скачать книгу бесплатно
– Сез минем белән шаярырга килдегезме әллә?
– Туктале, Энҗе, үзем аңлатам, – диде Ислам.
Энҗе ярсулы нечкә тавыш белән:
– Юк, үзем! – дип, Исламны читкә кугандай, ике кулын селтәп куйды. – Ул рәсемне… ул рәсемне… ясаучы… мин ясадым… ясаган идем!..
Соңгы сүзләрен әйткәндә, Энҗенең күзләрендә яшь күренде, иреннәре калтыранды, ул кулларын кая куярга белмәде. Аларның әйткәне Диләрә Ахуновнаның зиһененә һаман барып җитә алмый иде. Ул әле Исламга, әле Энҗегә аптыраулы караш ташлады, берни дә аңламаганын белдереп, башын чайкады, йөзендә, ачык кына итеп әйтә аласызмы, юкмы дигән сорау ярылып ята иде.
– Диләрә Ахуновна… – Энҗе сүз башлады да тагын туктап калды. – Рәсемне мин ясадым… Ә Ислам нишләптер гаепне үз өстенә алды.
Урынбасар Исламның, күзләренә туп-туры карар өчен, каршысына килеп чүгәләде:
– Дөрес әйтәме ул?
– Әйе…
Исламның тавышы бөтенләй диярлек ишетелмәде. Диләрә Ахуновна торып басты һәм, үз-үзе белән сөйләшкәндәй:
– Менә ничек?! – дип куйды. – Сезгә мондый хәлләргә төшү нигә кирәк булды соң?
Ислам моңа үзе башлап, үзе җавап бирергә тиеш икәнен ачык аңлады, тик тиешле сүзләр таба алмады:
– Мин бит… минем… тизрәк кайтып китәсем килде.
– Тизрәк кайтып китәсең килде?!
– Юк, юк, мин ялгыш әйттем. Аларның тизрәк кайтып китүен теләдем.
– Ник? – диде Диләрә Ахуновна.
– Белмим… Интекмәсеннәр дип бугай.
– Һәм син шушыны яшереп йөри алдыңмы?
– Йөрдем… йөрдем бит… мин әшәке, әйеме, Диләрә Ахуновна?
Директор урынбасары бу сорауга җавап бирмәде. Аның үзенең башында хәзер мең төрле сорау бөтерелә иде. Һәм ул аларның кайсыннан башларга белмәде. Аныңча, Энҗе бу эшне һич тә эшли алмый, моның сәбәпләре юк иде. Ләкин хәлне ачыклап бетермичә калдыру аның үзенә дә, балалар өчен дә мөмкин түгел иде. Шуңа күрә ул сорау бирмәде, барысын да аларның үз ихтыярына куйды:
– Әйдә, сөйләгез, аңлатып сөйләгез…
– Сез мин ясаганга ышанмыйсыз бугай, – диде Энҗе, Диләрә Ахуновнага туп-туры карап.
– Ә ышансам? Ник ясадың дип сорасам?
– Мин шуны сөйләргә дип килдем. – Энҗенең күзләрен тагын яшь каплады, ләкин ул сүзен дәвам итәрлек көч тапты: – Мин сезне күрә алмый идем. Шуңа күрә сезгә охшатып ясадым.
Аның туктап торуыннан файдаланып, Диләрә Ахуновна сорап куйды:
– Мине нишләп күрә алмадың соң, бала?
Энҗенең тавышы беткән иде, ул ярымпышылдауга күчте:
– Минем апам әллә ничә мәртәбә аерылып кайтты, энегез кыйнап, түзәрлеге беткәч…
– Монда минем ни гаебем бар? – диде Диләрә Ахуновна кырыс кына.
– Апам сөйләде, сез килгән саен, җизни аны канга батырып кыйный, аны сез котыртасыз, диде. Сез китү белән, әллә нинди булмаган гөнаһларымны, кимчелекләремне табып бәйләнә башлый, аннары кул күтәрергә керешә, диде. Мин сездән үч алырга теләдем…
– Канәгатьләндеңме соң? – диде урынбасар, өстәлдәге әйберләрне бер урыннан икенче урынга шап-шоп алып куеп.
Энҗе елап җибәрде:
– Зинһар, кичерегез мине, Диләрә Ахуновна. Кичерәсезме?
Диләрә Ахуновнаның нәкъ мәктәптәгечә тимер тавышы аны бүлдерде:
– Син минем сорауга җавап бирмәдең. Кабатлап әйтәм: тынычландыңмы соң?
– Юк, юк, юк!!! – диде Энҗе, тәмам ярсып. – Мин ялгышканмын. Мин сезнең йокыгызны качырыйм дип ясадым ул рәсемне, ә үземнең йокым качты. Сезне күргән саен, йөрәгем кысылып, тибүдән туктагандай булды. Мин шулкадәр гаепле, зинһар, гафу итегез. Итәсезме?! – ул яшьле күзләре белән, тилмереп, Диләрә Ахуновнага төбәлде.
– Гафу итәм, Яруллина. Гафу итәм! – диде Диләрә Ахуновна. – Анысы өчен борчылма. Тик бер нәрсәне аңламыйм: нишләп моны шул вакытта ук әйтмәдең?
– Мин буталдым, – диде Энҗе, елаудан коры үксүгә күчеп. – Барысын да ул бутады…
– Кем?
– Ислам… Әгәр ул үз өстенә алмаган булса… Сезне интектереп тәм тапмакчы булдым… үзем чиргә сабыштым… Шулкадәр ялгыштым… Үкенү мине кимереп бетерә язды…
– Борчуларыңны оныт, Яруллина. Соң булса да, уң булсын, ди бит безнең татар. Килергә көчегез җиткән бит.
– Ә мине? – дип куйды Ислам кинәт.
– Нәрсә сине?
– Мине гафу итә аласызмы, Диләрә Ахуновна?
Урынбасарның җитди чыраена мөлаем яктылык җәелде. Ул көлеп куйгандай итте:
– Мин ни әйтергә дә белмим инде, Нуруллин. Сине мактаргамы, гафу итәргәме, әллә җәзага тартыргамы? Үзең ничек уйлыйсың?
Ислам аптырап калды. Әлбәттә, ул күңеле белән Диләрә Ахуновнаның аларның икесен дә кичергәнен аңлады. Шулай да тәҗрибәле укытучының кистереп үз сүзен әйтүен ишетәсе килгән иде.
– Миңа мактау кирәкми, – диде ул. – Гафу итсәгез, шул җитә. Җәзага тартудан да курыкмыйм. Миңа тиештер дә ул. Арттырып җибәрүләрем күп булды.
– Җавабың егетләрчә, – диде Диләрә Ахуновна, көлеп. – Өмет бар синдә, Нуруллин. – Инде, балалар, шушындый зур эш белән килгәнсез икән, бер утырып чәй эчми ярамас.
– Юк, юк! – дип, Ислам белән Энҗе икесе дә ишеккә таба атладылар.
– Нуруллин! Яруллина! Өстәл янына килеп утырыгыз! – диде Диләрә Ахуновна теге тимер тавышы белән.
Бу тавыштан аның чынлап әйтәме, әллә шаяртамы икәнлеген аңларлык түгел, әмма аңа буйсынмый булмый иде. Диләрә Ахуновна чәй әзерләргә кереште, духовкадан кайнар бәлешен алып, өстәл уртасына утыртты, бөтен өйгә аның тәмле исе таралды. Күз иярмәс тизлек белән ул аның өстен ачты, өч тәлинкәгә салып, бәлешне алларына куйды. Ислам белән Энҗегә бу сәхнәдән күрсәтелгән фокус кебек тоелды. Алар, Диләрә Ахуновнаның туктаусыз кыставына карамастан, кып-кызыл булып, кашык-чәнечкеләренә үрелергә кыймыйча утыра бирделәр. Ул ашау коралларын икесенең дә кулына мәҗбүри тоттырды. Бәлеш искиткеч тәмле иде, аны бер кабуга оялуларын оныттылар, һәм кашыклары бәлеш белән авыз арасында бик тиз урап йөри башлады.
– Ә шулай да сине, Яруллина, апаң ялгыш юлга керткән, – диде Диләрә Ахуновна тыныч кына.
– Әйе шул, – диде Энҗе. – Соңыннан гына белдек. Сезнең бернинди гаебегез булмаган.
Ислам аңа астан гына төртеп куйды. Бу төртү, кем бәлешен ашаганыңны оныттың бугай, дигәнне аңлата иде. Энҗе аңа борылып карады да шып туктады.
– Төртмә, Нуруллин, Яруллинага, – диде Диләрә Ахуновна. – Мин барысын да күрәм бит. Турысын әйтүеңә рәхмәт, Энҗе үскәнем. Әле сезнең барысы да алда. Мин үземә дә, башкаларга да иң югары таләпләр куйдым һәм куячакмын. Моны мәктәптә генә түгел, авылда да аңлаган кешеләр сирәк. Ә менә еллар үткәч, кайберләре авылдан чыгып китеп инде картаеп кайткач, миңа рәхмәт сүзләре әйткәннәре булды. Кешене харап итә торган ике нәрсә бар: беренчесе – аны туктаусыз гафу итү, икенчесе – аны туктаусыз мактау, күкләргә чөю. Икесендә дә кеше үзенең кем икәнен оныта. Аеруча бала вакытта сез дөньяны гел матур яклары белән генә күрәсез. Сез дәрестә динозаврлар турында өйрәндегез. Адәм баласын мактаган саен, ул динозаврга әйләнә, әз генә тәнкыйть сүзе әйтүчеләрне буып ташлый, таптый.
Алар бик озак утырдылар. Ислам белән Энҗе чыгып киткәч, Диләрә Ахуновна өстәл янында таш сын кебек хәрәкәтсез утырды. Табында һәммә нәрсә бар, ул япа-ялгыз. Бу балалар чыгып киткәч, ялгызлык сагышы бөтен барлыгын көйдереп алды.
* * *
– Әйдә, безгә керәбез, – диде Ислам, үзләре турына җиткәч.
– Кермим.
– Алайса Ык буена төшик.
Аны шаккатырып, шулчак Энҗе болай диде:
– Минем бүген рәсем ясый торган көнем…
– Вәйт әйттең син! Нинди була соң ул?
– Белмим, шундый көннәрем бар минем. Рәсем ясамыйча түзә алмыйм. Өч зур альбомны тутырдым инде.
– Анда нәрсә ясап бетердең? – диде Ислам, гаҗәпләнеп.
– Укытучыларны, укучыларны, авыл кешеләрен…
– Мине дә ясадыңмы соң?
– Ясамыйча!
– Күрсәт әле!
– Юк, мин аларны беркемгә дә күрсәтмим.
– Миңа дамы?
– Ачуланма, Ислам, сиңа да күрсәтә алмыйм. Ул альбомнарда минем иң кадерле серләрем. Нух тавын да ясадым.
– Нух тавына мендеңмени?
– Син ясаган Нухка охшатырга тырыштым.
Ислам, бераз уйланып торгач:
– Бер әйбер әйтер идем, ышанмассың, – дип куйды.
– Син әйткәннәрнең мин барысына да ышанам.
Ислам көлеп җибәрде:
– Кәҗә белән үгез сугышына дамы?
– Әйе, син сөйләгәч, дөрес инде ул. Нәрсәдер әйтәм, дигән идең.
– Мин Нух тавына мендем.
– Китчәле! – диде Энҗе, элеккечә чыркылдап. – Ниләр бар соң анда?
– Челтерәп чишмә агып ята, чишмә янында ташка әйләнгән егет басып тора. Нух маңгаендагы тишектән озын елан чыгып-кереп йөри. Ул Нухны саклый.
– Әләй!.. Мине дә алып мен әле.
– Алып менәрмен.
– Алдамыйсыңмы?
– Алдамыйм.
– Менә хәзер тереләчәгемә ышандым мин, Ислам.
– Ышан, Яруллина, – диде Ислам, көлеп. – Тик рәсемнәреңне аерым кешеләргә генә багышлама.
– Синең миңа ни өчен аерым кешеләрне ясамаска кушуыңны аңладым! – диде Энҗе, кулларын чәбәкләп.
– Әйт, ни өчен?
– Син бит үзең аерым кешеләргә карикатуралар ясыйсың! Нигә шуларның берсен дә безгә күрсәтмисең?
– Мин бит аларны концерт вакытында күрсәтәм, – диде Ислам. – Алдан күрсәтсәм, кызык булыр идеме соң?
Энҗе аның белән килеште:
– Әйе шул, син бит әле ул карикатураларың белән район смотрларында да чыгыш ясыйсың.
– Димәк, мин хаклы?
Энҗе дәшмәде.
Алар бер-берсенә карап, елмаеп шактый озак тордылар. Аерыласылары килмәсә дә, беренче булып Энҗе үз өйләренә таба атлады…
Бичаралар
