скачать книгу бесплатно
Кылаас и?э уу чуумпуга куустаран, бары ылы-чып и?иллээн олордулар. ?й?-санааны манньытар, к???л??р, к??рдэр тыллар эдэр с?рэхтэри угуйар, санааны к?т???р, эрэли ??скэтэр к??стэрэ тыл дэгэтин алыптаах музыкатыгар кубулуйан, эттэригэр-хааннарыгар и?эн киирэргэ дылы буоллулар.
Кулаа?ы-тойоту,
Кубул?ат мо?ойу
К?н сирин ?рд?ттэн
К??х сирэм к??н?ттэн
Этириэс э?иэххэ!
Эпчи?ник тэбиэххэ!
Артыаллар-холкуостар,
Аармыйа норуоттар,
Би?иги к??сп?т?н,
Биир кэлим ?пп?т?н
Ким кыайыай! Уруйдаа?!!!
Ким хотуой! Уруйдаа?!!!
?ст??хх?, утарсар к??стэргэ эйэлэспэт сы?ыа??а ы?ырар, к????-уо?у, сайдыыны, эрэллээх оло?у уруйдуур к??рээннээх тылларынан т?м?ктэнэр урут ха?ан да итиниэхэ маарыннаах суруйууну истибэтэх, ??рэппэтэх о?олорго хо?оон илбистээх ураты тыла-???, ?йг?-санаа?а и?эр дьайыыта ?йд?р?н-санааларын ?р?к?ттэ. Гаврил Васильевич хо?оону аа?ан б?пп?т?н кэннэ кылаас и?э чочумча уу чуумпуга и?ийдэ. Онтон ха?ыаты кичэллээхтик суулуу тутан ха?аайыныгар т?нн?р?р?н кытта, с????-махтайыы, дьиктиргээ?ин суугуна и?иллэн барда.
– Гаврил Васильевич, Ойуунускай туох и?ин хаайыллыбытай? – Миша Николаев, ким да санаппатах чып кистэлэ? хара?а дьыала ыар хаппа?ын сэгэтэн к?р?рд??, аргыый ыйыппыт с??, холку куола?а уопсай к??гээни тохтотон, кылаас и?э б?т?нн?? кулгаах-харах буолан ты?аан олордо.
О?о диэтэххэ олуурдаах ыйытыылаах буолан биэрдэ. Эдэр учуутал бэйэтэ да?аны мунаах санаа?а ылларбыта. Уонунан у?ун сылларга норуот ?ст???? аатыран умнуллубут поэт хо?оонун то?о бэчээттээбиттэрин дьиктиргии, таайа сатыы олорбута. Мээнэ?э бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы, ол аата хайаан да туох эрэ ?ч?гэй ?тт?гэр уларыйыы тахсаары гынна?а. Туох да бы?аарыы, комментарий суо?ун и?ин соруйан таайтаран, дьон ?й?н-санаатын бэлэмнээн та?аардахтара. Гаврил Васильевич бэйэтэ да билбэтинэн чэпчии т?стэ.
– Платон Алексеевич Ойуунускай поэт эрэ буолбатах, кини революционер, республика салайааччыта этэ. Кинини «норуот ?ст????» диэн буруйдаан хаайбыттара.
– Революционер эрээри хайдах ?ст??х буолбутай? – хара киитэллээх ?рд?к хаты?ыр Юлий Шадрин долгуйбут бы?ыынан сырдык ньал?аххай батта?ын ?р?тэ анньыммахтаата.
– Ол с?рдээх уустук боппуруос…
– Оттон хо?ооно ?ч?гэй ба?айы дии.
– Э-ээ, баайы, кулаа?ы утары…
– Киниэхэ итинник революционнай ис хо?оонноох суруйуулар, этиилэр элбэхтэр.
– Советскай былаа?ы утары суруйбута дуу?
– Суох.
– Оччо?о то?о хаайаллар?
– Бу хо?оонун то?о бэчээттээтилэр?
– Хо?ооннорун оскуола?а ??рэппиккит дуу? – о?олор бииртэн биир олуурдаах ыйытыыларыгар хо?оон ааптарын биллибэт кистэлэ? дьыл?ата, суостаах-суодаллаах сура?а-садьыга барыта т?м?ллэн и?эргэ дылыта.
– О?олоор, бу олус уустук, сэрэхтээх боппуруос диэн ?сс? т?г?л этэбин. Хаайыллыа?ыттан ыла хо?ооннорун ??рэтэри боппуттара. Оттон бу хо?оонун то?о бэчээттээбиттэрин билбэтим. Ба?ар, туох эрэ уларыйыы тахсаары гыммыта буолуо.
– Ии, кырдьык, ба?ар, оннук буолуо…
– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай атын хо?ооннорун билэ?ин дуу? – Миша Николаев ч?лл?рк?й куола?а уопсай к??гээни ба?ыйан чуолкайдык и?илиннэ.
– Мин кини хо?ооннорун, оло?хотун элбэ?и аахпытым, соро?ун нойосуус билэбин.
– Ээ, хата аа?ан и?итиннэр эрэ.
– Кырдьык, истиэхпитин ба?арабыт.
Гаврил Васильевич, о?олор бол?омтолоохтук к?р?н-истэн кэтэ?эрдии и?ийэн олороллорун к?р?н, к?рд????лэрин бы?а гыммата. Туран кылаас иннигэр сис туттан т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, «?р??л кэриэ?э» диэн хо?оону ?р? к?т???лл??лээхтик доргуччу аа?ан барда:
Будул?ан тума??а, чыгдааннаах дьыбарга
Буорахпыт буруота бур?а?наан оргуйар,
Т??ннэри-к?ннэри т?рб??тээн ытарга
Т?нн?кт??н-??лэстиин барыта доргуйар…
Хо?оон харса-хабыра суох охсу?ууга ы?ырар уоттаах-т?л?нн??х тыллара о?олор уйул?аларын, санааларын к??рдэр к????н эдэр учуутал ??рэнээччилэрин сирэйдэригэр-харахтарыгар илэ к?р?н с???, салла санаата. Тыл илби?э, дьайар к???э с?д? да буолар эбит. Бары д?й??рб?т курдук са?ата суох тыйы?ыра дьиппиэрэн олороллоро.
– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай бобуулаах хо?ооннорун хантан булан ??рэппиккиний? – уопсай чуумпуну ?рэйэн, эмиэ Миша Николаев куола?а и?илиннэ.
Тута хоруйдуурга судургута суох ыйытыы. У?ун сыллар ус-таларыгар норуот кыр ?ст????нэн ааттаммыт поэт бобуулаах айымньыларын аа?ыы, ??рэтии, буолаары буолан оскуола о?олоругар пропагандалаа?ын судаарыстыбаны утары ыар политическай буруйу о?оруу буолара саарбахтаммат суол этэ. Ону баара, ити ха?ыакка тахсыбыт хо?оонунан сибээстээн, ??р??т?н, долгуйуутун уо?ун уйумуна, тус кистэлэ?ин сэрэ?э суох арыйан кэбистэ?э ???. Аны кэлэн, буолар буолтун кэннэ, туох диэн т?тт?р? этиниэй, билинэригэр эрэ тиийэр буолла?а. Уонна оттон хо?оонун ?р?сп??б?л?кэ улахан ха?ыатыгар мээнэ?э бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы.
Балай да ?р са?ата суох т?тт?р?-таары хаамыталаамахтаат, остуолун иннигэр кэлэн тохтуу т?стэ. ??рэнээччитин утары к?рд?, киниэхэ эрэ ту?аайардыы, сорунуулаахтык са?аран барда:
– Миша, мин оскуола?а ??рэнэ сылдьан убайдарым кистээбит Ойуунускай кинигэлэрин ампаарбытыттан булан аа?ар, хо?ооннорун нойосуус ??рэтэр этим. Бу мин тус бэйэм кистэлэ?им буоларын ?йд??х тустааххыт. ?ск?т?н б?г?н аахпыт хо?ооммут ха?ыакка бэчээттэммэтэ?э буоллар, мин маны э?иэхэ кэпсиэм суо?а этэ.
О?олор ?йд??рд?? са?ата суох бол?ойон истэ олороллоро. Б?г???? уруок былаана кэ?иллэн, барыахтаах матырыйааллара тыытыллыбакка хаалбытын Гаврил Васильевич уруок т?м?ктэниитэ эрэ ?йд??б?тэ. Дьиэтээ?и ?лэтин биэртэлээн б?тээтин кытта к?р?д??ргэ чуораан тыа?а ?р? кылыгырыы т?сп?тэ…
Эргитэ санаатахха
Оскуолатаа?ы о?о саас ?лб??д?йбэт ?рд???? т?гэннэрэ Михаил Ефимович туохха?ыйбыт санаатыгар к?н бэ?э?ээ??и курдук элэ?нээн аастылар.
Оскуолалара эрэйдээх сэттэ уонус сыллар б?тэ?иктэригэр диэри турбута. Оччолорго балай да улахан дьиэ этэ, к?т?лл?б?тэ бэлиэр ?йэ чиэппэрэ буолан эрэр эбит. Билигин икки этээстээх, быйыл а?ай евро-?р?м??н?нэн са?ардыллыбыт, аныгылыы толору тэриллээх, маллаах-саллаах б????лэк ортотугар тутуллубут бэртээхэй оскуолалаахтар. Урукку кинилэр интэринээттэрэ уонна учууталлар олорбут биир уопсайдара билигин да?аны ордон тураллар. Интэринээт о?о музыкальнай тэрилтэтэ буолан кэм да ту?алыы тураахтыыр эбит.
Михаил Ефимович дойдутугар кэллэр эрэ оскуолата турбут сирин, интэринээтин тиэргэнин бы?а ааспат. Хайаан да?аны кэлэ сырытта?ына, с??рб?т-к?пп?т, оонньообут-к?р?лээбит оскуолатаа?ы о?о саа?ын тэлгэ?этин к?рд???нэ, тула хаамта?ына эрэ астынар.
Бу б?г?н эмиэ кэлэн эргийэ хааман, ?г???-элбэ?и эргитэ санаата, уруккуну-били??ини тэ?нии тута, уларыйыыны-тэлэрийиини к?р?-истэ, инникини, кэскили т?стээн и?игэр толкуйдуу, былаанныы истэ. Стрекаловка ?рэх эниэ сыырын та?нары хааман, ?рэх т?рд?нээ?и Эбэ хаа?ын кумах тумсугар тохтоон, хотуттан э?сэр киэ?ээ??и сииктээх сиккиэри утары хайы?ан, улуу ?р?с уйаара-кэйээрэ к?ст?бэт киэ? иэнин одуулуу турда.
Санаа… Сатаан саба?аламмат сала? к??с… Ки?и аймах санаатын к????нэн Аан Ийэ Дойду айыллыытын историятыгар кылгас кэм и?игэр балысхан ??н??-сайдыы суолун туту?ан кэллэ?э, салгыы сайдар тэтимэ ?сс? ки?и ??йбэтэх ?тт?нэн эбии улаатыа, к????р?? турда?а.
Санаа ча?ыл?ан т?гэнэ быралыйар былыргыны, быдан ыраа?ы, ?йэ к?дэнигэр, к?н-дьыл тумарыгар саспыт ааспыты эргитэн а?алан хара?ы? иннигэр ?рд???? ?б?гэлэрбит сирдэрин-уоттарын, олохторун-дьа?ахтарын дь???ннээн-бодолоон ойуулаан биэриэ, са?ардан-и?эрдэн, иэтэн-туотан ?йд?р?н-санааларын этитиэ, с??рдэн-к?т?тэн, айдаран-алдьаттаран м?кк??рдэрин-охсу?ууларын к?рд?р??…
Санаа – инники дьыл?аны, с?рэх ба?атын т?ст??р с?д? аналлаах к??с.
* * *
Оо, Улуу Эбэ, ты?ыынчанан му?аат сыллар э?силлэр киэ? уора?айдарын та?аатыгар т???л??х эрэ ки?и ??йэн-ахтан к?рб?т?х ?л?скэн ?г?с бы?ылааннарын, олох-дьа?ах хаамыытын, к?н-дьыл уларыйыытын к?р?н кэлли? буолла!
Дьо?ус ахсааннаах, дьулур?а санаалаах ураа?хай саха эн илгэлээх кытылгын булуо?уттан, уорааннаах тыйыс айыл?а? то? буоругар хам то?он ?л?н-с?тэн хаалбакка, ?г?с ?йэлэргэ тыыннаах буолар ту?угар м?хс?н, ?й-с?рэх м?кк??р?н ?р? тутан, к?н б?г?н?гэр диэри омук бы?ыытынан ордон кэллэ?э.
Тымныы полю?унан аатырбыт планета саамай тыйыс, ха?ыс айыл?алаах сиригэр, Илин Сибиир Хотун киэ? иэнин хотугу эргимтэтигэр ынах-сылгы с????н? дэлэччи иитэн, то?уттар томороон тымныылаах то? буор дойдуну аал уоту оттунан, ала?а дьиэни тэринэн сылаас тыынынан сылыппыт, ?р?? илгэни ?р?л?пп?т, уйгу быйа?ы ?ксэппит сахаттан атын омук бу орто аан ийэ дойдуга суох эбээт. Туох да диэбит и?ин, саха?а тиийэр тулуурдаах, к?н?, судургу, сытыары-сымна?ас майгылаах, нуучча судаарыстыбатыгар ураты бэриниилээх, улахан ???л??х норуот а?ыйа?а чахчы.
Нуучча ха?аахтара ?рэр саа к????нэн ?б?гэлэрбитин ?м?т?ннэрэн, куттарын-с?рдэрин то?утан бас бэриннэриэхтэриттэн ыла дьа?аах т?л?б?р?нэн сирэйдээн, т???л??х к?нд? т??лээ?и хоро таспыттара, с????лэрин-астарын, ойохторун-кыргыттарын былдьаан олохторун огдолуппуттара ама мэлдьэх буолла?ай? Ол барыта докумуо??а, сурукка-бичиккэ ти?иллэн, араас архыыптарга киирэн сылдьар.
Са?а сири ба?ылыыр ха?аахтар этэрээттэрэ, киис эккирэ-тиитигэр сылдьар промышленниктар, олохтоох омук бэлэмигэр тирэ?ирэн, нэлэмэн киэ? сиринэн тилийэ тар?аммыттара. Кы?ал?алара диэн остуруоктары, симиэбийэлэри тутуу этэ. А?ыыр ас, миинэр ми?э, туттар сэп-сэбиргэл, сирдьит дьон, ?лэ?ит илии барыта ?рд?ттэн буолара. Ол да и?ин кылгас кэм и?игэр б?т?н Илин Сибиири, Забайкальены Камчатка?а, Приморье?а тиийэ тилийэ с??рдэхтэрэ дии. Бу улууканнаах географическай арыйыылар ?кс?лэрэ саха омук ???т?нэн, кини сылгы к?л?т?нэн, а?ынан-??л?нэн, мындыр уус, сирдьит, с?бэ?ит-?лэ?ит дьонунан сити?иллибитэ. Охотскай, ?йм?к??н, Халыма курдук сир у?уга дойдуга тиийэ быра?ыллыбыт былыргы айан аартыктарын аайы ты?ыынчанан саха атын у?уо?а дьаргыл таас олбохтуу тэлгэнэн сытарын туо?улуур биир да ханан эмит бэлиэ, сибики баара били??итэ биллибэт. Алыс барытын билиммэт буолуу, ыраа?ынан мэлдьэ?ии баттал, сэнэбил биир саамай ньэгэй к?р??э буолар. Урут ыраахтаа?ылаах Россия са?ана у?улуччу ???л??х олохтоохторго, сэдэх да буоллар, кэм мэтээл, куортук биэрэн, аат-суол и?эрэн бэлиэтиир эбит буоллахтарына, ол сэбиэскэй кэм?э умнуллубута. Бу дьыала с?рг?т?лл??хтээх, история кырдьыга тиллиэхтээх.
Т??? да баттабылга, ?т?р?лл??гэ сырытталлар, оччотоо?у саха омугун бас-к?с дьонун ортотугар ыраа?ы анаарар инникини т?стээччилэр норуот оло?ун бы?аарыылаах к?ч?мэ?эй кэмнэригэр ??скээн, олорон аа?ар т?бэлтэлэрэ хайаан да?аны баар буолар эбит. Тыгын сиэнэ, Б?дь?к? уола Ма?ары олус уустук кэм?э олорон ааспыт ки?и. Ха?аахтары кытта кыргы?ыы ма?найгы сылларыгар э?этэ Тыгын ?л?р?гэр т??ртээх-хастаах о?о оччотоо?у суостаах-суодаллаах кэми чуолкайдык ?йд??б?т эбит буолла?ына, 1642 сыллаах бастаанньа?а кыттыбыттарын и?ин а?атын Б?дь?к?н?, убайын Чаллаайыны ма?найгы бойобуода Петр Головин ыйаан ?л?рт??б?т?н уон т??ртээх уол ?ч?гэйдик ?йд??рэ чахчы.
?г?с сыллар усталарыгар Ма?ары бэйэтин та?ынан ?лб?т а?атын, убайын тустарыгар дьа?аах т?л??р. Санаан к?рд?хх?, тустаахха улахан баттабыл, ата?астабыл буолара саарбахтаммат суол. Ол да буоллар кини ???-саа?ы ?й?гэр-санаатыгар туппат, бэйэтин кыатана, тулуйа сатыырга ??рэнэр. Б?р??кээн турар кэм, олох-дьа?ах сабардама туох да ??т?-ааны булларбат, кыа?ы та?ынан саба баттаныы бы?ыытын-майгытын ??скэппитэ. ?р?л?ст?? да, таах ыттыы ?л?рт?н атын т?лк? суо?а. Ха?аахтар саа-сэп к????нэн бэриннэриилэрэ диэн ?сс? кыра. Кэмэ суох элбэх илиигэ-атахха иилистэ, кэ?иллэ сылдьар киис баайдаах дойду арыллыбытын ту?унан омуннаах кэпсээн сири-сибиири тилийэ к?т?н ыраахтаа?ыга тиийэ и?иллибитин кэнниттэн аата-ахса биллибэт, сиргэ-дойдуга баппатах араас урдустар, ол и?игэр буруйтан-сэмэттэн куота сылдьар саарбах дьон киис сойуотугар туу?угурбут халы? хал?а?алара кылгас кэм и?игэр Саха сирин ?г?с муннуктарыгар кутулла т?сп?ттэрэ. Оччотоо?у суут-сокуон диэн тугун дь??л?н-дьаабытын б?д??л?? барбат, уорартан-талыыртан, ?л?р?рт?н-???р?рт?н да?аны туттуммат урдур?аччылар сытар ына?ы туруорбат сытыары-сымна?ас, к?н? майгылаах олохтоох дьону т???л??х т??рэйдээн олохторун огдолуппуттарын этиэххэ, кэпсиэххэ кэрэгэй. Ыраахтаа?ы аатынан хомуллар дьа?аа?ы та?ынан, туох да к?м?скэлэ суох олохтоохтору аны араас хаамаайылар с????лэрин-астарын ?тэ гынан, кэргэттэрин, кыргыттарын ойох о?остон, т??лээхтэрин, малларын-салларын былдьаан, у?ун сылларга т???л??х талбыттарынан айбардаан, к?ннээн-к??нэхтээн олорон ааспыттарын кырдьыгынан билиниэхпитин бэйэбит кыбыстабыт.
Маннык ?й?-санааны тууйар-тумнарар хааннаах хабала сабардаабыт кэмигэр тугу гынан, туох суолу-ии?и тобулан оло?у о?остуохха, дьон-сэргэ, омук кы?ал?атын аччатыахха с?б?й диэн толкуй оччотоо?у бас-к?с дьон т?б?л?р?н элбэхтик сыспыта чуолкай. Сирэйэ-хара?а суох халабыры, ата?астабылы тулуйа сатаан баран ыксаан утарсыылар, ?р? туруулар онно-манна, ордук ха?аластар ?тт?лэриттэн, тахсыталыы сылдьыбыттара кырыктаахтык сабыта баттанан и?эллэрэ. Буорах саа буулдьатын, тэргэн тэрил к????н утары ох саанан тугу гынаахтыахтарай, кэлтэй кыргыллан эрэйдэрэ-буруйдара, сордоро-му?нара эбии элбиирэ. Ол эрээри с?р?н итэ?эстэрэ т?мс??лэрэ суо?а, улуус-улуус бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар атаанна?ыылара атахтыыра. Ол ту?унан историк С.М.Соловьев маннык бэлиэтээн суруйбута баар:
«Несмотря на появление здесь и там сильных духом родоначальников между дикарями, им не сладить было с русскими людьми, роды были слишком ничтожны, разбросаны на огромных пространствах и враждебны к друг другу: вспыхнет восстание, для его подавления пойдут русские люди, их ничтожное число, человек 15, но с ними толпа покорных туземцев, которые идут усмирять своих; осадят дикари в острожке русских людей, на выручку последним спешат другие дикари». К?ст?р?н курдук, улахан ??рэхтээх интэлигиэн ки?и оччотоо?у кэм сиэринэн сахалары сэнэбиллээхтик дьикээрдэринэн аа?ар буолла?ына, чахчы дьиикэй хааннаах ха?аахтар, хаамаайы урдустар сы?ыаннара хайда?ын сэрэйбит да, к?рб?т да биир. Ол гынан баран Соловьев чахчы баар, мэлдьэ?иллибэт суолу суруйар. Ону хас да дьи?нээх буолуталаабыт историческай чахчылар туо?улууллар.
1648 сыллаахха малдьа?ардар ха?аахтарга утарсыыларыгар Тыгын айма?а ?й?к уонна ??чэй диэн Ха?алас тойотторо Пушкин бойобуода ха?аахтарын кытта бииргэ тиийэн кинилэри у?арытыыга кыттыспыттар.
1676 сыллаахха Дьаархан тойоно Болто?у Тимирэй ?р? туруутугар Нам тойоно Нохто Ньыыкын кинини утары ха?аахтары кытта с??рбэ ки?илээх сэбилэниилээх этэрээти, 40 аты, ?с куйа?ы биэрэн ыытар.
1693 сыллаахха ?р бэриммэккэ олорбут Индигиир ламуттарын утары эмиэ ха?аахтары кытта Ма?ары, Боро?он тойоно Хапчын уола Чуука бэйэлэрин дьоннорунаан барсаннар ламуттары утары киирсиигэ кытталлар уонна тылларыгар киллэрэн бэринэргэ к??эйэллэр.
Бу быстарык, бы?ымах бы?ылааннардаах ты?аа?ыннаах уустук кэм?э олорон ааспыт ?б?гэлэрбит иэдээннэрин бы?аарар биир с?р?н т?р??т? этиэххэ с?п. Ол нуучча ха?аахтара Саха сирин Тыгын тойон Улуу Или, били??инэн государственно?ы, тэрийэр санаанан араас ньыманы туттан, ол и?игэр к????нэн дьарыйары, ардыгар ????н?-бата?ы туттары да?аны кэрэйбэккэ, атын улуустары барыларын бииргэ т?мэр к???э-к?дэ?э ситэ илик кэмигэр булбуттара буолар. Тус-ту?унан ы?ыллан олорор а?а уустарын буорах саалаах а?ыйах да ки?и оччотоо?у кэм сиэринэн бэриннэрэрэ уустуга суох дьыала этэ. Оттон Тыгын кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэ, кыргы?а олорбут, кыайан т?м?ллэ илик улахан уустар ис иирсээннэрин бы?аарсалларыгар т?тт?р?т?н ха?аахтары бэйэлэрин диэки тарда сатыыр т?бэлтэлэрэ тахсыталыыр эбит. Ордук боро?оттор, намнар ха?аластары кытта атаанна?ыыларыгар оннук т?гэннэр к?ст?лл?р. Ха?аахтар ону таба ту?анан, улахан уустар тойотторун бэйэ-бэйэлэригэр кикси?иннэрэн, утарыта туруортаан, ?р? туруу к?рд?гэнин, бастаанньалары олохтоохтору бэйэлэрин к?м?л???ннэрэн саба баттыыллара. Ол эрээри дьон ула?алаах ?йд??хт?р?, эр с?рэхтээхтэрэ оччолорго да?аны бааллара. К??с, сэп-сэбиргэл ?тт?нэн быдан ба?ыйтарар тэ?э суох бала?ыанньатыгар киирсии, ол киирэн а?аардастыы кыргыллыы к?ст?н турар алдьархайын ?йд??р дьон ?тт? к?дь???э суох хаан тохтуутун бохсор инниттэн дьоннорун-сэргэлэрин ?л??-с?т?? ?кс?? илигинэ ?йд?т?-тохтото сатаан бэринэргэ ы?ыран тыл-?с эппит, бопсо-хаайса сатаабыт т?бэлтэлэрэ да?аны баар буоллахтара. Оннук ?й?нэн-санаанан салайтаран ?й?к уонна ??чэй аймахтарын малдьа?ардары буойа-бопсо сатаабыт буолуохтаахтар. Эмиэ оннук сыалы туту?ан Ма?ары Чуукалыын Индигиир олохтоохторун ?йд?т?н тылларыгар киллэрдэхтэрэ. Улахан уустар тойотторо Л?г?й, Мымах били??и кэм кэрдиитин ?рд?ттэн к?р??гэ т?мс??лээх утарсыылар кэмнэригэр туора турар, туорайда?ар т?бэлтэлэрэ та?наран биэрии курдук к?ст?б?т?н и?ин, оччотоо?у уустук, халбархай кэм?э с?пт??х бы?аарыныы бы?ыытынан билиниллиэн с?п. Дьи?инэн, оччотоо?уга бу то?оостоох политика этэ. Сэп-сэбиргэл к????нэн тугу да сити?эр кыах суох кэмигэр ньуолбар сы?ыаны туту?ан, нуучча судаарыстыбатын билинэн, кини ?рд?к? салалтатын к?м?т?нэн олохтоох бы?ыыны-майгыны к?нн?р?р, омугу ара?аччылыыр суолу-ии?и тобулар ?й-санаа бас-к?с дьо??о киирбит буолуохтаах. Олох-дьа?ах ыараан, бы?ыы-майгы уларыйан истэ?ин аайы Л?г?й курдук дьон тыла-???, дьайыыта табыгастаа?а ?йд?н?н, сыыйа норуот ?й?гэр-санаатыгар олохсуйан, кэли??и к?л??нэ дьон ол с?пт??х суолу туту?ан салгыы сайыннарбыттара биллэр. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Ма?ары буолар. Кини ???-саа?ы сити?э барбакка, бойобуода былаа?ын билинэн к??с-к?м? буолан, бииринэн, нуучча тойотторун, ха?аахтар харахтарыгар быра?ыллан, икки?инэн, дьонун-сэргэтин быстах-бы?ымах бы?ыылартан ара?аччылаан, этэргэ дылы, икки куоба?ы ?л?р?н, Ха?алас улуу?угар биллэр-к?ст?р бас-к?с ки?илэрэ буолар.
1669 сыллаахха улахан уустар ба?ылыктарын тэрээ?ининэн дьа?аах т?л??чч?лэр ааттарыттан 110 ки?и илии баттаа?ыннаах Алексей Михайлович ыраахтаа?ы аатыгар к?рд???? сурук ыыталлар. Онно киис быста эстибитинэн сибээстээн, дьа?аах т?л?б?рэ олус ыараабытын этэн тураннар, сахалар киниэхэ бэйэлэрэ тиийэн к?рс??эллэригэр, бы?аарсалларыгар к???л к?рд??н суруйаллар. Бу саха оло?ун о?остуутугар, омугу эстииттэн-быстыыттан быы?ыыр суолу тобулууга саамай с?пт??х бы?аарыныы этэ. Ыраахтаа?ы ыйаа?а суох Саха сиригэр хайдах да?аны т?птээх оло?у т?р?тт??р кыах, суут-сокуон суо?а. Сурукка илии баттаабыттар ортолоругар Ма?ары эмиэ баара.
К?рд????лэрэ син таах хаалбата?а. 1676 сыллаахха ыраахтаа?ы ыйаа?ын бы?ыытынан Ма?ары, Нам тойоно Нохто Ньыыкын, Мэ?эттэн Тирэх ?рс?кээйэп буоланнар от ыйыгар Москва?а айаннаан, ол сыл кы?ыныгар тиийэллэр. Ахсынньы 25 к?н?гэр кинилэри ыраахтаа?ы Федор Алексеевич к?рс?р. Сахалар ыраахтаа?ыттан, бастатан туран, саамай ыарыылаах боппуруостарын – бойобуодалар уонна дьа?аа?ы хомуйааччы ха?аахтар ??нэ-тэ?иинэ суох барыыларын бопсор дьа?алы ыларыгар, ?л?р??ттэн ураты кыра дьыаланы (биэс солкуобайга диэри) бы?аарыыны олохтоох тойотторго бэйэлэригэр биэрэллэригэр к?рд???лл?р. Икки?инэн, дьа?аа?ы хомуйааччы дьон ахсааныгар уус ба?ылыктарын кытта киллэрэргэ уонна тойоттору дьа?аах т?л?б?р?ттэн босхолууру модьуйсаллар. Ыраахтаа?ы, дьа?аах т?л?б?р?ттэн ураты, икки туруорсууларын ылынар. Онон, били??инэн эттэххэ, гражданскай дьыала суутун сахалар тойотторо бэйэлэрэ к?р?р бырааптаммыттара. Ону та?ынан дьа?аах хомуйааччы ахсаана саха тойотторун суотугар ха?аахтар ?тт?лэриттэн аччыыр. Бу оччолорго улахан сити?ии, ??нэ-тэ?иинэ суох халабыртан арыый быы?аныы этэ.
1680 сыллаахха Ма?ары Москва?а Боро?онтон Чуука Хапчыынабы уонна Мэ?эттэн Чугуун Бодоойобу илдьэ икки?ин тиийэр. Бу сырыыга кини ыраахтаа?ыттан кинээс сололоох т?нн?р, онон сахалартан ма?найгынан кинээс солотун ылар. Аан ма?най судаарыстыба интэриэ?э диэн ?йд?б?л ??ск??р уонна онон сиэттэрэн хардарыта ?йд???? (компромисс), бииргэ ?лэлээ?ин т?р?ттэрэ т?стэнэллэр. ?ст???н туох да кэскилэ суох кыргыллан эстэн хаалар дьыл?аттан быы?аныыга Ма?ары таба суолу тобулан норуотугар улахан ???н? о?орбута.
1768 сыл алтынньы 17 к?н?нээ?и императрица Екатерина II анал ыйаа?ынан Ма?ары хос сиэнэ Соппуруон Сыраанап Россия империятын са?а сокуоннарын т???мэ?ин о?орор биэс с??стэн тахса ки?илээх хамыы?ыйатын чилиэнинэн бигэргэммитэ. Бу улахан суолталаах солону кини бэрт ?г?с мэ?эйи, бобууну-хаарча?ы бэйэтин кыа?ынан, хорсун санаатынан туораан ситиспитэ. Соппуруон Сыраанап саха улуустарын аатыттан а?ыс суол боппуруо?у туруорсубута:
1. 1768 сыллаахха Дьокуускайдаа?ы бойобуода кэнсэлээрийэтэ дьа?аах хомуурун та?ынан сокуоннайа суох олохтообут эбии хомуурун кэлэр сыл т?л?б?р?гэр т??эрэргэ;
2. Сахалар дьа?аа?ы, анал хомуйар дьон к??эйиилэринэн буолбакка, бэйэлэрэ к???л ?тт?лэринэн т?л????ннэрин олохтуурга;
3. Сахалар нууччалыы билбэттэрин уонна нуучча тылбаасчыттара анал билиитэ суохтарын учуоттаан, сахалары, ыар буруйтан уратыга, бойобуода кэнсэлээрийэтэ сууттуурун тохтоторго;
4. Саха тойотторугар ?лэлэрин и?ин с??рбэ сыллаа?ыта тохтотуллубут хамнас т?л?б?р?н хат олохтуурга;
5. Сахалар Россия киин куораттарыгар айаннарын бэйэлэрэ уйунан м?кк??рдээх боппуруостары тиийэн бы?аарсалларыгар к???л? биэрэргэ;
6. Урукку сокуонунан, дьа?аах т?л??р дьо??о атын т?л?б?р со?номмотун бы?ыытынан, дьону та?ыы эбээ?инэ?ин атын ханнык ба?арар ?лэнэн солбуйарга;
7. Иркутскай уонна Охотскай трактарын 41 дьаамнарын тутууттан сахалары босхолуурга. Ол кыаллыбат буолла?ына, онно ?лэлиир дьону дьа?аах т?л?б?р?ттэн босхолуурга;
8. Быыбарынан талыллыбыт улуус тойотторун уонна ыстаары?алары дьа?аах т?л?б?р?ттэн босхолуурга.
Алта ма?найгы пууну империя салалтата с?пт????нэн аа?ан ылыммыта. Бу эмиэ биир улахан сити?ии этэ. Ты?аа?ыннаах кэмнэргэ норуот ортотуттан бас-к?с дьону кэм-кэрдии бэйэтэ та?аарар. Ол дьон соруктарын т??? сити?иилээхтик толороллоро кинилэр тус бэйэлэриттэн тутулуктаах.
Соппуруон Сыраанап кэнниттэн с??рбэ сыл буолан баран Боро?он улуу?ун тойоно Сэ?эн Ардьакыап Санкт-Петербург куоракка тиийэн, икки сылы бы?а к??тэн, Екатерина II кытта к?рс?н, бэйэтэ суруйбут анал «Сахалар тустарынан былаанын» дь??лгэ туруорар. Бу былаан то?ус пууннаа?ыттан икки ма?найгытыгар сахалар урукку уонна били??и олохторо кэпсэнэр. Сэттэтэ – сахалар олохторун хайдах гынан тупсарыахха с?б?н ту?унан к?р??лэр:
1. Быыбарынан талыллар уобалас кулубатын дуо?уна?ын олохтоо?ун. Киэ? сиринэн тар?анан олорор а?а уустарын кы?ал?аларын, туруорсууларын, иирсээннэрин бы?аарыыга олохтоох омуктан ба?ылык баара табыгастаах буолара бол?омто?о ылыллыахтаах.
2. Сахалыы суобас суутун олохтоо?ун. Дь??ллээччилэ-ринэн уобалас ба?ылыга уонна суутта?ар дьон улуустарын тойоно, кинээ?э буолуохтаахтар. Кинилэр дьыаланы, сокуонунан буолбакка, омук ?гэ?игэр, абыычайыгар оло?уран к?р?лл?р? ирдэниллиэхтээх.
3. Сахаларга ?р?с устун о?очолору со?уу сэнэбиллээх ыар ?лэтэ со?нонор. Ону сыылка?а ыытыллар хаайыылаахтарга с?ктэриллиэхтээх.
4. Иркутскайга диэри почта трагын тутууну нуучча земствотын исправниктара уонна Саха уобала?ын кулубата кытты?ан салайыахтаахтар. Ардьакыап саныырынан, дьаамнары Арассыыйа сыылынайдара уонна с???? уоруутугар т?бэспит сахалар к?р??хтээхтэрэ, таарыччы нууччалартан сир о?о?уутугар ??рэниэхтээхтэрэ. Кинилэр дьа?аахтарын т?л?б?р?н хантан т?р?ттээхтэринэн а?а уустара т?л??хтээхтэр.
5. Исправниктарынан уонна суут сэтээтэллэринэн ананар дьон Саха сирин, дьонун-сэргэтин, омук ?гэ?ин, сиэрин-туомун, тылын-???н ту?унан кэм туох эмэ ?йд?б?ллээх буолуохтаахтарын сити?ии.
6. Сахаларга анаан ??рэх тэрилтэлэрин а?ары к???ллээ?ин.
7. Саха дьонугар сири чаа?ынай бас билиигэ биэрии. Дьон тыаны солоон о?остубут сирдэрин бэйэлэригэр букатыннаахтык сы?ыарары дьа?айыы.
Сэ?эн Ардьакыап туруорсубут «Былаанын» с?р?н ис хо?ооно, сахалар государственнай былааска суудайыыларын курдук сыаналанан, ?й?б?л? ылбата?а. Ол эрээри бэйэлэрин кэмнэригэр саха ?йд??хт?р? Соппуруон Сыраанап, ?л?кс?й (Сэ?эн) Ардьакыап сыралара таах хаалбата?а, к?н-дьыл аа?ан истэ?ин аайы кинилэр туруорсуулара сыыйа олоххо киирэн испиттэрэ.
1. Сахалар дьаам с??рд??т?ттэн босхолонон, трактар устун та?а?а?ы та?ыы бэдэрээтин ба?ылаан барбыттара.
2. Тыаны солоон сир о?остуммут дьо??о солоо?уннарын 40 сыл устата бас билэллэригэр дьа?ал тахсыбыта.
3. ??рэхтээх сахалар баар буолбуттара. Холобур, бэйэтин ?й?нэн-дьо?урунан улуус кулубатыгар тиийэ ??мм?т Ньукулай Ырыкыныап суруксут, уобалас начаалынньыгар у?улуччу суолталаах дьыалаларга чиновнигынан ?лэлии сылдьыбыт сахалыы тыллаах А. Я. Убаарабыскай.
4. Нуучча чиновниктарын ортотугар сахалыы са?арар, саха оло?ун-дьа?а?ын билэр дьон баар буолуталаабыттара. Этнографтар бэлиэтээ?иннэринэн, XIX ?йэ б?тэ?игин диэки нуучча нэ?илиэнньэтин и?игэр саха тыла олус киэ?ник тар?ана сылдьыбыт эбит. Оттон билигин, т?тт?р?т?н, бэйэбит нууччатымсыйан хааллыбыт.
5. Саха дьоно Иркутскайга чаастатык кэлэ-бара сылдьар, Сибиир нэ?илиэнньэтигэр аналлаах сокуоннары ылыныыга кыттар буолбуттара. 1824 сыллаахха Боро?он кулубата Уйбаан Мигээлкин, Ха?алас кинээстэрэ Сэмэн Кирииллин, Ньукулай Ырыкыныап Иркутскайга тиийэн «О законах и обыкновений издревле существуемых у якутов Якутской области и округи» диэн сурук т??эрбиттэрэ кэлин бэйэни салайыныыга тирэх буолбута.
Тус бэйэ дьолун-соргутун ту?угар туох о?о?уллубата?а баарай, оттон уопсай дьыала и?ин бары к????н-к?дэ?ин биэрэн туран бэйэтин харыстаммакка ?лэлиир-хамныыр ки?и ха?ан ба?арар дьон-сэргэ билиниитин, махталын ????гэр сылдьааччы. Соппуруон Сыраанап, Сэ?эн Ардьакыап оннук дьон этилэр.
Наполеон сэриитин кыайбыт, реформаторынан аатырбыт Александр I император дьа?алынан Сибиир ?рд?нэн реформаны ыытыыны салайбыт Михаил Сперанскай хамыы?ыйатын ?лэтин т?м?г?нэн 1827 сыллаахха тохсунньу 27 к?н?гэр Дьокуускай уокурукка Степной Дуума тэриллибитэ.
Дуума?а 15 ки?и ?лэлиирэ. 1830 сыллаахха от ыйын 3 к?н?гэр Степной Дуума сэттэ улуус мунньа?ын ыыппыта. Барыта 482 ки?и кыттыбыта. А?а уу?ун ба?ылыктара, нэ?илиэктэр кинээстэрэ, нэ?илиэктэр аайыттан биирдии итэ?эллээх ки?и, улуустар кулубалара бааллара.
Степной Дуума бу мунньа?ын ?йг? о?орон к?рд?хх?, маннык хартыына тиллэн кэлэр.
…Инники кэккэ?э аатырбыт-сура?ырбыт уордаах Уот Ыстаары?ын, тойон-хаан к?р???н киллэринэн, басты? олох уот ?тт?гэр сото кэби?эн, мустубут дьону-сэргэни ?рд?лэринэн ?р? к?р?н хоноллон олорор. Кини диэтэх ки?и, мунньах дьонун ахсаанын чиэппэрин хабар саамай элбэх, 122 ки?илээх Илин э?ээр Боотуруускай улуу?ун кулубата буоларынан, с?бэ кыттыылаахтарын барыларын ба?ылаан-к???лээн киллэрэн, у?а-ха?ас ?тт?нэн хас да кэккэни ылан, сугулаан и?ин к??нтээн кэбиспит. Хас тыл-?с и?иллиитин, с?бэ-ама этиллиитин бы?аарарга куолас холбоо?унугар хотуулаах ?тт? кини диэки буолуох этэ буолла?а.
Бары тыыммат кэриэтэ и?ийэн олорон, устар ууну сомо?олуур уус тыллаах у?унньута, Пиэрибэй Малдьа?ар басты? кинээ?э Ньукулай Ырыкыныап суруксут уоттаах-т?л?нн??х этиитин истэллэр.
– К?н ыраахтаа?ыбыт Ньукулай Пиэрибэй Арассыыйа эбэ хотун б?р?ст??л?н ?рд?к мындаатыгар олорбута бэлиэр ха?ыс да сылыгар барда. Кини иннинэ олорбут ?л?кс??нд?р Пиэрибэй са?ана би?иги, сахалар, олохпутун-дьа?ахпытын ку?а?ана суох о?остон испиппит баара. «Сибиир омуктарын устааба» би?иги а?аларбыт, э?элэрбит т?р?т ?гэстэрин бол?омто?о ылан, бэйэлээх бэйэбит ба?абыт хоту Степной Дуума диэн Улуу С?бэни тэринэргэ к???л ыламмыт бу б?г?н манна кэлэн мустан олоробут. Бэйэбитин к?р?нэр-дьа?анар ?тт?гэр, кыра да со?ус буоллар, син сити?иилэр баалларын билэбит. Т??лээ?инэн, этинэн-а?ынан эргинэр бырааптаммыппыт, та?а?а?ы бэдэрээтинэн та?арга ылсы?ан дьарыктаммыппыт хас да сыл буолла. Ити барыта урукку ыраахтаа?ы са?ана этэ, оттон билигин мантан инньэ са?а ыраахтаа?ыбыт би?игини хайдах тутан-хабан киирэн барара биллибэт. Онон са?а ыраахтаа?ыбытын кытта хайаан да?аны бэйэбит тиийэн сирэй к?рс?н кэпсэттэхпитинэ эрэ сатаныах курдук буолла. ?ск?т?н Ньукулай Пиэрибэй би?иги урукку сити?иибитин сарбыйбакка оннунан хаалларда?ына ?ч?гэй. Ол эрэ буолуо дуо? Эрэйбит, кы?ал?абыт бы?аарылла илигэ билигин да?аны элбэх. Бары билэ?ит, сууппут-сокуоммут хайдах ?лэлиирин. Ханнык ба?арар кыра тор?он чунуобунньук, сиэмистибэттэн буоллун, балыыссыйаттан буоллун, би?игини талбытынан тутар-хабар, сууттуур кыахтаах. Онон ханнык ба?арар дьыала би?иги бэйэбит нэ?илиэкпит и?игэр, быраабабыт дьиэтигэр к?р?лл?бэккэ эрэ ???э тахсыа суохтаах. Аны туран нуучча суутугар олохтоохтору к?р?лл?р?гэр хайаан да Степной Дууматтан биир эмэ ки?и кыттара наадалаах!
