Биһиги Аан Дархаммыт

скачать книгу бесплатно


Таба суолу талыы ха?ан да судургу буолбат. Михаил Ефимович ССРС Минфинигэр уонна Гохраныгар алмаа?ы ыытыыттан аккаастанар суолу то?о талбытай? Барытын уруккутунан хаалларан, моонньоох ба?ын уган биэрбэт хайысханы туту?ара киниэхэ тус бэйэтигэр быдан ордук буолуо этэ дии. Ол эрээри кини т?р??б?т Сахатын сиригэр, норуотугар суо?аабыт тыыннаах хаалар эбэтэр эстэр к?ч?мэ?эй кэм тирээн кэлбит бы?аарыылаах т?гэнигэр кэннин хайы?ан, норуотун чулуу уолаттара маннык ыар кэм?э туох ?й?-санааны ылынан бы?аарыылаах хардыыны о?орбуттарын, кинилэр чиэстэрин-суобастарын санаан, бэйэтэ бы?аарыммыт хорсун хардыытын, чиэ?ин-суоба?ын кинилэри кытта тэ?нии тутар ?й-санаа киириитэ киниэхэ к??с-к?дэх эппитэ саарба?а суох. Кини норуотун, дьонун-сэргэтин ту?угар бы?аарыылаах хардыыны о?оруон иннинэ бэрт элбэ?и толкуйдаабыта. Бу и?ин кини улахан буруйдаа?ы??а, туоратыллыыга т?бэ?иэн с?п этэ. Ол гынан баран, бииринэн, кэмэ атын этэ, киин былааска бэйэлэрин истэригэр кыайан бы?аарсыбакка сылдьаннар, Саха сиригэр куруубайдык ороо?ор кыахтара суо?а.

Икки?инэн, дуона суох т?л?б?р и?ин 50 кыраадыстаах тымныыга то? буору кытта хаты?ар дьон хара к?л???ннэринэн хостоммут караттар ханна, туох сыалга-сорукка туттуллаллара биллибэккэ сэттэ бэчээт н???? кистэлэ??э сыталлара сиэрдээх бы?ыынан аа?ыллыан с?п этэ дуо? Алмааска сы?ыаннаах кистэлэ?и, бука, генсектэн уонна правительство бэрэссэдээтэлиттэн ураты ким да билбэтэ эбитэ буолуо. 1991 сыл б?тэ?игэр генсек да, правительство бэрэссэдээтэлэ да?аны иккиэн туораабыттара. Онон республика бэйэтин сиригэр-уотугар хостонор бородууксуйаны м?чч? туттарарыгар то?оостоох кэм ??мм?тэ. Ону ту?аныыга саамай таба суолу талбытыттан билигин астыммат буолуон сатаммат.

Алмаас тула кэлин тахсыбыт айдааннар оччотоо?у дьиксиниини толору туо?улууллар. Оттон республика экономиката 1991 сыллаахха дойдуга ылыныллыбыт дьа?ал т?м?гэр «шоковай терапия» дэммит реформаттан быы?аммыта. Алмаас, чох, газ, кы?ыл к?м?с промышленно?а ?б?лэнэр кыахтаммыта, алмаа?ы кырыылыыр са?а салаа тэриллибитэ, социальнай-культурнай объектар тутуулара, транспорт, сибээс, тыа ха?аайыстыбатын салаалара ?б?лэммиттэрэ. Республика салалтата ылыммыт хорсун дьа?алларын сыаната итинник этэ.

Кини дойдутун, дьонун-сэргэтин иннигэр бы?аарыылаах к?ч?мэ?эй кэм?э таба суолу талан, с?ктэриллибит итэ?эли чиэстээхтик толорбутун ту?унан биир дойдулаахтарыгар, о?олоругар, сиэттэригэр кэпсиир толору бырааптаах. Ол ханнык да?аны бэйэни арбаныы к?р??э буолбатах, кинини бас-к?с ки?инэн билиммит, ол аата хорсун хардыылары о?ороругар толору быраап биэрэн бэйэтин итэ?элин, эрэлин с?ктэрбит бар дьонун иннигэр отчуота буолар.

?рд?к трибунаттан

Сэбиэскэй былаас сылларыгар Россия?а да, Саха сиригэр да?аны а?ыйа?а суох ?ч?гэй дьыала о?о?уллубута. Ону барытын мэлдьэ?эр табыга?а, махтала суох бы?ыынан аа?ыллыан с?п. Михаил Ефимович бэйэтэ у?уннук ол систиэмэ?э ?лэлээбитэ, ?лэтин т?м?г?нэн астынар, киэн туттар т?гэннэрэ элбэх этилэр. Ол гынан баран административнай-хамаандалыыр систиэмэ судаарыстыба?а о?орбут хоромньута туохха да холооно суох улахан этэ. Саха сирэ, биллэн турар, онтон туора туран хаалбата?а. Ха?ан да?аны бэйэтин оло?ун, дьыл?атын к???лл?к о?остор бырааба суо?унан ССРС ?рд?нэн биир кыаммат-т?гэммэт республиканан аа?ыллара. Кырдьыгынан эттэххэ, партия, ба?ылыыр-к???л??р к??с эрээри, олох, история хаамыытын билиммэт буолуута ки?и с????н курдуга. К?н-дьыл аа?ан истэ?ин аайы дьон эрэ буолбакка, араа?а, партия программалара, идеология, салайар систиэмэлэр эмиэ кырдьан, эргэрэн и?эллэр бы?ыылаах. Ол да и?ин 80-нус сыллар ортолоругар партия?а да?аны киэ? далаа?ыннаах реформа ыытыллара то?оостоох олох ирдэбилэ буолбута. Уларыта тутуу чэбдик салгына ?й-санаа бары ?р?ттэрин хабан, т???л??х ??ртэ-к?т?ттэ, инникигэ кынаттаата этэй?..

Михаил Ефимович са?алыы хайысха?а ?ктэнэн эрэр Сахатын сиригэр президенинэн талыллар дьыл?атыгар бастакы о?орбут хардыытынан 1989 сыл ахсынньы 8 к?н?гэр Саха АССР Верховнай Советын Президиумун председателинэн анаммыт к?н?н аа?ар. Онно барыта 9 кандидат кыттыбыта, олор истэригэр кэлин 1991 уонна 1996 сылларга президе??э тура сылдьыбыт И.Д.Черов, А.Н.Алексеев, П.Д.Осипов бааллара. Ол кэм?э Верховнай Совет оруола бэрт дуона суо?а. Республика оло?ор улахан суолталаах, боччумнаах боппуруостарга депутаттар ылынар уураахтарын партия обкомугар суруйаллара уонна бигэргэтэллэрэ.

Норуот талбыт депутаттарын былаа?ын хайдах гынан б???рг?т??ххэ, баар бы?ыыны-майгыны хайдах уларытыахха с?б?н ту?унан Михаил Ефимович бэрт ?р толкуйдаабыта. 1990 сыл кулун тутарга Саха АССР Верховнай Советыгар быыбардар ыытыллыахтаахтара. Маны ту?анан, кини Парламе??а т??? кыалларынан са?алыы ?йд??х-санаалаах дьон киирэллэрин сити?э сатаабыта. Верховнай Совет инникитин компартия обкомуттан на?аа тутулуктамматын ту?угар кини боломуочуйатын ?рдэтэр, к????рдэр аналлаах сокуон бырайыагын бэлэмниир ?лэни эрдэттэн ыытыллыахтаа?а. Республика парламенын б???рг?т?р сыалтан РСФСР парламенын быыбарыгар кыттыыны ыларга бы?аарыммыта. Россия депутатын стату?а, олохтоох партноменклатура араас киириититтэн-тахсыытыттан к?м?скэнэр кыа?ы биэрэр эрэ буолбакка, ?сс? Россиятаа?ы, дьи?инэн ыллахха, б?т?н Союзтаа?ы да трибуна?а тахсар суолу а?ара. 1990 сыл са?атыгар Михаил Ефимович Саха АССР уонна РСФСР парламеннарыгар талылларга баллотировкаламмыта.

Оччолорго хайыы-?йэ уруккутаа?ар чы?ха атын, ССРС народнай депутаттарын съезтэрэ административнай-хамаандалыыр систиэмэ режимэ т??? бигэтин бэрэбиэркэлээн к?р?р бириэмэтэ этэ. К???л этэр-тыынар, кэпсэтэр-ипсэтэр, кулгаах-харах а?ыллар, ?й-санаа у?уктар кэмэ туругуран эрэрэ. Дьон кинилэр к??с-к?м?, тирэх буолар ба?а санааларыттан туох эрэ тутулуктанарын итэ?эйэр буолан барбыттара. Саха Республикатын Верховнай Советыгар ?г?с хоодуот дьон талыллан киирбиттэрэ. Кинилэр истэригэр учуонайдар, улахан холбо?уктар, тэрилтэлэр салайааччылара, айар интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. ?г?стэрэ, ол и?игэр «Саха омук», о. д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ, хамсаа?ыннарга кыттан дьо??о-сэргэ?э биллибит дьон, дойдуга уонна республика?а буола турар уларыйыыларга актыыбынай кыттыыны ылар сыаллаах-соруктаах парламе??а кэлбиттэрэ. Са?алыы туттунуу-дьа?аныы уо?а улахан этэ.

1990 сыл муус устарга Саха АССР Верховнай Совета ма?найгы сессия?а мустубута. Сессия иннинэ партия обкома Верховнай Совекка бэрэссэдээтэлинэн обком бастакы сэкирэтээрин талларар ?лэни ыыта сатаабыта табыллымына, чугуйарга к??эллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимови?ы талбыттара. Ити 1990 сыл муус устар 25 к?н?гэр буолбута. ?рд?к дуо?унаска талыллыбытыттан ??р??н? атын иэйии ба?ыйбыта. Ол т?гэ??э кини т?р??б?т сирин, дьонун-норуотун иннигэр олус эппиэттээх, ыарахан эбээ?инэ?и с?кп?т?н толору ?йд??н, бэйэтигэр олус ?рд?к ирдэбиллээхтик сы?ыаннаспыта. Хайдах эрэ омуга олорон кэлбит историятын с?р?н т?гэннэрин т?г?р?к сыыппаралара туолар кэмигэр ?рд?к? былааска кэлиитэ к?нн?р? к?н-дьыл хабаатта?ыытын эрэ курдук сыаналамматын, туох эрэ ?рд?ктэн, ???эттэн тутулуктаа?ын санатар дьикти иэйии дьэбир к???э хам кууспута.

Ол курдук, икки с??счэкэ сыллаа?ыта Сэ?эн Ардьакыап Екатерина II ыраахтаа?ыны кытта к?рс??эн «Сахалар тустарынан былаанын» туруорсан элэ-была тылын ылыннара сатаабыттаа?а. 350-ча сыллаа?ыта номох буолбут Тыгын кырдьа?ас тумус дьоно, уолаттара ?р? турууларын к??рээннээх кэмнэрин ?р?г?й? этэ. Оччотоо?у кэмнэр м?кк??рдэрэ биир ?йг?-санаа?а т?мэллэрэ: к???л? к??мч?лэппэккэ эрэ, бэйэ кыа?ын, дьо?урун ту?анан, ??н??-сайдыы, инники кэскили о?остуу суолун туту?уу буолуохтаа?а. «Билигин эмиэ оннук кэм тосхойбута буолуо дуо? Ама ?с а?аар ?йэ тухары ?р?? хара?ын ?р? к?рб?т?х саха омук му?наах ?рд?ккэ тардыстар к???л к?нэ к??рэйэн эрдэ?э буолуо дуо? Судаарыстыбаннас дьи?нээх к?р??э Саха сирин бары омуктарыгар тиксэн, сирбитин-уоппутун, баайбытын-дуолбутун бэйэбит дьа?анарбытын, ту?анарбытын сити?эр кыах ??скээбитэ буолуо дуо? Дьыл?а Хаан ыйаа?а ону туруула?ар, олоххо киллэрэр с?д? сыалы-соругу ама миэхэ анаан с?ктэрбитэ буолуо дуо?»

Михаил Ефимович маны барытын эргитэ санаан к?рд???нэ, ки?и ??р???э, ?р?г?йд???э суо?а. Т?тт?р?т?н, инники к??т?ллэр туга-ханныга биллибэт ула?алаах уларыйыылар суо хаан ар?астарын сыысхала суох миинэ т??эр манан а?ай холонуу буолбата?а, б?т?н норуот дьыл?атын илиигэ ылан, олох долгунугар т??рэ о?устарбат к??рээннээх м?кк??р?н н??эр ирдэбилэ ала чуо киниэхэ ту?уламмыта, биирдэ санаан к?рд?хх?, с?рдээх саллымар, ыарахан этэ. Иккис ?тт?нэн ыллахха, эмиэ да?аны о?о саа?ыттан кыра-хара дьон-сэргэ эт-тирии быстар кы?ал?алаах оло?о хара?ын ортотугар аа?ан, эрэйи-му?у э?ээринэн тэлэн, ?лэ-олох ми?этин ?рд?к уор?атыгар ыттыар диэри ?ктэлтэн ?ктэлгэ сыыйа дабайан т???л??х сыратын-сылбатын бараан, к?л???н?н то?он, ?й?н-санаатын иитиэхтээн кэлбитин санаата?ына, бу кини ха?ан да тохтоон, уурастаан хаалбат, олох кырдьыгын, омугун соргутун ирдэ?эр ?рд?к соругу, ыар эбээ?инэ?и санныгар ыларга дьулуспатах к?нэ диэн баара дуо? Оччотугар буолла?ына, киниэхэ с?ктэриллибит ?рд?к соло, к??стээх былаас диэн норуот иннигэр н??эр ирдэбил, ытык иэс буолар. Кини ону кылгас да т?гэ??э умнар бырааба суо?ун бигэтик ?йд??б?тэ.

Политика курдук халбархай дьыала?а тиэтэйэр ?ч?гэйи а?албата биллэрэ, оттон кини улахан политика?а ?сс? ситэ уопутура илигэ. Бастатан туран, республика парламена кини ыытыахтаах ?лэтин хайысхатын ?й??н биир санаа?а т?мс??х кэри?нээ?э. Оттон ол сыала-соруга диэн инники сайдыы, ??н?? ту?угар экономика киинтэн тутулуга суох буолуутун сити?ии этэ. Онуоха ханнык да?аны киинтэн туспа барыы ту?унан боппуруос турбата. Бары депутаттар (?г?стэрэ нууччалар, украинецтар, онтон да?аны атын омуктар этэ) Саха сирин экономиката тутулуга суох буолуутун сити?эр ту?угар т?мс??хтээхтэрэ. Кини омугун историятын ?ч?гэйдик ??рэтэн билбитинэн, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ дьа?анан ??н??-сайдыы суолугар дьулу?уутун Россия прогрессивнай ?йд??х-санаалаах деятеллэрэ, интеллигенцията урут да?аны таба ?йд??ллэрэ. Кытыы кыраайдар, ол и?игэр Саха сирэ, сайдыылара Россия?а туох да ку?а?аны о?орботун, т?тт?р?т?н судаарыстыбаны к????рдэрин билэллэрэ. Биллэн турар, а?аардастыы сабардыыр, баайы-дуолу барытын кии??э эрэ хоро та?ар имперскэй ?й-санаа, атын сы?ыан эмиэ баара, ол гынан баран уларыйыы, са?алыы ?й-санаа ??скээн эрэр кэмигэр регионнары, республикалары ?йд??х, ?й??х кэри?нээхтэрэ.

* * *

Итинник ?й?нэн-санаанан салайтаран, 1990 сыл ыам ыйын 24 к?н?гэр Михаил Николаев РСФСР народнай депутаттарын ма?найгы съезтэрин ?рд?к трибунатыгар тахсыбыта. Кремль Улахан Дыбарыа?ын уораан уора?айа, этэргэ дылы, ула?аа эрээккэ олорор ки?и улар са?а буолан к?ст?р у?ун синньигэс саалата ыга туолбут этэ. Хас депутат аайы иккилии-?ст?? ы?ырыылаах ыалдьыт, олор истэригэр дойду салайааччылара кытта бааллара.

Михаил Ефимович, дойдутун, норуотун иннигэр ытык иэ?ин толорор ма?найгы улахан суолталаах хардыыны о?оруохтаа?ын санаан, т??? да долгуйа бы?ыытыйдар, та?ыгар ону биир да дубук хамсаныынан, кыратык эмэтик хаанын да хамсатан биллэрбэтэ?э. Паапкатын арыйан, бэлэмнэммит тиэки?ин тэнитэн, чуолкай, холку куола?ынан баара?ай аудитория иннигэр урут бу саала и?игэр саха ки?итэ эппэтэх хорсун, сиэрдээх этиитин са?алаабыта:

– Би?иги ?йб?т?гэр-санаабытыгар били??э диэри республикалар уонна норуоттар чэлгийэ сайдыыларын, экономика?а уонна культура?а кинилэр ха?аа??ытаа?ар да ?рд?к кэрдиискэ тахсыбыттарын ту?унан э?ин-эгэлгэ тыллар кэм да и?иллэргэ дылылар, – диэн этээтин кытта саала и?э и?ийэргэ дылы гыммыта. – ?рд?к ?р?г?йд??х тыл-?с бу саала килбиэннээх киэлитин и?игэр эмиэ дуора?ыйара. Оттон Кремль истиэнэтин тас ?тт?гэр олох дьаалатынан устара. Национальнай республикалар бэрэстэбиитэллэрэ ?рд?к сити?иилэрин ту?унан кэпсээтэллэр да, олорор дьиэ, балыы?а, кулууп, оскуола тутууларыгар ?п умналаан Москва министерстволарын уонна ведомстволарын ааннарын саппакка, кинилэр у?ун к?р?д??рдэринэн т?тт?р?-таары сыбыыта?аллара.

Съезкэ к?р?ллэр Россия суверенитетын ту?унан боппуруос, бастатан туран, экономика?а, олох-дьа?ах сайдыытыгар, национальнай боппуруоска уонна экология проблемаларыгар ??скээбит бы?ыыны-майгыны бы?аарар Россия Федерациятын политика?а систиэмэтин т?рд?ттэн тупсарарга ту?аайыллыахтаах. Итини этэн туран, мин маннык сорох т?гэннэргэ тохтуохпун ба?арабын. ССРС Верховнай Совета кэлин ылыммыт сокуоннарыттан, союзнай уонна автономнай республикалар экономика, олох-дьа?ах уонна культура сайдыыларыгар тэ? бырааптаныыларыттан, биллэн турар, би?иги, автономнай республикалар олохтоохторо, астынабыт. Хас хардыы, сити?ии ?г?с сыранан, туруорсуунан олоххо киирэрин биллэрбит да?аны, бэйэбит боппуруостарбытын бы?аарарбытыгар дьи?нээх к???л туругурарыгар би?иги эрэлбит улаатар.

Кырдьыгынан эттэххэ, т??рт с??счэкэ эрэ сылы кыайбат кэм анараа ?тт?гэр Россияны, нуучча норуотун кытта бэйэлэрин дьыл?аларын холбообут Саха сирин норуоттара итинник к???лгэ эрэллэрин ха?ан да с?тэрбэтэхтэрэ. Итиччэ у?ун кэм устата би?иги Россияны кытта бары ??р??б?т?н-хомолтобутун бииргэ ?ллэстэн кэллибит. Ол и?ин б?г?н Россияны холбуур история т?р?ттэрин т??рэ?нэтиини би?иги с?рэхпитигэр-быарбытыгар олус ыарыылаахтык ылынабыт. Россия, нуучча норуота государственнай тутул унитарнай моделын сиэртибэтэ буолууга атыттартан итэ?э?э суох, ?сс? ордук эмсэ?элээбитэ. Ол гынан баран б?г?н онуоха бэйэ-бэйэбитин хардарыта хомуруйсар кэм буолбатах. Би?игини холбооттообут у?ун кэмнээх историябытын харыстыахха наада уонна Россиятаа?ы уопсай дьиэбитин б???рг?т?р суолу-ии?и салгыы к?рд??ххэ. Бастатан туран, дьи?нээх тэ? оло?у уонна тэ? бырааптаныы ?йд?б?ллэрин кэ?эр, дь?дьэтэр, олохсуйан хаалбыт хал буолбут халыыптан босхолонуохха наада. Административнай-хамаандалыыр систиэмэ к???л т??рэйдиир кэмигэр кини «?т??лэрин» Саха сирэ, ба?ар, кимнээ?эр да ордук билбитэ буолуо уонна ол содулун ?сс? билиэ да турда?а. Би?иги республикабыт киниэхэ со?номмут сырьевой самалык синдромуттан босхолоноро наада. Бу сиэри та?ынан бы?ыыны-майгыны би?иги сорунуулаахтык утарабыт…

?с а?аар ?йэттэн ордук кэм усталаах туоратыгар а?ыйах ахсааннаах дьо?ус омук бас-к?с ки?итин улуу Россия уонна бэйэтин олохтоох сирин, дьонун-сэргэтин ту?угар ис с?рэ?иттэн ыалдьан, улахан омуктар бастаахтарын сабырыйар сиэрдээх тыллара, олох кыларыйар кырдьыгын ылыннарыылаахтык саралыы тардан этиитэ кырдьа?ас Кремль улахан саалатыгар ити к?н аан ма?най дуора?ыйбыта. Ты?ыынчанан депутат халы? кэккэтэ, ха?ан да истибэтэ?ин истэн, биир тылы к?т?ппэккэ и?иллээн и?ийэн олорбута.

Тыл этиитин бэлэмниир кэмигэр Михаил Ефимович Россия автономияларын салайааччыларын кытта, то?оостоох кэмнэргэ т?бэ?иннэрэн, кэпсэтии та?аартыы сылдьыбыта. Онно бары да?аны кыра буолан баран ССРС и?игэр киирсэр союзнай статустаах республика РСФСР-га киирсэр автономиятаа?ар быдан киэ?, к???л бырааптаа?ын бэлиэтээн, олус кы?ыйан-абаран, бэрки?ээн кэпсэтэллэрэ. Ити курдук кини биир санаалаахтары бэйэтин диэки тардары, т?мэри ситиспитэ уонна ити санаатын ким да иннинэ аан бастакынан, ча?ылхай сыыппараларынан холобурдаталаан туран, союзнай масштабтаах улахан аудитория?а салгыы и?итиннэриитэ киэ? сэ?ээриини ылбыта.

– Общественнай бородууксуйаны о?орон та?аарар кээмэйинэн Саха сирэ Прибалтика, Орто Азия союзнай республикаларын эрэ буолбакка, бэл онноо?ор сорох сайдыылаах капитализм дойдуларын кытта биир та?ым?а турар. Ол эрээри, республика политика?а, экономика?а дьи?нээх сувереннай к???лэ суо?унан, бэйэтин т?р?т сирин-уотун, сирин баайын, онтон да атын айыл?атын ресурсаларын бас билиигэ, дьа?аныыга уонна ту?аныыга Конституциянан к?р?лл??хтээх быраабын к??мч?лээ?ин т?м?гэр онно с?пт??х былаа?а да, экономическай боломуочуйата да суох. Ити маннык холобуртан к?ст?р: Союз уонна Федерация бас билэр тэрилтэлэрэ Саха республикатын бюджетын ?б?ттэн 16 % ылар буоллахтарына, кинилэр о?орбут барыстарыттан 4,5 % эрэ киирэр. Союз предприятиелара о?орор барыстарыттан киирэр ?п ?г?с республикаларга 20 % тэ?нэ?эр, оттон Эстония?а – 84 %. Саха сиригэр промышленнай бородууксуйа 90 %-нын Союзка уонна Федерация?а бас бэринэр тэрилтэлэр сырье бы?ыытынан о?ороллор. Кинилэр дойду кииниттэн салаллаллар уонна олохтоох территория сайдыытыгар туох да к?м?н? о?орботтор. Агропромышленнай комплекс тэрилтэлэрин тэрээ?инигэр, олохтоох промышленность, суол-иис ситимин сайдыытыгар кыттыыны ылбаттар, онон миэстэтигэр олох-дьа?ах бала?ыанньатыгар с?б? суох ты?аа?ыны ??скэтэллэр. Со?отох мантан эрэ, республика политика?а уонна экономика?а туох да бырааба суо?уттан, саха омуга, а?ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар, нууччалыы тыллаах нэ?илиэнньэ национальнай сайдыыларыгар хаалыы та?ыста…

Маннык эридьиэстээн этэн баран, Михаил Ефимович чочумча тохтоон саала и?ин кэриччи анааран к?р?н а?арбыта, дьон ?ксэ сэргээн истэ, бэйэ-бэйэлэрин кытта санааларын ?ллэстэ олороллоро. Ки?ини бэрки?этэр сыыппаралары а?алтыыр кэмигэр сорохтор ?сс? саалаттан кинини ?й??н, реплика быра?ар са?алара и?иллитэлээн ылбыта. Дьон бол?омтотун тардыбытын, сааланы с?пт??х со?ус ты?аа?ыннаах турукка киллэрбитин ?йд??н, этиитин саамай суолталаах ?тт?н салгыы са?аран барбыта:

– «Автономнай республика» диэн икки ?р?ттээх утарсыылаах термин, республика стату?ун бы?аарарга уонна Сою?у кытта боломуочуйалары тыырсыыга с?п т?бэ?испэт ?йд?б?л? ??скэтэр. Маны Ленин билинэн турар. Кини 1922 сыл ахсынньы 30 к?н?гэр, ССРС тэриллиитинэн сибээстээн, кэмсинэн маннык суруйбуттаах: «Автономизация ту?унан хал буолбут боппуруоска сорунуулаахтык орооспотохпунан мин, араа?а, Россия рабочайдарын иннигэр улахан буруйдаахпын бы?ыылаах…»

Теория ?тт?нэн с?б? суох «автономнай республика» диэн ?йд?б?л сыы?ата ВЦИК анал комиссиятынан ?сс? 1926 сыллаахха билиниллибитэ. ?ск?т?н «республика» диэн бы?аарыы национальнай-территориальнай тэриллии государство бы?ыытынан ?йд?б?л?гэр с?п т?бэ?эр буолла?ына, олохтоох бэйэни салайыныыны туо?улуур «автономия» государство диэн тылы т?рд?ттэн сотон та?аарар.

Государство оло?ун форматын бы?ыытынан норуоттар сувереннай бырааптара билиниллиэхтээх. Онон сибээстээн, Саха АССР-га са?ардыллыбыт Россия Федерациятын и?инэн ураты формалаах Советскай Социалистическай Республика быраабын биэрэр боппуруос турарын булгуччулаа?ынан аа?абыт…

Саала и?игэр тыал т?сп?т?н курдук, олорор дьон халы? кэккэтэ суугунуу хамсаан ылбыта. Бу сырыыга би?ириир да, с?б?лээбэт да са?алар тэ??э и?иллибиттэрэ. Михаил Ефимович, ону истибэтэх курдук, салгыы этэ турбута:

– Били??и кэм?э РСФСР национальнай государственнай тутулун системата уларыйыах тустаах. Би?иги к?р??б?т?гэр, бастатан туран, Федерация т?р?т укулаата – норуоттар тэ? буолууларын уонна тэ? бырааптаныыларын дьи?нээх ?йд?б?лэ т?нн??хтээх. Федерацияны са?ардыыны Российскай Федерация бэйэтин бала?ыанньатын бэрээдэктээ?интэн са?алыахха наада, ол эбэтэр федеральнай государство дуогабар н???? сы?ыа??а оло?урар. Оттон билигин РСФСР-га киирэр бары автономнай республикалар ???эттэн ыйыы-кэрдии к????нэн, Декретинэн тэриллибиттэрэ. ?ск?т?н би?иги Федерациябытын са?ардыахпытын уонна кини субъектара к??стээх буолуохтарын ба?арар буоллахпытына – оттон би?иги ону чахчы ба?арабыт – народнай депутаттар съезтэринэн, Российскай Федерация Верховнай Советын сессияларынан бигэргэтиллэр сокуоннарга уонна сокуоннар акталарыгар национальнай республикалар бырааптара, Федерация тэ? бырааптаах субъектарын бы?ыытынан, билиниллэллэрэ наада.

Соторутаа?ыта ылыныллыбыт ССРС бас билиитин ту?унан сокуон 20-с ыстатыйатыгар автономнай республика РСФСР сокуонун и?инэн сиригэр-уотугар киирэр сири уонна айыл?а ресурсаларын бэйэтин уонна ССРС интэриэ?игэр бас билэр, дьа?айар, ту?анар бырааптаа?а ыйыллар. Оттон ССРС, союзнай уонна автономнай республикалар экономика?а сы?ыанна?ыыларын ту?унан сокуон 5-с ыстатыйатын бы?ыытынан, бу боппуруостар ССРС, РСФСР уонна автономнай республикалар икки ардыларынаа?ы элбэх ?р?ттээх С?б?лэ?иилэринэн бы?аарыллаллар. Онон ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ алмаа?ы уонна кы?ыл к?м??? хостоо?унунан дьарыгырар Саха АССР валюта?а бородууксуйатын к?н б?г?н?гэр диэри б??с-б?т?нн??т?н ССРС бас билиитинэн аа?ар. Ол т?м?гэр Саха АССР бэйэтин айыл?атын ресурсаларыттан кыратык эмэтик да буоллар ?л??лэ?эн дьа?анар сувереннай быраабыттан эмиэ матар. Бу бала?ыанньаны ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ, ылыныллыбыт сокуоннарга оло?уран, са?аттан к?р?р?н модьуйабыт!

Саала и?э ытыс тыа?ынан хабылла т?сп?тэ. Трибунаттан т??эн миэстэтигэр тиийиэр диэри аара араас дьон кини илиитин тутан э?эрдэлээн хаалбыттара. Оттон бэйэтин дьонун ??р??лэрэ, ?р?г?йд?р? му?ура суо?а.

ССРС ти?эх салалтата

РСФСР Верховнай Советын ма?найгы сессията хас да т???мэхтэрдээх бэрт у?уннук барбыта. Сессия кэнниттэн Михаил Ефимович ССРС президенигэр, ССКП КК Генеральнай секретарыгар М.С.Горбачевка прием?а киирэргэ сорунан туран дьулуспута. Бэрт ?р кэтэ?иннэрэн, болдьохтоох кэмэ – от ыйын 20 к?нэ ??мм?тэ. Эрдэттэн бэлэмнэммит матырыйаалларын барытын саас-саа?ынан паапкатыгар уган, Кремльгэ барбыта.

Дойдутугар курдук, манна эмиэ от ыйын ???р?к куйаа?а та?нары сатыылаан турара. Ол эрээри к?н сырал?анын, тууйулла?ас салгыны баардылаабакка, бу а?ыйах м?н??тэнэн дойду ба?ылыгын кытта к?рс??хтээх с?д? соруга атын кы?ал?аны барытын ?т?р?йэн, ?й?н-санаатын кынаттаах ыратыгар уйдаран, эбии эрчимирбиккэ, чэпчээбиккэ дылы буолан, Кремль ис тиэргэнин киэ? уора?айыгар эрэллээхтик ?ктэммитэ. Республикатын, дьонун-сэргэтин ту?угар туруорсуохтаах с?р?н боппуруостарын, икки ?р?ккэ хардарыта ту?алаах этиилэрин ?й?гэр ?сс? т?г?л бэрийэн, хат-хат тургута санаан к?рд???нэ, барыта ?йд?н?р, оруннаах курдук. Ол хайдах ылыныллара, т??? с?пк? ?йд?н?р? биллибэт. Бу и?эн кини былыргы ?б?гэлэрин, Ма?ары Б?дь?к?б?, Соппуруон Сыраанабы, Сэ?эн Ардьакыабы, санаталаан кэллэ. Ол барахсаттар дьоммут, омукпут ту?а диэн быраман мындаа дойдуттан сыар?а атынан айаннаан, сылы-сылынан кэтэ?эн-мана?ан, Федор Алексеевич, Екатерина II ыраахтаа?ылары к?рс?р чиэскэ тиксэн, син тылларын-?ст?р?н и?итиннэрэн, а?ыйах да буоллар сорох ?р?ттэрин ылыннаран, сылдьыбыт сырыыларын, сыалларын-соруктарын ситиспит курдук сананан т?н?ннэхтэрэ. Онно холоотоххо, кини, аныгы цивилизованнай ?йэ ки?итэ, бала?ыанньата чы?ха атына, ордуга биллэн турда?а. ?н?р съезд трибунатыттан тыл этэригэр правительство ба?ылыктара, Михаил Сергеевич бэйэтэ эмиэ бааллара. Кини тылын-???н хайдах ылынан, туох ?йг?-санаа?а кэлбитэ билигин биллиэ буолла?а…

Итинник иэрэ?-саара? санаалаах приемнай аанын аспыта. Михаил Сергеевич болдьоммут бириэмэттэн балтараа чаас хойутаан приемнаабыта. Илии тутуспутугар куба?ай ыты?а сэниэтэ суох сымна?ас ба?айы этэ. Сирэйэ-хара?а туох да бы?аарыыта суох, ылбат-биэрбэт к?р??нээ?э.

– Ну, как там у вас в Якутии? – сиэр бы?ыытынан, дьону к?рс? ??рэммитинэн илиитин нэлэ?нэтэн, остуолун иннинээ?и кириэ?илэни ыйбыта.

Михаил Ефимович эрдэттэн и?игэр иитийэхтээн сылдьыбыт санаатын, т?р??б?т Сахатын сирэ, кини дьоно-сэргэтэ былыргыттан быйылгыга диэри Россияны кытта биир дьыл?аны ?ллэстэн кэлбитин, дойдутун сирин-уотун, айыл?атын баайын ту?унан балай да киэ?ник хабан, ?н?рг? этиитин хатылаабат курдук кы?аллан, си?илии со?ус кэпсээбитэ. Манна кэлиэн иннинэ, иллэрээ к?ннээ?итэ эрэ, республика суверенитетын ту?унан Декларация бырайыагын б?т?н норуот дь??л?гэр та?аарбыттарын и?итиннэрбитигэр ки?итэ, соччо сэ?ээрбэтэх бы?ыынан, ?рд?нэн к?р?н олорбута. Бол?ойон истибэтэ, т?р?т атыны саныы олороро харахха тута быра?ыллара. Ха?ан эмэ, суолтатыгар эрэ, биирдии-иккилии тылы кыбытан сэ?ээрбитэ буолан ылара. Михаил Ефимович дойду президенин аахайбат, дьалайбат сы?ыаныттан курус гына т?сп?тэ, аара кэлэн и?эн элбэ?и к??пп?тэ, инникигэ эрэлин ыра санаата сыыйа ???н, симэлийэн хаалбыта. Хайдах эрэ ?й?-санаата кураанахсыйан, тугун эрэ албыннаппыт, сэнэбилгэ т?бэспит курдук санаммыта. Оннукка да холоонноо?о, былыр бэл орто ?йэлэр са?анаа?ы ыраахтаа?ылар Ма?ары курдук ??рэ?э суох саханы бол?ойон истибиттэрэ. Соппуруон Сыраанап, Сэ?эн Ардьакыап ту?унан этэ да барыллыбат, туруорсууларын, этиилэрин к?р?н-дь??ллэ?эн кэпсэппиттэрэ. Оттон бу с??рбэ?ис ?йэ б?тэ?игинээ?и цивилизованнай государство президенэ ааттаах ки?и элбэх араас норуот олорор улахан республикатын кы?ал?атын, инники дьыл?атын ту?унан а?ыйах м?н??тэ бол?омтотун ууран истибэтин хайдах сыаналыахха с?б?й? Михаил Ефимович бэрки?ээн бэйэтэ да билбэтинэн кылгас т?гэ??э тохтоон ылбытыгар Горбачев, тугу эрэ саныы олорон, эмискэ у?уктубуттуу, кэ?и?нии т?сп?тэ.

– Да-да, Михаил Ефимович, продолжайте, пожалуйста. Я вас слушаю.

– Михаил Сергеевич, я и в своем выступлении на первом съезде российских депутатов сказал и сейчас хочу напомнить вопрос о предоставлении Якутской АССР прав Советской Социалистической Республики как особой формы государства в составе обновленной России.

– Это сложный вопрос, Михаил Ефимович, надо тщательно обосновать, подготовить все законодательные, нормативные акты.

– Я все это изложил в своем выступлении на съезде депутатов, могу оставить текст выступления.

– Да-да, помню, как же, очень неординарное было выступление, – Горбачев, бол?ойорун биллэрэн, ?р?т-???э кэ?и?нээн, ыма?наан ылбыта.

Бэрт кылгас т?гэ??э тугу да эппэт, т?б?к-садьык к?л?гэ т?сп?т к??хт??? ара?ас харахтарынан халты к?р?н а?арбыта. Михаил Ефимович иннигэр улуу судаарыстыба кыахтаах, эрэллээх ба?ылыга буолбакка, охтоору м?хс?р кырдьа?ас ми?э ???э ??н?н-тэ?иинин ы?ыктан салайар кыа?ыттан тахсыбыт, санаа-оноо баттыгар ылларбыт улуктуйбут ки?и олороро.

Горбачевка 45 м?н??тэ олорон, санаата т??эн, дуу?ата кураанахсыйан тахсыбыта. Ити аата, дойду салалтатын, партия ?тт?ттэн туох да ?й?б?л? ки?и кэтэ?иэ суох. Ити санаатын ССРС Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлэ А.И.Лукьяновы, ССРС Миниистирдэрин Советын бэрэссэдээтэлэ Н.И.Рыжкову, ССРС Верховнай Советын Национальностарын Советын бэрэссэдээтэлэ Р.Н.Нишановы, РСФСР Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Р.И.Хасбулатовы кытта к?рс????лэрэ эмиэ бигэргэппиттэрэ. Кинилэртэн сорохторо син интэриэ?иргээбит, ?йд??б?т курдук тутунналлар да, дьыалатыгар ?й??б?т?хт?р?. Араа?а, маннык ту?ата суох то?уй к?рс????лэр кэннилэриттэн республика бэйэтин ба?ын бэйэтэ бас билиннэ?инэ эрэ бала?ыанньатын к?нн?р?нэр кыахтаа?ын Михаил Ефимович бигэтик ?йд??б?т буолуохтаах.

* * *

Союз та?ымыгар Михаил Ефимович Россияны кытта курдук ?йд????н? к?рс?бэтэ?э. Ол да буоллар бу хайысха?а да?аны таах олорон биэрбэтэ?э. Ол туо?утунан 1991 сыл от ыйыгар ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентин Павлов Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта буолбута.

Ол сыл с?рдээх куйаас, кураан сайын этэ. Онон буолла?а, ?й-санаа к???э с?ннь?нэн курааны утары охсу?ууга т?м?лл?б?тэ. Онно ханнык аныгылыы к??стээх дьа?алы ылыныы, олоххо киллэрии ньымаларын ту?аныы боппуруо?а республика салалтатын долгутара. Павлов чопчу ол кэм?э кэлбитэ.