скачать книгу бесплатно
Ырыкыныап илиитигэр Дуума?а дь??ллэ?иллиэхтээх боппуруостар испии?эктэрин тутан турара. Онно ма?найгынан хаа?ына суотугар Саха сирин олохтоохторугар училище а?ылларын ту?унан туруорсуу баара…
Сэттэ улуус мунньа?ын бы?аарыытынан, Киргиэлэй (Уот) Ыстаары?ыны кытта Ырыкыныап суруксут уонна Киллэм нэ?илиэгиттэн Дь?г??р Татаарынап тылбаасчытынан ыраахтаа?ыны кытта к?рс??э барар буолбуттара. Ол эрээри Уот Ыстаары?ын, т??рт уончатыттан эрэ тахсыбыт муус доруобай ки?и, туга-ханныга чуолкай биллибэккэ эмискэ ?л?н, бу дьыала олоххо киирбэккэ хаалбыта.
Степной Дуума уон биир сыл устата ?лэлээбитин кэннэ 1838 сыллаахха сэтинньи 22 к?н?гэр Иркутскай генерал-губернаторын дьа?алынан сокуоннайа суох тэриллибитинэн аа?ыллан, ?лэтин букатыннаахтык тохтоппута. Т?р??тэ биллэр, Дуума кимтэн да тутулуга суох дьор?ооттук ?лэлээн киирэн барыыта, ыраахтаа?ы администрацията, полицията сахалар ис дьыалаларыгар булку?ар кыа?ыттан тахсыыта губернаторы дьиксиннэрбитэ чуолкай. Ол да буоллар онно олохтоммут бэйэни салайыныы ньымата, «Устаап» нуормалара 1917 сылга диэри ту?аныллан кэлбиттэрэ…
Михаил Ефимович урукку дьыллар охсу?уулаах уор?аларын, оччотоо?у бы?ыыны-майгыны куруук илдьиритэн, анааран к?р?н, кэли??и кэм?э тэ?нии тутан толкуйдуурун с?б?л??р. Саха оло?ун тупсарыыга ма?най омук бас-к?с тойотторо турууласпыт буоллахтарына, кэли??и ?йэлэргэ сыыйа бэйэ и?иттэн ??рэхтээхтэр ??нэннэр норуоттарын ту?ун саныыр, кэлэр кэскили кэри?ниир са?а ара?а ??скээбитэ.
* * *
Сахалар ??рэххэ сыстыылара Саха сиригэр христианство итэ?элин киллэриини кытта ситимнээх. ХVIII ?йэ ортотуттан ыла сахалары с?рэхтээ?ин (крещение) са?аланар, онтон с??стэн тахса сыл буолан баран, ХIХ ?йэ 70-с сылларыттан ыла, ыраахтаа?ы былаа?а «туземецтарга» анаан оскуолалары а?арга бы?аарынар. Ха?аахтар о?олоругар аналлаах оскуолалартан ураты, церковнай-приходской ??рэхтээ?ин са?аланар. Хас да улууска оскуолалар а?ыллаллар. 1889 сыллаахха оскуола ахсаана 52-гэ тиийэр, онно 828 о?о ??рэнэриттэн 368-?а эрэ саха этэ.
Ыраахтаа?ы чиновниктарыттан сахалар губернатор И.И.Крафт аатын саамай ?рд?кт?к туталлар. Кини алта сыл салайбытын устатыгар сэттэ начальнай училищены, ?л??нэ трагын э?ээр 26 оскуоланы астарбыта. Ону та?ынан И. Крафт дьа?алынан Казань, Петербург, Москва университеттарыгар, институттарыгар ??рэнэр уонтан тахса Саха сирин устудьуонугар стипендия анаммыта. Эмиэ кини к???лээ?ининэн музей уонна библиотека дьиэлэрин тутууга ?п хомуллуутугар бэйэтэ 1500 солкуобайы сиэртибэлээбитэ. Ыраахтаа?ы администрацията Саха сиригэр ыыппыт «культурнай политиката» т??? да дуона суо?ун и?ин, ХIХ ?йэ иккис а?аарыгар саха норуотун сайдыытыгар ураты хоннохтоох хардыы о?о?уллубута бэлиэтэниэхтээх. Чэ, ба?ар, университеты, институту б?тэрбит саха ахсаана а?ыйах да?аны буоллун, ол гынан баран кинилэр омуктарыгар т???л??х ?т??н? о?орбуттарын санаан к?р??. Кинилэр бэйэлээх бэйэбит испититтэн тахсыбыт эрээри, букатын ураты, ?рд?к сайдыылаах дойдуларынан сылдьыбыт, та?ыччы киэ? билиилээх-к?р??лээх дьон буолаллар эбээт!
ХIХ, ХХ-с ?йэлэр ыпсыыларыгар олохтоох национальнай интеллигенция ??т ?р?мэтин курдук чараас ара?ата ??скээбитэ.
1883 сыллаахха Иркутскай т?рмэтигэр саха биир бастакы ??рэхтээ?э, ма?найгы учуонайа, естественнэй наукаларга кандидат Константин Неустроев баара-суо?а 25 саа?ыгар ытыллан ?лб?тэ. Бу ча?ылхай талааннаах, ??рэхтээх ки?и революционнай ?йд??х-санаалаах хаайыылаахтары кытта кистэлэ? суруйсууга уорбаланан хаайыллыбыта. Са?ардыы ситэн-хотон, сириэдийэн эрдэ?инэ, норуотугар ту?алыыр кыах биэрбэккэ, олус эрдэ тыынын быспыттара.
Константин Неустроевтан а?ыс сыл балыс (1866 с.) Василий Никифоров, норуотун бары кы?ал?атыгар барытыгар к??с-к?м?, ?й-санаа буолбут дьи?нээх интэлигиэн, оччотоо?у саха прогрессивнай ?йд??х-санаалаах бас-к?с уонна ??рэхтээх дьонун лидердэрэ, патриот, ки?и киэнэ кэрэмэ?э, омугун ту?угар ча?ылхай оло?у олорон ааспыта. Саха ??рэхтээхтэрэ барылара да?аны сурукка-бичиккэ аан бастаан полит-сыылынайдартан ??рэммиттэрэ барыбытыгар биллэр суол. Василий Никифоровка бы?аччы сабыдыаллаабыт дьонунан Константин Неустроев уонна кини Петербурдаа?ы университекка бииргэ ??рэммит табаары?а, университет кистэлэ? куру?уогун соруда?ынан ??рэх миниистирин Сабуровы дьон ортотугар сирэйгэ биэрэн саакка ыыппытын буруйугар Саха сиригэр сыылка?а ыытыллыбыт Папий Павлович Подбельскай буолаллар. Сыл кэнниттэн Иркутскайга кини холобурун Неустроев хатылаан ытылларга ууруллубут. До?ордуулар биир дьыала?а т?бэспиттэр эрээри, бириигэбэрдэрэ тус-ту?унан буолбута. Ону билигин хайдах ба?арар тойоннуохха с?п.
Папий Подбельскай Саха сиригэр кэлэн ?г?с саха ыччатын, ол и?игэр Василий Никифоровы, сурукка-бичиккэ эрэ буолбакка, уопсастыба, политика уонна экономика боппуруостарыгар кытта ??рэппит улахан ???л??х ки?и. Кини Дьокуускайга киирэ сылдьан Романовкатаа?ы ытыала?ыыга т?бэ?эн хомолтолоохтук ?лб?т. С??рбэ?ис сыллардаахха В.Никифоров Москва?а бара сылдьан Подбельскай огдооботун уонна уолун к?рс?тэлээбит. Подбельскай уола почта уонна телеграф наркомунан ?лэлии олорор кэмигэр киниэхэ сылдьан кэпсэппит.
1890 сыллаахха В.В.Никифоров Д?пс?н улуу?ун кулубатынан талыллан, са?а оскуолалары а?ыынан ?л???йэн ?лэлиир. Та?ара ?лэ?иттэрин к?рд????лэринэн бырабыыталыстыба сената кинини церковнай-приходской оскуолалар бочуоттаах попечителлэринэн бигэргэтэр. Синод киниэхэ Библияны бэлэх туттарар. В.Никифоров к???лээ?ининэн К?м?лт? сэбиэтэ диэн оскуолаларга ?б?нэн к?м?л???р б?л?х тэриллэн ?лэлиир. 1895 сыллаахха ??рэхтээ?ин и?ин ?р?? к?м?с мэтээлинэн на?араадаланар. Кэлин ??рэхтээ?ин уопсастыбатын тэрийээччилэрин ахсааннарыгар киирсэн, тыа оскуолаларын учууталларын бэлэмниир учительскай семинарияны арыйыыга ?г?с сыратын аныыр. Семинария?а нуучча тылын бастакы учууталынан кэлин саха алфавитын ааптара буолбут С.А.Новгородов ?лэлиир. Киниэхэ Василий Никифоров Петербурдаа?ы университекка киирэригэр стипендия анаан улахан к?м?н? о?орбуттаах. Оччотоо?у интеллигенция, ки?и с????н, ордук саныан курдук, т?мс??лээхтэрэ, бэйэ-бэйэлэрин ?й???лл?р?.
1898 сыллаахха В.Никифоров к???лээ?ининэн аа?ар библиотека, онтон сыл буолаат тыа ха?аайыстыбатын уопсастыбата тэриллэр. Соруга диэн ??рэхтээ?ин уонна сахалыы сир ?лэтигэр туттуллар сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйыы, агрономия т?р?ттэригэр ??рэтии. Бу уопсастыба уонча сыл устата улахан к?дь??стээхтик ?лэлээбитэ.
В. В. Никифоров 1905–1907 сылларга, ?р?б?л??сс?йэ кэмигэр, ордук тахсыылаахтык ?лэлээбитэ. Сибииргэ бэйэни салайыныы ту?унан дьа?ал тахсыбытыгар к?м?л????чч?лэринээн бэйэлэрэ Саха сиригэр земствоны киллэрии бырайыагын о?орбуттара. Онно сири барытын сахалар бас билиилэригэр биэрэри уонна Дуума?а сахаттан бэрэстэбиитэл баар буоларын модьуйсууну губернатор олох с?б?лээбэтэ?э. 1905 сыллаахха алтынньыга ыраахтаа?ы норуокка сымнатыы о?орорго к??эллибитэ. Нэ?илиэнньэ?э гражданскай к???л т?р?ттэрин олохтуур аатырбыт-сура?ырбыт Манифе?а тахсыбыта. Ки?и к??мч?лэммэт, саныыр санаатын к???л этэр-тыынар, араас мунньахтар, сойуустар тэриллиилэрэ хааччахтаммат буолбута. Оруобуна бу кэм?э земство боппуруостарыгар бары улуустартан мустубут бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буолбута.
В.Никифоров салайар тыа ха?аайыстыбатын уопсастыбата атын уопсастыбалары кытта бииргэ тэрээ?ин мунньа?ы (учредительное собрание) ы?ырыы ту?унан модьуйсубуттара. Еврейдэр, инородецтар, иновердар тустарынан сэнэбиллээх, баттыгастаах сокуоннары суох о?орорго туруорсубуттара. Дьокуускай ол к?ннэргэ, бы?ыты то?о аспыт халаан уутун курдук, ?р? оргуйан олороро. Араас миитиннэр, собостуопкалар, учууталлар, атыы?ыттар, ??рэнээччилэр, оспуоччуктар, бирикээсчиктэр сойуустара ?р?т-?рд?гэр тэриллибиттэрэ. Сыылынайдар уонна кинилэри ?й??б?т Василий Никифоров ба?ылыктаах сахалар куорат Дууматын ыларга холонон к?рб?ттэрэ табыллыбата?а.
Сахалар сойуустара ?рэллибитин кэннэ В.Никифоров хаайылла сытан Манчаары ту?унан пьеса суруйар. Норуот геройунан с?рэ?эр-быарыгар мунньуллубут туох баар кы?ыытын-абатын, сойуу?а ы?ыллыбытын, до?отторо-атастара т??эн биэрбиттэрин, былаа?ы утары туруула?ыыга со?отох хаалбытын суланан-су?харан этитэр. Пьеса была?ын тухары норуот ту?угар охсу?уу идеятынан ?р? к??р?? тэ?э дьон-сэргэ биир санаа?а кыайан т?м?лл?бэтиттэн хомойуу, хоргутуу к??стээхтик бэриллэр. Бастаан утаа самодеятельнай куру?уоктарга пьеса сахалыы оонньонорун цензура к???ллээбэтэ?э. Ол и?ин Пекарскай к?м?т?нэн айымньы кырыытын-кылаанын нарылыы т??эн баран нууччалыы тылынан эрэ оонньоноро к???ллэммитэ. Саха к?р??чч?лэригэр балай да ?р кэм ааспытын кэннэ к???ллэнэн, улахан с????н?, би?ирэбили ылбыта.
В.Никифоров кэлин публицистиканан хото дьарыктанар, олохтоох ха?ыаттарга ыстатыйалара, суруйуулара ситимин быспакка тахсаллар, бэйэтэ сурунаал тэрийэн та?ааттарар. Дьокуускайдаа?ы географическай уопсастыба салаатын ?лэтигэр кыттар, Кы?ыл Кириэскэ ?б? сиэртибэлээ?ини к???лээччи бы?ыытынан ылсан ?лэлиир.
1917 сыллаахха олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ кэмигэр былаас Дьокуускайга Г.Д.Петровскай ба?ылыктаах сыылынайдар илиилэригэр киирбитэ. Кулун тутар са?атыгар куоракка В.Никифоров бэрэссэдээтэллээх сахалар мунньахтара буолбута. Мунньах кыттыылаахтара ыраахтаа?ы у?уллубутунан э?эрдэлээн Петроградка телеграмма ыыппыттара.
Саха интеллигенциятын ?г?с ?тт? олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэни ??рэ-к?т?, элбэ?и эрэнэ к?рс?б?т буоллахтарына, ?кт??б?рдээ?и сабыытыйаларга сы?ыаннара араас этэ. 1917 сыл от ыйын ортотугар Саха сирин ?рд?нэн земство, ол аата бэйэни салайыныы былаа?а, киирбитэ. ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтэ В.Никифоровы уонна кини биир санаалаахтарын уйул?аларын хамнаппыта. Сэтинньигэ уопсастыба?а Куттал суох буолуутун кэмитиэтин, куораттаа?ы Дуума, байыаннайдар уонна баа?ынайдар депутаттарын Сэбиэтин, В.Никифоров ба?ылыктаах Саха национальнай кэмитиэтин холбо?уктаах мунньахтара ыытыллыбыта. Т?мс??лээх мунньахха Сэбиэскэй Арассыыйа ?лэлээн иитиллээччилэрин бырабыыталыстыбатын билиммэт ту?унан уураах ылыммыттара. Социалистическай ?р?б?л??сс?йэни ылыммат, олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэни к?м?ск??р кэмитиэт тэриллэр. Бассабыыктар салайааччыларын Олейниковы, Эренбуру, Андрееви?ы, саха хара ?лэ?иттэрин сойуу?ун бэрэссэдээтэлин М.К.Аммосовы тутан хаайталыыллар.
Кэлин ыытыллыбыт олохтоох бэйэни салайыныы мунньахтарыгар бассабыыктары, Сэбиэт былаа?ын норуот ?й??б?т? к?ст?б?тэ. Маннык бы?ыыга-майгыга, 1918 сыллаахха тохсунньу 20 к?н?гэр, Саха уобала?ынаа?ы земство мунньа?а ?лэтин са?алаабыта. Мунньахха ба?ылыыр-к???л??р оруолу федералистар ылбыттара. В.Никифоров земство салалтатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар, ол эбэтэр Саха сирин ситэриилээх былаа?ын салайааччытынан буолбута. Кини бассабыыктар былаа?ы кииннээ?иннэрин дь??лгэ туруорарга эппитэ. Петроград Саха уобала?ын салайыыга ороо?орун утарбыта. Саха сиригэр уобаластаа?ы земство уонна национальнай кэмитиэт бэрэстэбиитэллэрин холбо?уктаах былаастара салайыахтаа?а.
Олунньу 5 к?н?ттэн В.Никифоров уобаластаа?ы земство салалтатын бэрэссэдээтэлин дуо?уна?ыгар киирэн ?лэлээбитинэн барбыта. Толору сыл а?аара буолбакка, от ыйыгар, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас со?урууттан кэлбит этэрээт саатын-сэбин к????нэн олохтоммута. Земство, бэйэни салайыныы идеята самнарыллыбыта, ол эрээри оччотоо?у ?й-санаа м?кк??рэ б?г???? би?иги кэммитигэр олоххо киирбитэ.
В.Никифоров политическай олохтон туоратыллыбыта. 1922 сыллаахха Бурятия?а ?лэлиир, н???? сылыгар Саха республикатын салалтатын к?рд????т?нэн Москва?а кыраай сити?иилэрин быыстапкатын тэрийэн ыытар. Ол кэнниттэн ССРС салалтатын и?инээ?и Саха бэрэстэбиитэлистибэтигэр ?лэлиир. 1925–1926 сылларга М.К.Аммосов к???лээ?ининэн тэриллэн Саха сиригэр ?лэлээбит ССРС НА хамыы?ыйатыгар киирсэн, демография боппуруо?ун чинчийиигэ ?лэлиир. Э?иилигэр промысловай кооперация программатын о?орууга ?лэлии сылдьан тутуллан хаайыллыбыта. ОГПУ эрдэттэн буруйдаа?ыныгар т?бэ?эн, хаайыы балыы?атын куойкатыгар ?лб?тэ. Хайдахтаах курдук улахан ?йд??х, у?араабат эрчимнээх тэрийээччи, т?л?нн??х патриот ки?и олорон, ?лэлээн-хамнаан ааспытын норуотугар билиннэрбэккэ умуннаран сылдьыбыттарын ки?и билигин бэрки?ии эрэ саныыр. Олох уларыйбата?а, ?й-санаа у?уктубата?а буоллар, ?сс? т??? ?р умнууга сылдьыа биллибэт этэ.
Гавриил Васильевич Ксенофонтов 1888 сыллаахха т?р??б?тэ. Кини В. В.Никифоровтан 22 сыл балыс этэ. Т?р?пп?ттэрэ, улахан уоллара Гавриилтан ураты, ?сс? биэс уоллаахтара, ?с кыыстаахтара. Тыа начаалынай оскуолатын кэнниттэн Дьокуускайдаа?ы реальнай училищены б?тэрбитэ. Онтон Томскайдаа?ы университет юридическай факультетыгар, Иркутскайдаа?ы университекка ??рэммитэ. Томскайдаа?ы университеты б?тэрэн баран, 1912–1917 сылларга Дьокуускай адвокатуратыгар ?лэлиир. Оччотоо?у дьон ?й?гэр-санаатыгар и?эн хаалбытынан, кини суут дьыалатын олус ?йд??хт?к, эппиэтинэстээхтик ыытар эбит. Дьо??о ?т?? санаатынан, уус тыллаах араатарынан биллэрэ.
Ма?найгы аан дойду сэриитэ са?аланыа?ыттан общественнай уонна политическай ?лэнэн дьарыктанан барар. Сахалары аармыйа?а хомууру тохтотторбут ?т??лээ?э биллэр. Сэриигэ баа?ырбыттарга уонна ?лб?ттээхтэр дьиэ кэргэттэригэр сиэртибэ хомуйуутун хампаанньата са?аламмытыгар Г.Ксенофонтов Россия Кы?ыл Кириэс уопсастыбатын Дьокуускайдаа?ы салаатын салайбыта. Оттон ол уопсастыба олохтоох омуктарын салаатын В.Никифоров салайара. Онон кырдьа?астаах эдэр икки политик, бу кэм?э к?рс?н, бэйэ-бэйэлэрин ?йд???н, биир идейнэй ?йг?-санаа?а кэлбиттэрэ чуолкай.
Олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ саха интеллигенциятын инники к????э ?т?р?йэн та?аарыыта – олох ирдэбилэ. Саха ??рэхтээхтэрэ олус а?ыйах буоланнар хас биирдиилэригэр элбэх эбээ?инэс с?ктэриллибитэ.
Г. В.Ксенофонтов, Саха сиринээ?и уопсастыба?а куттал
суох буолуутун кэмитиэтин чилиэнэ, Дьокуускайдаа?ы уокурук суутун хамы?аара, олохтоох баа?ынайдар хамыы?ыйаларын салайан, саха омук култууратын тилиннэрии программатын о?орор. 1917 сыллаахха кулун тутарга саха уонна нуучча баа?ынайдарын холбо?уктаах съезтэрэ ыытыллар. Манна «К???л» диэн саха интеллигенциятын т?мэр федералистар холбо?уктара тэриллэр. Бу холбо?укка 400-тэн тахса саха басты? интэлигиэнэ киирбитэ. Г.Ксенофонтов «К???л» холбо?ук салалтатын чилиэнинэн буолбута. Программаларын с?р?н ис хо?ооно, сыала-соруга: омуктар бэйэлэрин дьа?анар, судаарыстыбаннастаах, бас билиилээх буолар бырааптарын билинэр, араас национальностар холбо?уктаах государстволарын федерацията. Федералистар Сибиир киэ?, толору бырааптаах, Сибиир Дууматынан салаллар ту?унан автономия буоларын модьуйсаллара. Г.Ксенофонтов Б?т?н Сибиир уонна Саха сирин икки ардыларыгар былаа?ы тыырсыы ?лэтигэр этиилэри киллэриигэ к?хт??х кыттыыны ылар. Федералистар Б?т?н Россиятаа?ы Учредительнай мунньах ы?ырылларыгар эрэллэрин с?тэрбэттэр. Онно депутакка кандидатынан Г.Ксенофонтовы аныыллар. Ону та?ынан кини 1917 сыл иккис а?аарыгар куорат Дууматын салайар. Бу кэм?э, бассабыыктар Саха сириттэн барбыттарын кэннэ, федералистар уонна эсердэр к????рб?ттэрэ. ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтин Г.Ксенофонтов эмиэ, В.Никифоров курдук, судаарыстыбаннай переворот бы?ыытынан сыаналаабыта.
1917 сыллаахха ахсынньыга Томскайга су?ал ы?ырыылаах Б?т?н Сибиирдээ?и съезд а?ыллан ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтигэр эмиэ м?лт?х сыанабылы биэрбитэ. Бу съезкэ Саха сириттэн кыттыахтаах Г.Ксенофонтов, Б?т?н Россиятаа?ы Учредительнай мунньахха депутат мандатын и?ин киирсэ сылдьар кэмэ буолан, сылдьыбата?а. Ол оннугар быыбарга кыайан, мандат ылар чиэскэ тиксибитэ. 1918 сыллаахха тохсунньуга съезд бы?аарыытынан Сибиири Сэбиэскэй Россияттан тутулуга суо?унан билиниэхтээх Сибиирдээ?и парламент ы?ырыллыахтаах этэ. Ону баара тохсунньу 26 к?н?гэр ы?ырыллыбыт Ар?аа Сибиирдээ?и Сэбиэттэр съезтэрэ бэйэтин дьа?алынан Сибиир Дууматын ы?ан кэбиспитэ. Дьону хаайталаа?ын са?аламмыта. Г.Ксенофонтов, Владивостогунан эргийэн, Сахатын сирин сайын эрэ булбута. Бу кэм?э Омскайга Сибиирдээ?и быстах салалта тэриллибитэ. Бу салалта Сибиирдээ?и Дуума ыытар ?лэтин-хамна?ын с?б?лээбэт этэ. Бассабыыктар кыр ?ст??хт?р? Колчак Сибиир Россияттан арахсарын, автономия буоларын бы?аччы утарар этэ. Инньэ гынан бассабыыктары утары эрээри, кинилэри кытта биир сыаллаах курдук буолан тахсыбыта. Оттон федералистар буолла?ына Сибиир автономията Саха сиригэр национальнай- территориальнай автономия ??ск??р?гэр инники хардыыга тирэх буолуохтаах диэн эрэнэ саныыр этилэр. Бассабыыктар уонна Колчак национальнай-территориальнай боппуруоска биир санаалаахтарын, кинилэр Сибиир Россияттан арахсарын ха?ан да ?й??хтэрэ суо?ун Г.Ксенофонтов ?йд??б?тэ уонна, уобаластарынан хайды?ыы ха?ан да тахсыа суо?ун билэн, политикаттан букатыннаахтык арахсыбыта. Ба?ар, ол ?ч?гэйгэ буолуон с?п, то?о диэтэххэ, т?м?гэр «Ураа?хай сахалар» курдук наука?а дьо?уннаахай историческай пааматынньык айыллыбыта. Хомойуох и?ин, ?лэ иккис тома сурулла сырытта?ына, 1938 сыллаахха саас тутуллан репрессияламмыта.
Саха ма?найгы интеллигенциятын биир тутаах тулаа?ынынан сахалыы уус-уран тыл а?ата, б?л????к А.Е.Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й буолла?а. Кини 1877 сыллаахха т?р??б?тэ, 1926 сыллаахха тюркологтар ма?найгы съезтэригэр Бакуга айаннаан и?эн аара Москва?а ?лб?тэ. ?кс?к?лээх ?л?кс?й ол-бу партия?а, хамсаа?ы??а кыттыбакка эрэ, бы?ыыны-майгыны тэйиччиттэн к?р?н олорон сэрэтэр, с?бэ-ама тылын к?т????чч? ыллам ырыа?ыт, сээркээн сэ?энньит бы?ыытынан норуотугар киэ?ник биллибитэ.
1912 сыллаахха Россия?а Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээ?и??э Саха сирин делегациятыгар киирсэн Кулаковскай эмиэ сылдьыбыта. Съезкэ анаан дири? ис хо?оонноох тыл этиигэ бэлэмнэммитэ кыайан олоххо киирбэтэ?э. Наар ыраахтаа?ыны ?р? тутуу, айхаллаа?ын, арбаа?ын с?пс?лгэнин с?б?лээминэ, тыл этиэхтээ?эр буолуох, кэлин ?тт?гэр т?р?т да?аны сылдьыбата?а. ?кс?к?лээх ол бэлэмнэммит тыл этиитигэр Сибиир с??счэкэлии, ты?ыынчалыы эрэ ахсааннаах хаалбыт кыра омуктарын ааттарын ааттаталаан туран, кинилэр эстэр суолга киирэн эрэр дьыл?аларын с?р?н т?р??ттэрин бы?ааран биэрэр. Олор ахсааннарыгар сахалары киллэрэн туран, с?р?н т?р??т?нэн Сибииргэ нуучча баа?ынайдарын к???р?? долгуна олохтоох омуктартан сирдэрин былдьаа?ы??а тириэрдэр диэн бэлиэтиир.
Столыпин былаанын бы?ыытынан, Саха сиригэр икки м?л?й??н нуучча баа?ынайа к???р?ллэн кэлиэхтээ?э, онуоха эбии саха тылдьытын ааптара Пекарскай, Россия географическай уопсастыбатыгар ?лэлии олорон, сахалары Муустаах муора кытылыгар к???рт??н баран, кинилэр оннуларыгар сиринэн сатаан дьарыктанар дьону олохтуохха диэбит сура?а Кулаковскайы улаханнык дьиксиннэрбитэ биллэр. Ол эрээри ку?а?ан ?ч?гэйэ суох буолбат диэбиккэ дылы, Столыпин террористар дьайыыларыгар т?бэ?эн уонна Ма?найгы аан дойду сэриитэ са?аланан, ол былаан олоххо киирбэккэ хаалбыта.
?кс?к?лээх элбэх ?й?-санааны этэр, с?бэни-аманы биэрэр аакка-суолга киирбит айымньытынан, суруйуутунан «Ойуун т??лэ», «Интеллигенция?а сурук» буолаллар. Бу ?лэлэригэр кини ??рэххэ сыстыбатах дьада?ы дьон ара?ата интеллигенция, киириилээх-тахсыылаах баай дьон к?м?т? суох ?р?ттэр, сайдар кэскилэ суо?ун этэр. ??рэх эрэ быы?ыахтаа?ын, атын омуктардыын тэ??э туруула?арга бы?аарар к??с буолуохтаа?ын то?о?олоон бэлиэтиир. С???? боруодатын тупсарыы, кымы?ы дэлэтии, дьада?ы дьо??о кредит биэрии с?пт????н, кулаагы кылаас бы?ыытынан э?ии сыы?атын ту?унан, о. д.а. ?г?с сыаналаах этиилэрэ били??и олохпутугар с?п т?бэ?эр. ?кс?к?лээх норуота сайдыан, бар?арыан олус ба?арара уонна эрэнэрэ. Олохпут б?г?н кини ба?атын, ?й?н-санаатын хоту сайдар…
Ыалдьыттар
Улуус ?б?л??й?н быраа?ынньыгар кэлбит ыалдьыттар, олохтоох салалта эрдэттэн тэрийбит былаанын бы?ыытынан, гостиницанан, ыалларынан тар?анан, ?с-т??рт хонук устата олорор сирдэрин буллулар.
Эдэригэр у?ук хоту оройуоттарга, ол и?игэр Эдьигээ??э «Коммунизм уоттара» ха?ыакка у?уннук корреспонденынан ?лэлээбит, билигин сынньала??а олорор Дь?г??р Маппыайабыс Бологуурап б????лэк ыала быраа?ынньыгынан сибээстээн туран биэрбит дьиэтигэр иккиэ буолан т?ст?лэр. Бииргэ олорооччута, уруккута Эдьигээн райпотугар биэс сыл ?лэлии сылдьыбыт эргиэн ?лэ?итэ Б?т?р??п Сэмэн Ыстапаанабыс, Сэрэх Сэмэн диэн хос аатынан биллэр биэнсийэлээх ки?и, эмиэ Дь?г??р курдук, тэрилтэтин ?б?л??й?гэр ы?ырыылаах ыалдьыт бы?ыытынан кэлбит. Икки орону та?ынан ?сс? раскладушка уонна утуйар та?ас бэлэмнэммитинэн сылыктаатахха, ???с ки?и кэлиэхтээх эбит бы?ыылаах.
Ыалдьыттар, айантан сылаар?аабыт дьон бы?ыытынан, тас та?астарын к???рэтинэн, сынньанардыы оронноругар тиэрэ т??эн сытынан кэбистилэр.
– Киэ?ээ ханна а?аталлара эбитэ буоллаа? – Сэмэн Ыстапаанабыс, саа?ырбыт ки?и сиэринэн кыыкынаан, хотулардыы унаарыччы тардан са?арар симик куола?а и?илиннэ.
– Остолобуойга кэлээри? диэбиттэрэ, – Дь?г??р тэрийэр хамыы?ыйа чилиэннэриттэн эрдэттэн хааччыйа ыйытан билбитин дьукаа?ар бы?аара охсон биэрдэ. – Киэ?э алтаттан сэттэ?э диэри болдьоммут кэми а?арыа суохтаах ???б?т.
– Ээ, туохтан тутуллан а?арыахпыт буолла?аай, аска ба?ас туочунай б???? буоллахпыт дии.
Ыалдьыттар, 70-нус сыллар б?т??лэрэ биир кэм?э т?бэси?эн ?лэлии сылдьыбыт дьон, Эдьигээн оччотоо?у оло?ун, дьонун-сэргэтин ту?унан уопсай ?йд?б?ллэрин ахты?ан, балай да ?р кэпсэтэ сыттылар.
– Дойдубут барахсаны к?рб?т?х да?аны ыраатта, отуччаны эрэ кыайбат сыл ааста?а дии. Балай да уларыйбыт, улааппыт.
– Этимэ да?аныы, с?рдээ?ин кэ?ээбит. Урут бу иккилии этээстээх уопсайдар суохтараа, билигин сыалай кваарталлар баар буолбуттар, сайдан истэ?э дии. К?н-дьыл да?аны аа?ара т?ргээн.
– Дьоно-сэргэтэ да?аны уларыйда?а. До?оор, бу санаан к?рд?хх?, былыр да, кэнники да?аны улахан дьон т?р??б?т-??скээбит дойдулара эбит ээ бу Эдьигээн, – Бологуурап, кэтэх тардыста сытан, туох эрэ ыраа?ы саныырдыы, дьиэ ?рд?н одуула?ар. – Шемяков Николай Васильевич – ССРС Верховнай Сэбиэтин икки т?г?ллээх депутата, Кычкин Иннокентий Гаврильевич – аатырбыт учуутал, президент Николаев, Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Хомус Уйбаан…
– Хайыы, доор, оттон олох былыыр Убаарыскайы? сытта?а дии, сахалыы ма?найгы ахтыы уус-уран айымньыны суруйбут ки?ии, – Сэмэн Ыстапаанабыс холку бэйэлээхтик тии?ин быы?ынан сыыйда.
– Кырдьык да?аны, эмиэ биир ураты ки?и. Сахалары чахчы ис с?рэ?иттэн с?б?л??р ки?и эбит.
– Хайыы, оттон сахалар оттолоругар ??скээбит ки?и буолла?а дии.
– Били??и ?т сахаларыгар айанын, сирдэрин-уоттарын ?ч?гэйдик к?рд?р?н суруйар буолбат дуо?
– Этимии да?аны.
Эмискэ ааны то?суйан тобугураттылар.
– Оок, ???с дьукаахпытын а?аллылар бы?ыылаах, – Бологуурап, со?уйбуттуу са?а аллайаат, аантан чугас сытар ки?и бы?ыытынан, оронугар олоро т??эн, ата?ын та?а?ын кэтэн хачыгырайда. Тиийэн ааны а?ан биэрбитигэр, дьиэ ха?аайката биир эдэр ки?ини баты?ыннаран киирдэ.
– Бу ???с квартира??ытын а?аллым. Дьэ, эдэр ки?и, манан раскладушка?а сытыа? буолла?а дии, та?а?ы? бу баар.
– Дорооболору?, Куодайыысап диэммин, – хаты?ыр, ?рд?к у?уохтаах, бэрбээкэйигэр диэри унньулуйбут у?ун хара сонноох, бартыбыаллаах эдэрчи ки?и, эрчимнээхтик хамсанан, о?онньоттору кытта илии тутуста.
Ха?аайка, намы?ах суон дьахтар, Бологуурабы куукуна?а ы?ыран киллэрэн, ыскааптарын арыйталаан чэйдииллэригэр аналлаах и?ити-хомуо?у, холодильнигын а?ан, икки улахан туу?аммыт балык, т??л??н-??н??н сытар анды, аллараа холбука?а хортуоска, луук баарын к?рд?тт??т?:
– Бу э?иги аскыт, бэйэ?ит астанан а?аа?. Мин быраа?ынньык к?ннэригэр кыыспар баран олоруом. Дьэ итигирдик, ?ч?гэйдик олору?, – ха?аайка барытын бы?ааран, ыйан-кэрдэн биэрдэ.
Бологуурап, махтанан-ба?ыыбалаан дьиэлээх дьахтары атааран баран, дьонугар киирдэ.
– Дьэ, до?оттоор, ас-??л ?рд?ттэн сиригэр т?бэспит дьон буоллубут. Холодильник и?э толору ас: хортуоскатыттан андытыгар тиийэ. К??стэниитин эрэ кыайыахха наада буолсу.
– Ама-ыы, доор, оттон остолобуой да а?а тотороо инии.
– Эмиэ да?аны оннук ээ. Чэ бэйи, дь???н?ттэн к?р?н и?иллиэ.
Са?а дьукаахтара к?р?д??ргэ тахсар аан кэннинээ?и к?х??? сонун ыйаан киирдэ. Хомуот ?рд?гэр турар телевизоры тиийэн тутан-хабан к?рд?, онтун-мантын эрийтэлээтэ да, ?лэлээн кэлбэтэ. Онтон ту?а тахсыа суо?ун билэн, телевизор ?рд?гэр сытар хас да чараас кинигэлэри ылан эргим-ургум туппахтаан к?р??т, аахайбатахтыы, Бологуурап оронун иннигэр турар сурунаал остуолугар ч?м?хт?? бырахта. Дь?г??р олору со?уйбут курдук э?итэ тардан ылан к?р?тэлээбитэ, хас да чараас медицинскэй брошюралары кытта Михаил Николаев «Глубина памяти» уонна «Новая Якутия. Начало» диэн дьо?ус кинигэлэрэ буолан биэрдилэр.
– Хайа, до?оор, то?о бу кинигэлэринэн быра?аттанны??
– Ээ, атыттар эбит.
– Хайдах атыттар?.. – Дь?г??р, ?йд??б?кк?, ки?итин ?р? к?р?н та?аарда.
– Художественнай кинигэлэр буолуо дии санаабытым.
– ?ы, онтон атыны аахпаккын дуу?
– Соччо аа?ааччым суох.
– Ноо, то?о?..
– Соччо интэриэ?иргээччим суох… – эдэр ки?и, ???сп?тт??, наар биир халыып хоруйдаан, кэпсэтэр ба?ата суо?ун биллэрдэ. Раскладушкатыгар тиэрэ т??эн, дьиэ ?рд?н одуула?а сытта.
Бологуурап, ки?итин и?игэр киллэрбэтэхтии, са?ата суох и?иэттэн кэбистэ. Брошюралары арааран ту?унан ууран баран, кинигэлэри ылан эр-биир эргитэ-урбата туппахтаан, чараас хахтарын тас ?тт?нээ?и ойууларын сирийэ одууласпахтаата: илин са?ах ?рд?нэн кытыаста кыы?ан са?ардыы тахсан эрэр к?н аннынан уйаара-кэйээрэ биллибэт к??х дуол тумарыктыйа нэлэ?ийэр. Ону ?рд?нэн аарыма кынаттарын сараадытан хомпоруун хотой к?т?н и?эр к?л?гэ ойууламмыт. Бу аата Хотой Айыы та?аралаах былыргы саха ураа?хай уу?ун сирэ-уота, дойдута к?рд?р?л?ннэ?э. «Глубина памяти» кинигэни арыйан аннотациятын аахта: «Вопросы о прародине человечества, происхождении и истории народа саха, предпосылки и проблемы зарождения государственности в Якутии. Эти и другие темы поднимаются в книге Президента Республики Саха (Якутия) Михаила Николаева».
Иккис кинигэ та?ыгар алмаас таас к?ст?р, Мирнэй куорат тиэмэлэригэр сы?ыаннаах б?л?х хаартыскалар бэчээттэммиттэр. Ис ?тт?гэр Михаил Николаев мичээрдии олорор мэтириэтэ, «Республика тутулуга суох экономикатын б???рг?т??гэ ма?найгы хардыылар уонна экономика с?р?н салаата – алмаас промышленно?а хайдах сайдан и?эрин ту?унан автор бэйэтин к?р??лэрэ» диэн бы?аарыы суруктаах.
Дь?г??р президент суруйталаабыт хас да кинигэтин урут аа?ан турар. Бу кинигэлэртэн ураты «Генетический вектор…», «Страницы жизни народа саха» диэннэри уонна Арктика ту?унан. Уопсайынан, суруйбута олус элбэх, хас да уонунан кинигэ дииллэр. Аахпыт кинигэлэриттэн сылыктаата?ына, кини с?ннь?нэн ыччакка, ??нэр к?л??нэ?э уонна нуучча дьонугар ту?аайан суруйар эбит. Дьи?инэн олус ту?алаах, кэскиллээх дьыала. Ону ыччаппыт, бу эдэр ки?и да аахайбаттык сы?ыанна?арыттан к?рд?хх?, итини ситэ сыаналаабат, интэриэ?иргээбэт курдук.
– До?оор, эн толору ааты?-суолу? ким диэ??иний, тугу ?лэлиигин? – Бологуурап са?а дьукаа?ын диэки с??рг?лээбиттии к?рд?.
– Куодайыысап Николай Петрович, журналиспын.
– Ханнык ха?ыакка?
– К???л пресса?а…
– Ээ, аны оннук баар эбит дуу? Былыр би?и сахалыы тыллаах икки эрэ ха?ыаты – «Кыымы» уонна «Эдэр коммуни?ы» билинэр этибит.
– Ити ханнык кинигэ ту?унан этэ?иит? – Бологуурап илиитигэр эргим-ургум тутан арыйталыы олорор кинигэтин к?р?н, Сэмэн Ыстапаанабыс сэргэ?элээбиттии ыйытта.
– Бастакы президеммит Николаев кинигэлэрэ.
– Ээ, ону этэр эбиккит дуу, элбэх кинигэлээх дииллэр даа, мин эмиэ биирдэрин да?аны аа?а иликпиин.
– Сыыстарар эбиккин. С?рдээх ыраас санаанан, инникини, кэскиллээ?и ыччакка, республика, Арассыыйа норуоттарыгар анаан суруйар ээ, ону аахайбаппыт.
– Дьи?инэн оннук б???? буолла?а дии, барахсан ыраа?ы ?т? к?р?р ки?и. Ол гынан баран наар нууччалыы суруллубут буолаан, дьон аанньа аахпат дии саныыбыын.
– Оттон нууччалар аахтыннар диэн нууччалыы суруйан эрдэ?э дии, – Дь?г??р, кинигэни арыйталыы олорон, санаа таайтарыылаахтык са?арда. – Саха оло?ун, историятын, бы?ыытын-майгытын олохтоох да, тас да?аны нуучча тыллаах омуктар биллиннэр диэн.
– С?пк? этэ?иин, пропагандалыыр буолла?а дии.
– Оннук буолбакка, бэл ???ээ былааска олорор тойотторбут билбэттэр дии, хайдахтаах тыйыс усулуобуйа?а олорорбутун, ?лэлиирбитин.
– Оттоон оннук ээ-э… – Сэмэн Ыстапаанабыс улгумнук с?б?лэ?эрин биллэрэр.
– К?р?, бу дьо?ус кинигэ?э би?иги историябытыгар сы?ыаннаах ?с боппуруоска с?рдээх интэриэ?инэй бы?аарыылары биэрэр. Бу мин урут аахпыт кинигэм, билигин ол миэстэлэри булуом, – Дь?г??р, «Глубина памяти» кинигэттэн наадалаах миэстэлэрин к?рд??н, страницаларын т?ргэн-т?ргэнник ?рд?лэринэн к?р?н арыйталаабытынан барда. – Бу Юрий Мочанов диэн археолог учуонай 1982 сыллаахха ?л??нэ у?а биэрэгэр, Дьокуускайтан чугас со?уруу сытар Дири? ?рэххэ, т?? былыр, 1,7 м?л?й??н сыллаа?ыта, олоро сылдьыбыт дьон туттубут сэптэрин-сэбиргэллэрин булбут. ?ск?т?н бу булумньулар айыл?а о?о?уута буолбатах буоллахтарына уонна сыллара табата бигэргэннэ?инэ, ки?и аймах аан бастаан Африка?а ??скээбитин ту?унан ?йд?б?л т?рд?ттэн т??рэ эргийэригэр тиийэр.
– Ноо, ол аата хайдаах?..
– Ол аата, тымныы, тыйыс айыл?аны утары туруула?ан тыыннаах ордуу усулуобуйатыгар ?й-санаа, эт-хаан ?тт?нэн у?аарыллан, ки?и аймах аан бастаан хоту дойдуга эрэ ??ск??н с?п диэн этэр.
– ?уй-йиэ-э, эмиэ да с?пк? дылы эбит ээ-э.
– Эс, убедительнайа суох, – эдэр ки?илэрэ кэпсэтиигэ кыттыытын к?р?ч??ктэ?ииттэн са?алаата.
– Ноо, то?о оннук саныыгын?
– Мочанов булумньулара да, датировкалаа?ына да?аны саарбахтар.
– К?р да, до?ор, строгай ки?и буоллу? дьэ. Ол эрээри манна да?аны эн этэргэр маарынныыр баар эбит, – Дь?г??р кинигэ биир страницатын балай да у?уннук сирийэн к?рд?. – Эмиэрикэ археологтара ити тэриллэри 260 – 370 ты?ыынча сыллаа?ылар диэн бы?аарбыттар. Оччотугар да?аны ?л??нэ хочотун олох эрдэтээ?и дьон булбуттар эбит диэн этиллибит.
– Оо, быданнаа?ы кэм эбиит, оччотоо?ута дьон букатын дьиикэй кэмнэрэ буолла?аа, – Сэмэн Ыстапаанабыс с?хп?тт?? а?аатынна.
Куодайыысап, э?элээхтик к?лэн м?ч??нээт, бэрки?ээбит-тии, ба?ын бы?а илги?иннэ.
– Ол Мочанов булумньулара сымыйата-кырдьыга ?сс? дакаастаныан наада. То?о эрэ ол малларынан тутта сылдьыбыт оччотоо?у дьон бастарын у?уо?ун баччаа??а диэри була илик дии.
– Дьээ-э диэ эбитээ, доор.
– Ок-сиэ, дьэ тордуох ки?и буолан биэрди? ээ. Ол гынан баран онту? Мочановынан эрэ бы?аарыллыбат эбит. Атын дакаастабыллар бааллар.
Куодайыысап, сол да э?элээхтик ыма?ныырын кубулуппакка, ?сс? тугу этэр эбит диирдии, Дь?г??р диэки хайыста. Ки?итэ, кинигэтин т?тт?р?-таары арыйбахтаталаан, бииртэн биир холобурдары бы?ыта тутан аа?ан биэрэ-биэрэ, бы?аара олордо:
– Т?? былыргы дьону?, т??? да дьиикэй а?аардаах буоллаллар, холбо?он ??р?нэн сылдьан бултуурга ??рэммиттэрэ чуолкай. Холбо?ууттан, сомо?оло?ууттан, судургу да буоллар, итэ?эл к?р??нэрэ ??ск??ллэр. Тыын ?лл?й? буолбут булт с?р?н к?р??нэрэ тайах кыыл, таба оччотоо?у дьон с?г?р?йэр та?аралара буолаллар. Тайах, таба, э?э уобарастара ???йээннэригэр, ?гэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар и?эр т?бэлтэлэрэ нуучча сирин хоту ?тт?гэр эрэ буолбакка, киин, со?уруу уобаластарыгар, Украина?а, Польша?а, Ар?аа Европа дойдуларыгар Пиренейскэй тумул арыыга тиийэ олохтоох норуоттарга баар буола сылдьыбыт эбит.
– Аата дьиибэтэ, ону туох дакаастыыр эбитээй? – аны Сэрэх Сэмэн, саарба?алаабыттыы, туо?ула?ан унаарытта.
