скачать книгу бесплатно
Безнең заман кешеләренең йөрәгендә яхшы романтика, канатлы романтика яши. Алар һәркайсы үзенең йөрәгендәге кадерлеләренә карата: «Ут эчендә йөргән чакларында җуйгандыр ул мине дисеңме? Юк, җаным белән ышыклап алып чыктым һәлакәтләр аша мин сине!» – дип әйтә ала торган кешеләр алар.
Әдәбиятка килүнең икенче елында, 1926 елда ук инде «Безнең башлар давылларда, данлы давылларда гомер итәләр: һәр икәүнең гомере – тиңсез роман, һәр берәүнең көне – хикәя» дигән фикергә килгән идем. Гомер юлларым әле дә менә шул: алдан төсмерләнгән романтика җилкәнендә еллар диңгезе аша киләчәккә табан баруда дәвам итә. Яхшы мәгънәдәге романтика – кеше җанының канатларыдыр, күрәсең. Табигатькә, аның кешеләренә карыйсың да, күзләр камаша. Рәхмәт аңа – романтикага: тормышның ямьнәренә сокланырга һәм чыдам булырга өйрәтә ул.
Еллар һәм юллар безне һәркайда шундый кешеләр белән очраштырды. Бу китаптагы кайбер шигырьләрдә сурәтләнгән Хабул образының үрнәге (прототибы) Лысьва заводы пролетариаты арасында яшәгән бер зимагур металлург иде. Утлы, канлы бунтка әверелеп киткән сыйнфый көрәшкә катнашучыларның берсе буларак, ул асарга хөкем ителә. Әмма муенына дарның сабынланган элмәге кидерелгәндә, асып үтерүне егерме еллык каторга белән алмаштыру турындагы телеграмма килеп төшә. Шуның аркасында гына үлми кала. 1917 елда Себердән, каторгадан кайткач, эшафотта басып торган чагындагы кичерешләрен ничектер тыныч кына, гади хәл итеп кенә сөйләп биргән иде. Үлемгә хөкем ителүне, бәлки, ул чынлап та җиңелрәк кичергәндер: аның йөрәгендә бит үзен үзе юатырлык, вөҗданын тынычландырырлык канатлы, дәртле романтикасы булган; ул бит, үз сүзләре белән әйткәндә, «канга батса баткан, әмма буржуйның да башын вата алган», һәм бу «гаебе» өчен үз суды түгел, ә кан дошманы царизм суды хөкем иткән бит аны.
Кешелек дөньясында, үзләрен күреп белгән һәм күрмәгән остазларым-йолдызларым бар. Шуларның берсе – элеккеге Россиядәге милләтләрне халыклар төрмәсеннән азат иткәне, җир йөзендә беренче тапкыр социалистик дәүләт төзегәне, соңгы васыятьләрен әйткән сәгатьләрендә башка халыклар белән беррәттән татар халкы исемен дә телгә алганы – һәрвакытта гомерем, иҗатым күкләрендә Казык йолдыз булып балкып тора. Тормышымның томанлы, болытлы көннәрендә дә иманым кебек булып йөрәктә яшәде ул. Остазларымның икенчесе Галимҗан абый булып төсмерләнә.
Әни, миңа татар телендә исемнәре булган йолдызларның урыннарын табарга өйрәткәндә: «Әнә шул Казык йолдыз тирәсендәге Җидегәннәргә карап, төннең кайсы сәгате икәнен белерсең, юлларыңны ачыкларсың…» – дигән иде.
Аларны, йолдызларны, төрле меридианнардан күзәтергә туры килде. Алар һәркайда, монда да, Көнчыгышта да шул ук урыннарда икән. Кеше дә шулай: үзенең «Казык йолдызы»на карата кайсы төштә, кайсы җирдә булса да, беркем дә, берни дә аны үзенең асыл орбитасыннан чыгара алмый икән.
…Син дә бит бер
Туктарсыңдыр, йөрәк.
Ә шулай да нигә син… тыныч?
Менә шундый – яшәп туялмаслык
Гаҗәп нәрсә шул син, и Тормыш!
Хәсән Туфан
1970
I
Денем син, бәгърем, туган тел,
Күрәсең, шуңа күрә,
Башымны идерсәләр дә,
Йөрәгем аягүрә лә,
Йөрәгем аягүрә.
ГОМЕРЕМ ЮЛЫ
Зирәк илем, кыю, чая илем,
Сиңа бит бер сүзем бар минем, –
Йә үлемемдә шуны, йә теремдә
Искә ал идең:
Һәр эшне мин
Башкардым тик бары
Синең өчен кирәккә күрә.
Кирәк төштә утка-суга кердем
Бата-чума һәм яна-көя.
Йөрәгемне, илем,
Кул кылмаган
Саф рәхмәтең синең иркәли.
Дулкынланып шулай, канатланып
Үтеп барам гомер үтәли.
Һәлакәтләр юлда очрый калса,
Кирәк булса корбан булуым,
Дөнья сиңа әйтә алыр, илем:
– Үзең кебек иде бу улың!
Сиңа, илем, антым бу минем.
Мин тик шуны әйтмәкче идем.
1956
«Иске көнгә, нәләт төшкерегә…»
Иске көнгә, нәләт төшкерегә,
Ни дисәң дә аңа аз сыман:
Мин каралып беттем ул тормышта
Сусыз җирдә үскән каз сыман.
Карт-корылар әйтә торган иде:
«Кырыктан соң акыл утыра…»
Акыл микән? Кырык аръягында –
Анда картлык көтеп утыра.
Мин «калошка утырмыйча гына»
Утырмакчы идем акылга,
Эшнең алай барып чыкмаслыгын
Аңлаттылар миңа – факырга…
1937
«Алтын куллы халык булсаң да, син…»
Алтын куллы халык булсаң да, син
Бәхет йөзе күрә алмадың.
Эткә ыргытылган сөяк кебек,
Аяк асларында аунадың.
Кеше булып туган булсаң да, син
Кеше төсле яши алмадың.
Тирмәләрдә, мәчет идәнендә,
Баяр җирләрендә аунадың.
Парахудта – багаж арасында,
Тимер юлда – сәке астында,
Төрмәсендә бары түр башында
Урын бирде сиңа бу дөнья.
…Сан ягыннан байтак булсак та, без
Сансыз халык идек Рәсәйдә.
1937
НИ КӨТӘ СИНЕ ЯКЫНДА?
Бу төштә яңа кеше син,
Сизенми әле башың,
(Чәчләре генә әлегә
Кырылган бары аның).
Сизенми әле синең баш
Ни көтә алда тагы.
Мондагы сагыш!.. Туганкай,
Үлчәрлек димсең аны?!
Бу сәер хәлләр, янәсе,
Вакытлы язмыш кына.
«Зэк» дип аталуы да
Очраклы ялгыш кына,
Бер иптәш синең «эш»еңне
Тикшерә җайлап кына,
Бәланең әле баласын –
Иң вагын сайлап кына…
Сизенми әле синең баш:
Ни көтә алда аны.
Тик чәче генә фәкыйрьнең
Кыркылган әле бары…
«…Җитәкләп» китерделәр дә…»
…«Җитәкләп» китерделәр дә
«Сөйләшеп» утырдылар:
«Исәнлек-саулык» сорашып,
Анкета тутырдылар.
Ул «Идел-Урал» турында
Нәрсәдер сөйли, сорый.
Ә минем күңел еракта,
Иректә очып йөри.
«Ничек, – дим, – якын танышлар
Булмасын болар минем?
Идел ул – туган җирем ич!
Ә Урал – торган җирем!
Кем дә кем, әйтик, әгәр дә
Бөтенләй өмми түгел,
Ул «Урал эскизлары»м бит
Аз гына белми түгел.
Уралның, иптәш, ялкынлы
Халыгын сөйде йөрәк.
Бозларын түгел, Иделнең
Кызларын сөйде, димәк…»
Килешле итеп кенә, ул
Өстәлгә ямый-ямый:
«Без сиңа иптәш түгел! – ди, –
Абайлап сөйләш, абый».
Җилкенеп җайлы гына бу,
Килешле генә дулап:
«Без түгел, сиңа иптәш, – ди,–
Тамбов бүресе, дурак!..»
«Әйе, – дим, – иптәш түгел без,
Бусы, – дим, – пожалуй, рас.
Ә дустым урыны турында…
Ул ягың ялгыш бераз.
Дускаем китте бит аннан,
Ул анда кайтмас тагын,
Мәңгегә безнең йөрәктә
Калдырып урманнарын…»
Үз эшен бик тә уңышлы
Үтәгән кеше сыман,
Кулларын уып куя бу,
Мин исә уйга чумам…
«Ә-ә-ә, – ди бу, – Тамбов…
Урманнар… Китүе сезгә анык…
Инде баш тартып карагыз,
Сүзләрең безгә танык…»
Хет үтер, кабул итәлмим
Мин сезнең сүзне бөтен.
Тын Тамбов урманнарыннан
Аеру аны читен:
Ул үзе барган тарафка
Ияреп барды алар,
Мәңгегә безнең халыкның
Күңлендә калды алар.
Такташы белән кулга-кул,
Казанга килде алар.
Такташ юк. – Мәңге халыкның
Күңелендә инде алар.
Мәңгегә китте. Җыр калды.
Тылсымлы безнең нәсел:
