скачать книгу бесплатно
Октябрь башында һава бозылып китте. Калын кара болытлар астыннан кояшның күренеп тә караганы юк. Иртәдән кичкә кадәр салкын җил дөньяны актара. Әледән-әле яуган карлы яңгыр тамчылары киемнәргә, битләргә сылана. Шундый көннәрнең берсендә Ислам әнисен кичке савымга озата барды. Ферма эченә кергәч, бәйдәге сыерларны карап торды. Ул бер нәрсәгә шаккатты: торакның кайсы гына төшенә күз салсаң да, бөрешеп, пычранып беткән мәчеләр утыра. Нишләп биредә мәчеләр күп, дип сорагач, әнисе ташландык мәчеләр көннәр суытуга торак эченә керә, дип аңлатты. Сыер савучылар, аларны кызганып, сөт тә бирәләр икән.
Кайтырга чыкканда, карлы яңгыр көчәйгән, җил тагын да ныграк исә иде. Ул, йөзен җилдән саклау өчен, арты белән атларга тотынды. Шунда ферма стенасы янында басып торган җирән эткә күзе төште. Аның янында бер мәче кыймылдый. Ислам, бара торган юлын ташлап, тирес катыш балчыкка бата-бата, шулар янына атлады. Килеп җиткәч, тыны кысылып туктап калды. Әтисенең бияләе кадәр мәче баласы этнең корсак астында, аяклары арасында нишләргә белмичә дерелди, үзе ишетелер-ишетелмәс кенә мияулый иде. Эт кымшанмыйча басып тора, әллә кызганудан, әллә ачуланып, мәче баласына карап-карап ала. Ул үзе дә каяндыр китереп ташланган эт, ахрысы. Йоннарына учма-учма балчык ябышкан, теләсә кайда аунаганлыгы күренеп тора. Мәче баласы башыннан койрыгына чаклы пычракка баткан, йонының сары икәнлеген чамалап кына була. Гәүдәсе дер-дер калтырый. Карлы яңгыр мәче баласының йон төбенә кадәр үткән, бармак бите кадәр дә коры җире калмаган. Бер колагы яртылаш ертылган, аннан кан саркып тора. Ул бичара, этнең аякларына ышкынып, җылы эзли, өскә үрелеп, үзенең авызын аның корсагына тидереп ала, этнең корсак астында юешләнеп эчмәкләнгән йоннарына үрелә, яламакчы булып азаплана. Мәче баласы тәмам хәлсезләнгән, тавышы да юньләп чыкмый, кайчакта егыла язып чайкалып та китә… Исламның бу кадәр кызганыч күренешкә тап булганы юк иде. Аның күзләреннән яшь бәреп чыкты. Әллә аларны кызганудан, әллә салкын җилле яңгырдан ул үзе дә калтырарга тотынды. Эт, нишләптер акрын гына кузгалып, ферма башындагы ишеккә таба китте. Мәче баласы аңа иярде. Тик юньләп атлый алмады, бер адым ясауга авып китте. Бераз хәл алгач торып басты, тагын атлагандай итте дә туктап калды. Эренләп беткән күзләре белән мөлдерәп Исламга карады. Ул, корыган әрекмән яфрагы өзеп, мәче баласының аякларын, йоннарын сөртте. Куртка кесәсендә иске газета бар иде. Аны газетага төрде дә күкрәк турына тыкты. Мәче баласының калтыравы аның бөтен гәүдәсенә таралып, бала йоннарын кабартты. Күпме җан ияләре төрлечә интегә, җәфалана. Алар белән чагыштырганда, кешеләр оҗмахта яшиләр. Мәче баласының калтырануы бераз кимегән шикелле тоелды. Аны кая куярга соң? Өйдә болай да ике олы мәче, Юлбарысның балалары бар. Әтисе керттермәячәк. Тегеләрен дә бик өнәп бетерми. Ислам мәче баласын мунча алдына куярга булды. Мунча кичә генә ягылган килеш, бер атнасыз ягылмаячак. Шуңарчы нидер уйлап табасы булыр. Ул өйгә кереп тормыйча гына, сарайдан бер катыргы тартма алып, эченә иске чүпрәк салды, шундагы тәлинкәне дә эләктерде. Күренми торганрак почмакка урнаштырып, мәче баласын тартмага яткырды. Бер йомры сөт, ит кисәге чыгарып салды, су куйды. Әллә нинди зур эш эшләмәсә дә, аңа җиңел булып китте. Кич кереп карады: мәче баласы бөгәрләнеп йоклап ята, йоннары да кибә башлаган иде. Ертылган колагы гына шул килеш, ул ялгана алырлык түгел иде инде. Шатлыгы эченә сыймады Исламның. Мәче баласын үлемнән коткаручы бит ул! Ләкин фермадагы сыер тизәкләре арасында йөрүче мәчеләр аның күз алдыннан китмәде. Әтисе белән баргач, мастерской тирәсендә дә күргәне бар адаштырылган мәчеләрне. Аларына ничек ярдәм итәргә соң? Хуҗасыз этләрне авыл җирлеге башлыгы аучылардан аттырып тора. Эт атучыларның мылтык тавышын ишетсә, Ислам урынына капланып ята. Күрү түгел, мылтыкның шартлаганын да ишетергә теләми. Ул этләрне атучыларның җаннары юк микәнни? Ислам әтисенең андый эшкә бармаганын белә. Ә менә Әхтәм абый дәртләнеп йөри, диләр. Йоны әйбәт этләрнең, аткач, тиресен дә тунап ала, диләр. Кешеләр белән үзебезнең янәшәдәге җан ияләре арасында сугыш бара. Кешеләр аларны төрлечә кысрыклый, җәберли, ул җан ияләрен яклаучылар гына йә бик аз, йә бөтенләй дә юк. Урманнарны да рәхимсез кисәләр, яндыралар. Андагы бичара җәнлекләрне автоматлар, вертолётлар белән аулыйлар, диләр. Әйләнмә күлдән балыкны электр тогы җибәреп тотучыларны былтыр полиция эләктерде. Ул хакта бөтен авыл шаулады, район үзәгеннән килгән браконьерлар булган алар. Суга ток җибәргәч, анда балык түгел, бер генә тере җан иясе дә калмый, ди. Болар хакында әйләнә-тирәне саклау дәресләрендә дә даими сүз алып бара укучылар. Ләкин мәктәптә сөйләшү белән генә берни дә үзгәрми шул.
…Мәче баласын мал өе почмагына күчерергә туры килде. Чөнки ял көне мунча ягачаклар. Әлегә беркем дә сизмәде сизүен. Ислам хәзер ферма, мастерской тирәләрен дәрестән соң кичкырынрак бер урап кайта торган булды. Шулай йөргәндә, тагын ике мәче алып кайтып мал өенә урнаштырды. Бер-берсенең хәлләрен аңлагангамы, әллә алар баштан ук таныш булганнармы, сугышып та карамадылар. Аңа ферма тирәсенә мәче баласы китереп ташлаучыларны да күрергә туры килде. Ерактан гына күзәтеп торды да, адаштыручыны танып калып, мәчесен кабат аның ихатасына илтеп атты. Әмма ул гына түгел, аның үзен дә күзәтүчеләр булган икән. Мәктәптән кайтканда, беркөн Энҗе:
– Сине өеңә мәче баласы җыя икән, дип сөйлиләр, хакмы ул? – дип көлде.
Аның бу сүзләреннән Исламның битләре ут булып яна башлады.
– Кеше ышанмаслык сүзне чын булса да сөйләмә, – дип котылса да, бу инде җитди кисәтү иде.
Андый сүзнең таралуына аның үзенә дә ышанырга туры килде. Беркөнне кич ишегалдында ябалак-ябалак кар яуганга хозурланып йөргәндә, агач бакчасына нидер ыргыткан тавыш ишетелде. Ислам ашыгып барып урам капкасын ачса, берәү йөгерә. Гәүдәсеннән шундук Зөлфәт икәнен танып, Ислам аның артыннан ташланды һәм куып тотты.
– Син нәрсә ыргыттың безнең бакчага? – диде Ислам ачулы тавыш белән.
– Ыргытмадым, – диде Зөлфәт, мыш-мыш килеп.
– Ыргыттың бит, әйдәле!
Ислам аны сөйрәп диярлек үзләре турына алып китте. Ишегалдына кереп, бакчага күз салгач, анда кычкыра-кычкыра кар ярып килүче мәче күренде.
– Бу бит сезнең карт мәчегез, – диде Ислам.
Зөлфәт дәшмәде.
– Ник аны безнең бакчага аттың?
– Абый адаштырырга кушты. Мин тыңламаган идем, яңагыма берне тондырды, – диде Зөлфәт елак тавыш белән. – Сезнең бакчага ташларга кушты, Тургай, кызганып, өенә алып керә аны, диде.
Ислам аның борын төбендә йодрыгын селкеде:
– Алып керермен мин сиңа! Әллә бездә песи приютымы? Хәзер үк өеңә алып кайтып кит!
– Алмыйм, абый үтерә мине…
Зөлфәт мәчегә якын килергә дә уйламады. Ислам аны куркытып җиңмәкче булды:
– Ә син беләсеңме песи каргышының нинди куркыныч икәнен?
– Ю-у-ук, – диде Зөлфәт, әйтмәс борын курка да башлап.
– Мәче каргышы төшкән кешеләрнең аяк-куллары корышып, тәгәрмәч шикелле кәкрәеп, акырып яталар. Кайберләре лимон кебек саргаеп кибә, скелетка әйләнеп үлә. Күзләре атылып чыгып, дуракланганнары да бар. Мәче каргышы – дөньядагы иң куркыныч нәрсә ул. Шуңа күрә Шүкә синнән адаштыртмакчы була да. Үзенең тилмереп, газапланып үләсе килми…
Ислам уйлаганнарын сөйләп тә бетерә алмады, Зөлфәт мәчесен эләктерде дә өйләренә йөгерде…
Ләкин бичара мәчеләргә булышу үзенә бөтенләй уйламаган мәшәкатьләр китереп чыгарыр, дип, башына да китермәгән Ислам. Алары алдагы көннәрдә иде әле…
Кичә көне буе, бүген төне буе ишеп-ишеп кар яуды, буран котырды. Мондый көннәрдә Исламга нидер була, шушы карлар белән шаяра-шаяра, искән җил белән үртәшә-үртәшә, урамнар буйлап, таулардан, әрәмәләрдән әйләнеп йөгерәсе килә. Мәктәпкә барганда һәм кайтканда, ул малайларны ияртеп, урам буйлап түгел, юри ындыр артлатып, тау битләреннән йөгерә-йөгерә кайта. Бүген ял көне. Ул, иртүк торып, ишегалдындагы кар көри торган зур көрәк белән карны як-якка чөеп-чөеп ыргытырга кереште. Кар шулкадәр җиңел, аның авырлыгы сизелми дә иде. Ислам көрәген куйды да әтисе ясаган «Т» хәрефе төсле эткече белән карны коймага таба этә башлады. Ул бу эшне дәртләнеп йөгерә-йөгерә башкарды. Мамык кебек җиңел кар әйтерсең лә үзе эткечне сөйрәп бара иде. Ислам, ишегалдын чистартып бетерде дә, койма башыннан бер уч кар алып сүз башлады:
– Сез шундый якты, җылы, әллә йолдызлар яныннан ук төштегезме? Яз җиткәч, битләрегезне кояш менә шушылай итеп ялый башлар әле.
Ул карны теле белән ялагандай итте.
– Улым, кар ашыйсың түгелме соң?
Әтисенең тавышына Ислам ялт итеп борылып карады. Алар әнисе белән эшкә барырга чыкканнар иде.
– Ашамыйм, телне генә тидереп карадым. Кардан әллә нинди хуш исләр килә.
Әтисе аны кочаклап алды.
– Үсәсең бит, улым, – диде ул горур тавыш белән. – Безнең ярдәмчебезгә әйләнеп барасың.
Исламга бу сүзләрне ишетү шулкадәр рәхәт иде.
– Ишегалдын көрәп бетерә язгансың бит, – диде әнисе, аның аркасыннан сөеп.
Ислам, урам яклап капка турын да көрәгәч, әбисе-бабасы белән тәмләп ашады да үзенең кечкенә өстәленә рәсем ясарга утырды. Аны бүген ниндидер тыелгысыз көч дәртләндереп торды. Ислам, баш күтәрмичә, бер-бер артлы карикатуралар ясады. Башында әллә нинди кызыклы сюжетлар туып кына торды. Төшке ашны ашаганнан соң, ул, альбомын тутырганчы, сыйныфташларына, авылдашларына шаржлар, карикатуралар ясады. Арып туктагач, альбомын беренче битеннән соңгы битенә кадәр елмаеп карап чыкты. Сәнгать мәктәбендәге укытучысы Бәйрәмовның хаклы икәнлегенә Ислам бүген тагын бер мәртәбә ышанды. Ул аңа өч дәрестән соң ук: «Синең талантың юмор-сатира өлкәсендә, – диде. – Хәтта ясаган җәнлекләреңдә дә юмор элементлары сизелә». Ислам бүгенге альбомы белән аның сүзләренең хаклыгын, һичшиксез, раслаячагына инанды…
Мәчеләргә урын даулау
Нинди матур, нинди кызык җан ияләре бу мәчеләр! Шаярудан башка бернине дә белмиләр. Өйдәгеләре инде Исламның өстеннән төшми дисәң дә була. Алар аның мәктәптән кайтканын көтеп кенә торалар. Уратып алалар да кайсы тырнаган, кайсы тешләгән булып шаярырга тотыналар. Йокларга яткач, өстенә дә килеп менәләр, одеял астыннан да кереп кытыклыйлар. Күзгә алар туп-туры караганда, шаянлык-шуклыклары, ялганлаулары, шик-шөбһәләре – барысы да ачык күренә. Их, нигә алар безнең кебек сөйләшә белмиләр икән, дип уйлый Ислам. Әгәр сөйләшсәләр, ничек кызык булыр иде. Алар, һичшиксез, татарча сөйләшер иде. Сөйләшкәч, билгеле инде, үзләренең мәктәпләре дә булыр иде. Ислам аларның бәләкәй парталарда үзләре кебек сөйләшеп, дәрес тыңлап утырганнарын күз алдына китерә. Бәлки, аларга мәктәптә үзләренә аерым бүлмә ясарлар иде. Шунысы кызык, кем укытыр иде икән аларны? Исламнарның укытучыларымы, әллә үзләренең мәче-укытучылары булыр идеме икән? Шигырь ятлап, җырлап, биеп тә йөри торган булсалар, мәктәптә ничек күңелле булыр иде. Ул үзенең бу уйларыннан эчтән генә көлеп куя. Мал өендәге мәчеләрне әнисе шул көнне үк күреп алды. Ул Исламны ачуланмады, тик колагына «Берүк, әтиең күрә күрмәсен» дип пышылдады. Ислам үзе дә шуннан куркып йөри иде. Үткән ялда әтисе, төш турында ашарга кайткач, өйгә керү белән Исламга:
– Син мал өе почмагында нәрсә ясадың, малай? – диде.
Ислам барысын да аңлады, башын иеп:
– Мәчеләргә урын ясаган идем, – диде.
Әтисе кырыс тавыш белән әйтеп куйды:
– Өйдәге мәчеләр генә җитмимени?
Ислам аңа каршы бер сүз дә дәшмәде.
– Иртәгә үк күземә күрсәтмә, аңладыңмы?
– Аңладым, – дип пышылдады Ислам.
Ул, мәчеләрне нишләтергә икәнен уйлап, бик озак баш ватты. Алар шулкадәр ияләнеп беткәннәр иде бит. Хәтта сарыкларның өсләренә дә менеп яталар иде. Тегеләре дә торып та китми, мәчеләргә борылып карап кына алалар да күшәп ятуларын беләләр. Ислам «Сыер өстендәге мәче» дип бер кызык рәсем дә ясады. Башта ул аларны мунча түбәсенә туфракса өстенә күчермәкче булды. Ләкин бит мәче халкы тып-тын гына тормый, алар мияулыйлар, йөгерешәләр. Әтисе моны барыбер сизәчәк. Уйлый торгач, ул Хәлил бабай янына барырга булды. Әниләреннән сорап, бераз май, ипи, гөбәдия кисәге, лимон, конфетлар алды да аның өенә юнәлде. Бу араларда кергәне юк иде, бабай ныклап торып авырып ята икән. Хәтта кигән сырмасын да салмаган, шуның өстеннән юрган ябынып ята. Өе күптән җыештырылмаган, өстәле савыт-саба белән тулы.
– Чирләдем гуй, улым, салкын тиде. Миңа чәй генә таярлап бир әле.
Ислам чәй куеп җибәрде, өстәлләрне җыештырып, савыт-сабаларны юды. Алып килгән күчтәнәчләрен куеп, лимонлап үлән чәе ясады. Хәлил бабай, тирли-тирли, озаклап өч чынаяк чәй эчте. Ислам, шул арада газда су кайнарлап алып, идән юарга әзерләнде. Бабайны яткырып, өстенә юрганын япкач, җиңнәрен сызганып, идән юарга кереште. Хәлил бабайның күзеннән яшь ага, ул тавышсыз гына елый иде.
– Бабай, нигә елыйсың? – диде Ислам, туктап.
– И улым, сиңа рәхмәт әйтеп елыйм. Көчсезлегемнән елыйм, ялгызлыгымнан елыйм. Балаларым Үзбәкстанда бит. Синнән олырак оныгымның бик тә минем янга кайтасы килә. Тоткарлык килеп чыга да кайта алмый кала.
Ислам идәнне юып бетергәч, Хәлил бабай:
– Кара, улым, өйгә кот иңде бит, – дип, саран гына елмаеп куйды.
Ислам, урындык алып, аның янына килеп утырды.
– Хәлил бабай, минем кыенлык килеп чыкты бит әле. – Ул кыенсынып кына сүз башлады. – Ачка тилмереп йөрүче өч мәче алып кайткан идем. Өйдә үзебезнекеләр сигез баш. Әтием риза түгел. Аларны чыгарып җибәрергә дә кызганыч. Шул мин алып кайткан мәчеләрне син асрый алмас идең микән? Өеңдә тычкан тизәкләре дә күп күренә.
– Тычканнар өстән чаба инде, улым, – диде Хәлил бабай. – Мин аларны карый алырмынмы икән соң? Ашарыма да такы-токы гына.
Ислам аның бу сүзләреннән бабайның каршы килмәвен аңлады һәм дәртләнеп сөйләргә тотынды:
– И Хәлил бабай, ул чакта мин синең яныңа көн саен кереп йөрермен. Ә ашатырга сөтен дә, итен дә алып керермен. Үзеңне дә тәмле-тәмле ризыклар белән сыйлармын.
– Алар тәртиплеме соң, балам? Өстәлгә менеп, савыт-сабаларга басып йөрмәсләрме?
– Тәртипле, тәртипле, – диде Ислам, кызара баруын тоеп.
Мал өендә асрап, каян белсен инде ул аларның тәртипләрен? Ләкин башкача әйтсәң, Хәлил бабайның мәчеләрдән баш тартуы бар иде. Ничек тә тәртипкә кертербез әле, дип уйлады ул эченнән. Шатлыгыннан йөгерә-йөгерә кайтты да, мәчеләрнең өчесен дә, бер зур букчага салып, Хәлил бабайга алып китте. Шуннан соң тагын бер атна вакыт узды. Ислам мәчеләргә юка фанерадан тәбәнәк тартма ясап, ком салып куйды. Өстәлгә менәргә җыенганнарын ачуланды, маңгайларына чиртеп кире борды. Хәлил бабай да, терелеп, аягына басты. Ислам килгән саен бабайга күчтәнәчләр алып килде. Ә мәчеләргә ашханәдә үзләреннән калган ботка, ит, пәрәмәч, ипи ише әйберләрне полиэтилен букчасына тутырып алып кайтты.
Бүген ул мәктәп китапханәсеннән Һади Такташ шигырьләрен һәм Гарәфи Хәсәновның «Җир ул – уртак йортыбыз» дигән китабын алды. Бу китапта төрле үсемлекләр, агачлар, кошлар, җанварлар турында шундый кызык итеп язылган икән. Ул, дәрес беткәч, бүлмәдән чыкмыйча, шул ике китапны актарып утырды. Хәтта Такташның бер куплет шигыре шул арада хәтеренә дә сеңеп калды. Ислам аны бүлмәдә генә түгел, кайтырга чыккач, урамда да бертуктаусыз кабатлады:
Урамнар бүген сөенгән,
Ап-ак карга киенгән.
Ләйлә чанасын өстерәп
Чыгып китте өеннән…
Шуны укый-укый үзләренең турына җитсә, капка төбендә Әзһәр абый кызы Ләйсән басып тора. Аның күзләре кызарып беткән, әкрен генә елый һәм борынын тарта иде.
– Туңып беткәнсең бит, нишләп монда торасың? – диде ул аңа.
– Сиңа килдем, – диде Ләйсән.
– Нәрсә бар?
– Әтием песиемне адаштыртты. Исерек Салихка бирде дә, ул ферма янына илтеп ташлаган.
– Ә нишләп монда килдең соң?
– Сыйныфташым Зөлфәт Исламга бар, диде. Ике көн барып алып кайткан идем, кабат илттереп ташлатты.
Ләйсән соңгы сүзләрен юньләп әйтә дә алмады, йодрыгы белән күзен уалый-уалый үкседе.
Ислам Ләйсән белән Хәлил бабай янына китте. Бабай аларны елмаеп каршы алды:
– Тәрәзәдән күреп тордым, миңа тагын бер иптәш алып килгәнсез бугай.
– Әйе шул, Хәлил бабай, – диде Ислам, аның сүзләреннән карышмаячагын аңлап. – Менә Ләйсәннең песиен өйдәгеләр ике көн рәттән ферма янына илтеп атканнар. Ул анда ачтан, салкыннан үләчәк. Син карарга риза булсаң, Ләйсән ашарына да китерер, өйдәге эшләреңә дә булышыр иде.
– Ярар, гуй, балалар. Мин ничек карышыйм инде. Мин бит үзем дә сезнең адаштырган мәчегез хәлендә. Гомер буе гөрләшеп яшәп яткан Үзбәкстаннан безне дә кудылар бит. Дусларыбыз, балалар, туганнар калды. Яшәгән йортым сатылмаган килеш һаман шунда. Аны алучы да юк. Монда да мин әле законлы урнашып бетмәгән. Кем белә, шушы мәчеләр кебек каядыр илтеп ташласалар, нишләмәк кирәк? Ходай аларны караган өчен миңа да савап язар әле.
Ислам Хәлил бабайга алып килгән күчтәнәчләрен чыгарды. Бергәләшеп, чәй куеп җибәрделәр, өстәл әзерләделәр. Чәй кайнаганчы, Ләйсәннең песиен теге песиләрнең ничек кабул итүен күзәттеләр. Аны иснәштереп китсәләр дә, һөҗүм итүчесе табылмады. Күрәсең, ул җан ияләре бер-берсенең хәлен аңлыйлар иде. Югыйсә иректә чакта песиләр сугышырга гына торалар, әллә нинди тавышлар чыгарып куышалар. Ә болар тып-тын, гүя һәрберсе, – сабагыннан кисеп алып, язмыш кулына тоттырылган чәчәк гөлләмәсе…
1 апрель, шаяр да көл
Бүген мәктәптән Ислам, Риф, Мансур, Рөстәм бергә кайттылар. 1 апрель көне шулкадәр кызык булды. Малайлар кызларны алдадылар, кызлар малайларны алдады. Беренче дәрестән соңгысына кадәр кемне алдау, көлешү җаен эзләделәр. Ислам барысыннан да ныграк уздырды. Аның үзен дә алдадылар. Китапханәче алган китабыңны сорый, дип, китапханәгә йөгерттеләр. Көне буе көлешеп тә малайлар һаман күңел ачудан туймаганнар иде. Тагын ничек итеп кемне алдау турында кызып-кызып сөйләштеләр. Әхияр абыйлар турына җиткәч, Риф, имән бармагын югары күтәреп:
– Малайлар, таптым! – диде.
– Йә, йә, әйт, нәрсә? – дип кызыксындылар калганнары.
– Әнә тегендә, – дип, Риф имән бармагын Әхияр абыйларның абзарына таба төбәде, – аларның чуар бозавы тора. Без хәзер койма яныннан шуның янына барабыз да, Ислам, син бозау булып кычкырасың. Шул тавышка йә Әхияр абый, йә хатыны Маһинур апа йөгереп чыгачак.
– Кызык була бит бу, малайлал! – диде Рөстәм, күзлеген апрель кояшы астында ялтыр-йолтыр китереп.
– Олы кешене алдарга ярармы соң? – дип сорады Ислам.
– Көне шундый бит, – диде Риф, шул якка атлый башлап.
– Мондый көнне кызык ясау кешеләрнең күңелен ача, аларның нервларын тынычландыра, – диде Мансур, акыл сатып. – Шулай булгач, без файдалы эш эшлибез дигән сүз.
Бозауга бакча ягына ук, тимер челтәр белән әйләндереп, урын ясалган иде. Уң ягы такта белән эшләнгән. Малайлар, шул такталы турга килеп, һәрберсе аерым ярыктан бозауны карадылар. Ул инде бик зур үскән, симергән, муены сыер муены кадәр булып килә иде. Бозау ашыкмый гына алдындагы улактан печән катыштырылган саламны чемченә.
– Әйдә, башла, – диде Риф.
Ислам ике учын, авыз читенә китереп, кара-каршы куйды, куыш ясап, бармак очларын бер-берсенә терәде һәм озын итеп «Өмм-м-мүүү!» дип кычкырып җибәрде. Кычкырган чакта учларын акрын гына як-якка аерды. Шулай итеп өч мәртәбә кычкыруга, бозау янына, аксаклап, Әхияр абый килеп керде. Аның башы да озын, ияге белән маңгае да озын, борыны да озын, аяк-куллары да озын булганга, «Колга» дип йөртәләр иде. Шул озын гәүдәсен чайкалдырып, ул бозауга таба иелде:
– Ник кычкырасың? Ни булды? – диде ул, бозауга төксе генә эндәшеп.
Бозау, башын күтәреп, гөнаһсыз күзләрен аңа юнәлтте. Ниндидер тәмле әйбер бирәдер, дип, кулын яламакчы булды.
– Әллә берәр җирең авыртамы? – диде Әхияр абый, бозауның чуар битен сыпырып.
Әлбәттә, бозау аңа берни дә эндәшә алмады. Шуннан соң Әхияр абый өенә кереп китте. Малайларның авызлары ерылган иде.
– Әйдә, тагын кычкыр инде! – дип пышылдаштылар алар.
Ислам тагын ике мәртәбә, сузып-сузып, бозау тавышы чыгарды. Бу юлы Әхияр абый җәһәт-җәһәт атлап керде. Аның борын астындагы чаларган мыегы ачудан песи мыегы төсле тырпайган иде.
– Ник акырасың, юньсез?! – диде ул карлыккан тавыш белән.
Бозау мескен, берни белмәгәнлектән, телен сузып, хуҗасына якынлаша башлады.
– Яшел печән кирәкмени? – диде Әхияр абый.
Ул чиннеккә менеп, яшел печән алып төште. Бозау тәмләп печәнне ашый башлады. Әхияр абый, тынычлап, өенә кереп кенә барганда, тагын бозау кычкырган тавыш ишетелде. Бу юлы ул хатыны Маһинурны да ияртеп алып чыкты. Маһинур апа бик юан, бик кыска буйлы, йөзе кып-кызыл, зәңгәр күзләре гаҗәпләнүдән зурайганнар иде.
Хуҗаларын күргәч, тагын да тәмлерәк нәрсә бирәләрдер, дип, бозау аларга таба атлады. Маһинурның камыр басып маташкан чагы булган икән, чүпрәле тәмле камыр исенең борынын ярып керүенә чыдый алмыйча, бозау түтәсенең кулын ялый башлады. Шунда ул ялгыш Әхиярнең болай да авырткан аягына каты тоягы белән китереп басты. Әхияр абый кинәт кычкырып җибәрде һәм бозауның борынына сукты. Малайлар, авызларын куллары белән каплап, пырых-пырых көлештеләр. Аягының авыртуына да, бозау тавышына да ачуы килгән Әхияр абый, аның маңгаена йодрыгы белән төя-төя:
