынан быы?аммыт кыра-кыра икки хоско ха?аайыттар уонна о?олор былыргы тимир оронноро тураллар. Хомуот ?рд?гэр хаартыскалардаах альбомнар, а?ыйах дьиэ тэрилэ, и?ит-хомуос бааллар. Музей-дьиэ ис тэрилэ ?сс? да ситэ илигэ к?ст?р. Ол эрээри оттон кылаабынайа дьиэтэ буолла?а, мала-сала, экспонаттара сыыйа хомуллан туолан и?иэхтэрэ турда?а.
Дь?г??р Бологуурап к?р??чч?лэр хал?а?аларын кытта бииргэ киирэн дьиэни к?р?н эргийэн киирэр аан та?ыгар кэлиитигэр дьон хайыы-?йэ?э остуол тула олорон алаадьылаах итии чэй и?эн сырылатан ырааппыттар. Остуол ба?ыгар Михаил Ефимович бэйэтэ бэркэ дуо?уйбут к?р??нээх ??рэн мичилийэ олорор. Ба?алаах барыта о?олуун-дьахтардыын солбу?а-солбу?а кинини кытта сэргэстэ?э хаартыска?а т??эллэр. Кырдьык да?аны, туох да харах баайыыта суох дьон-сэргэ ??рб?т, дуо?уйбут, к?рб?т? эрэ барытын долгутар т?гэнэ тыыннаах хартыына буолан Дь?г??р ?й?гэр-с?рэ?эр хатаммыта. К?р??ххэ исти?э, ?ч?гэйэ с?рдээ?э.
Бологуурап эмиэ ?т?р??эн-анньы?ан чэй куттаран остуол ойо?о?угар кыбыллан, сыыйа-баайа чэйин и?эн б?т??тэ дьон арыый а?ырыы бы?ыытыйда. Сиэбигэр укта сылдьар фотоаппаратын аттыгар олорбут уолга биэрэн ытыктыыр салайааччытын кытта т??эрэригэр к?рд?ст?. Хас да ки?и кэнниттэн уочарата кэлбитигэр кэккэлэ?э олоппоско олорунан кэбистэ. Кинилэр кэннилэригэр икки-?с дьахтар сэргэстэ?э турунар кэмнэригэр уол т??эрэн ылла…
Дь?г??р Бологуурап хас да ки?иттэн ыйдаран, ??лээннээ?э, урут маннаа?ы ха?ыакка ?лэлиир сылларыгар бодоруспут ки?итэ, кырдьа?ас учуутал Николай Петрович Софронов олорор дьиэтин дьэ булла. К?н?с музей-дьиэ а?ыллыытыгар Ньукулайдыын к?рс??э т??эн кэпсэтиилэригэр табаары?а киэ?э кэлэ сылдьарыгар ы?ырбыта. «??лээннээхтэр а?ыйах буолан мустан кэпсэтэ, уруккуну-хойуккуну сана?а т???? этибит», – диэбитэ.
– Дь?г??р Маппыайабыс, би?иги бу, Михаил Ефимови?ы билэр, сорохпут бииргэ ??рэммит, сорохтор бииргэ ?лэлээбит, алтыспыт дьон, мустан, ?ч?гэйдик саныыр, ытыктыыр ки?ибит ту?унан ?йд???-сана?а, кэпсэтэ олоробут. Ону эйигин и?иттин, биллин, суруйар ки?иэхэ, ба?ар, наада буолуо диэммин ы?ырбытым, – Николай Петрович Дь?г??р? аттыгар олордон ыалдьыттарын кытта били?иннэртээтэ.
Аныгы сиэринэн с?б?гэр ?г??р? астаах остуол тула олорооччулары сорохторун Дь?г??р уруккуттан билэр дьоно буолан, кэпсэтии-ипсэтии и?нигэ?э суох к?хт??хт?к барда.
– Оскуола?а хас да сыл бииргэ ??рэммит Михаил Ефимович о?о саа?ын до?оро бу Николай Петрович буолла?а дии. Атыттар би?иги биир кылааска ??рэммэтэхпит, ?рд?к?-анныкы кылаастарга этибит. Онон кини кэпсээнин ма?най истиэ?и?, биирдэ да ?ч?гэйдик кэпсии илик ээ, – кыра хаты?ыр Евдокия Ивановна Константинова, бэрт эрчимнээхтик са?аран-и?эрэн, б?г???? дьоро киэ?э дьа?алын бэйэтигэр ылынна.
Ньукулай, иккистээн к?рд???ннэрэ барбакка, бэйэтэ да?аны кэтэ?эн олорордуу, ч?лл?рк?й холку куола?ынан кэпсээн барда. Ким да бы?а т?спэккэ сэргээн истэ олордулар.
– Мин 1947 сыллаахха эргэ Лииндэ алын с????х оскуолатын б?тэрэн, 30-тан тахса к?ст??х сири табанан айаннаан, Эдьигээн оскуолатыгар ??рэнэ киирбитим. Сэттис кылаа?ы б?тэрбитим кэннэ к???н Эдьигээн оскуолатыгар ахсыс кылаас а?ыллыбыта. Онно ??рэнэрбэр ?кт?мт?н Николаев Миша диэн баа?ынай хааннаах, будьурхай баттахтаах хаты?ыр уол кылааспытыгар ??рэнэ кэлбитэ. Эдьигээ??э кини бииргэ т?р??б?т убайа Ким Ефимович ?лэлиирэ.
