скачать книгу бесплатно
Бу серле дөнья
– Сезнең барыгызның да бүген мәктәптә булуыгызга мин бик шат, дусларым, – дип башлады дәресне Суфия апа.
– Нишләп дусларым дисез, апа?
Мансурның бу соравы бүлмәдә шау-шу чыгарды. Дөресрәге, аның әйткәнен төрлечә кабатладылар.
– Сезне нәрсә гаҗәпләндерә? – диде Суфия апа, елмаеп. – Без дуслар түгелмени? Барлык кешеләр дус булырга тиеш. Бөтен авыл халкы. Илебез халкы, бөтен Җир шары халыклары да. Менә хәзер мин сезгә бер шигырь укып күрсәтәм:
Әгәр миңа айга очарга
Ракетага утыр, дисәләр,
Ай кешесе булып яшәргә
Мең ел итеп гомер бирсәләр,
Миңа җирнең барлык гөлләрен
Истәлеккә бүләк итсәләр, –
Әйтегезче, дуслар, нишләргә,
Китәргәме сезне калдырып?
Бүлмәдә сихри халәт урнашты. Суфия апаның тавышы бер көчәйде, бер акрынайды, күңел кылларын тибрәтеп, әллә нинди төсмерләргә керде. Гүя ул аларны тылсымлы, искиткеч гүзәл дөньяга үзе артыннан ияртеп алып керде һәм шул дөньяның моңа кадәр күрелмәгән, хәтта башка да китерелмәгән тирән мәгънәләрен ачты:
Юк, мин очмыйм, мин Җирдә калам.
Җирдә минем йөргән сукмагым.
Бер минут та мин яши алмам,
Күрми торсам сезне, дусларым,
Йөрәгемне яну алганда,
Эчми торсам Идел суларын.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Мин бәхетне кайдан алырмын,
Туган йорттан китсәм гомергә?
Таш булып, мин җансыз калырмын,
Сүз югалыр минем телемдә.
Бер көн артык миңа мең елдан,
Айда түгел, туган илемдә!
Бүлмәдә тып-тын. Һәркем үзенчә кичерә, уйлана, ниндидер яңа биеклектә тора кебек иде.
– Моның кем шигыре икәнен беләсезме?
Беркем дә дәшмәде.
– Моны Нәби Дәүли дигән шагыйрь язган, – диде Суфия апа. – Бөек Ватан сугышында немец концлагерьларында газап чиккән әдип.
Бу шигырь Исламның күңеленә әнә шул бер ишетүгә керде дә утырды, гел көтмәгәндә берәр юлы исенә төшүчән булып китте. Ул бу шигырьнең нәкъ үзе турында икәнлеген аңлады. Ислам да бит кешеләрдән башка тора алмый. Бер минут та туктамыйча, менә шулай кешеләрне гел куандырып йөрисе, аларның барысы белән дә сөйләшергә өлгерәсе килә. Кичкә бераз арыса да, Исламның ашкынуы кимеми, күңелендә «их, көн бетте бит» дигән уй гына туып кала. Тик әлеге уй шундук икенчесе белән алмашына: «Тизрәк йокларга да, тизрәк төн үтсен дә, яктырып кояш чыгуга, аны яңадан туып каршыларга иде!» Кайчакта йокы аның белән шаярырга ярата, мине көтсен әле, дип, читтәрәк качып йөри, аннары күренмичә тавыш-тынсыз килеп, бу дөньяның иң серле өлешенә алып кереп китә… Шулай итеп, син үзең өчен юк буласың. Бар да, юк та. Чын могҗиза. Синең җаның җиһан чоңгылына – йолдызлар биеклегенә чума, онытыла. Әбисе сөйли торган илаһи дөнья, серле оҗмахлар, фәрештәләр дөньясы сине изрәтеп иркәли, барлык борчуларыңны үзенә алып кала. Шулай булмаса, иртәнгә канатланып күкләргә күтәрерлек дәрт белән уяна алыр идемени кешеләр? Әгәр шулай булмаса, ул болытларга җитә торган, үзләре йөри торган, үзләре әллә нинди гүзәл моң тарата торган чәчәкләр сиңа каян күренерләр иде? Болар – әнә шул әбисе сөйләгән оҗмах дигән могҗизаларның сиздерүедер. Өзелеп чыга торган куллар, хәрәкәтләнеп йөрүче скелетлар тәмугтан килүче шәүләләрдер. Боларны иңдерүче Бөек көч барысын да беләдер, ул күрсәткән төшләр безне төрлечә яшәргә өйрәтү, юл күрсәтү, кайчакларда кисәтүдер. Ислам адәм балаларының галәмгә очуларына да, дөньяның барлык белемнәрен дә сыйдырып баручы компьютерларга, смартфон, планшетларга да шаккатмый. Аны иң гаҗәпләндергән, иң серле нәрсә – ул күргән төшләр, ул төшләрнең кайберләренең чынга әверелеп барулары. Димәк, син йоклаганда, үзең үк үзеңнең киләчәгең нинди буласын күреп торасың. Йокы кеше яшәвен күрсәтүче көзге булып чыга түгелме соң? Юк, яшәвең генә түгел, яшәвеңнең киләчәген күрсәтүче, кисәтүче дә булып чыга. Исламның да андый төшләре бар. Иң беренчесе – бәләкәй чакта арыш арасында адашкач күргәне. Шунда төшендә Ак бабайның юл күрсәтүе. Ә соңгысы… Долларның үзен тешләсен дә күргән булган икән ул. Өч кенә көн алдан күрде. Имеш, Ыкта йөзгәндә, ниндидер соры кытыршы әйбер килеп, ботын бик нык авырттырып сыдырып китте. Әти-әниләре дә күргән төшләренең чынга ашуын шаккатып сөйләгәннәре бар. Төшләрнең чынга ашуы турында җәмгыять белеме укытучысы Сәлимә Мәхмүтовнага Мансур сорау да биргән иде.
– Фәннәрне ныгытып үзләштерсәгез, дәрестән тыш төрле-төрле китаплар укысагыз, барысын да белерсез. Бу хакта без сезнең белән югарырак сыйныфларда сөйләшербез әле, – диде.
Ислам, мәктәптән кайткач, велосипедына атланып, Галимҗан абыйсы янына китте. Көннәр бозылганчы дип, ул Исламны самбо көрәшенең тагын ике яңа алымына өйрәтте. Ислам аның яныннан арып-талчыгып кайтып керде. Салкын катыкка карлыган кайнатмасы салып, тәмләп ашап утырганда, тәрәзәдән Энҗене күреп алды. Ул инде болдырга якынлашып килә иде. Ислам аңа каршы йөгереп чыкты.
– Әйдә, карлыганлы катык белән сыйлыйм.
– Юк, кереп тормыйм, – диде Энҗе. – Вакытың бармы?
– Синең өчен чәнти бармак кадәр булса да табарга тырышырмын инде, – диде Ислам, көлеп.
Энҗенең кәефе юграк иде, ахрысы, зарланып сүз башлады:
– Мәктәптән кайтканнан бирле, әллә ничә сәгать утырдым, берни уйлап таба алмыйм.
– Ни уйлап таба алмыйсың?
– Апа кушкан әкиятне… Ярдәм итә алмассыңмы икән?
– Соң, тырышып карыйк, – дип, Ислам аны агач бакчасына алып керде.
Бабасы ясаган беседкага кереп утырдылар.
– Син ансат кына әллә ниләр уйлап чыгарасың.
– Ансат икәнен каян беләсең? – диде Ислам.
– Күренеп тора. Дәрестә дә, урамда да уйлап та тормыйсың.
– Бик озак интеккәннәремне сез күрмисез шул!
Энҗе аңа шикле караш ташлады:
– Интегерсең инде син…
– Интегәм шул, – диде Ислам. – Ярар, нинди әкият уйлыйбыз?
– Белмим шул. «Борын-борын заманда яшәгән, ди, әби белән бабай…» дип яздым да туктадым.
– «Бабайның туны булган самай» диген.
Энҗе чыркылдап көлеп куйды һәм Исламны ашыктырырга тотынды:
– Шуннан, шуннан?!
– Шуннан алган да шуган! Хәзер үзең ялгап алып кит.
– Ни ялгыйм?
– Әби белән бабайга ялга.
Энҗе көлеп җибәрде:
– Койрыкмы?
– Әйе, әкиятнең койрыгын ялгап алып кит, – диде Ислам, аның көлүенә кушылып. – Әби белән бабайның нәрсәләре булган?
Энҗе, чырык-чырык көлеп, бер җөмлә өстәде:
– Әби белән бабайның булган, ди, бер өйләре.
– Һәм кием элә торган чөйләре, – дип дәвам итте Ислам. – Әбинең песие, бабайның эте булган. Болар бик фәкыйрь яшәгәннәр. Ашарларына беткәч нишләгәннәр? – дип сорады ул.
– Ашарларына беткәчме?.. Ни инде… Эт белән мәчене акча табыгыз, дип чыгарып җибәргәннәр.
– Дөрес! – диде Ислам. – Әби мәчесенә үзенең яулыгын бәйләткән, мәченең колагына күзлеген элгән. Бабай нишләгән?
– Эткә үзенең эшләпәсен кигергән, җилкәсенә букча аскан, – диде Энҗе, көлеп.
– Шуннан чыгып киткәннәр. Йә, дәвам ит.
– Ай киткәннәр, ел киткәннәр, бер шәһәргә барып җиткәннәр. Акча эшләү өчен… – Энҗе бераз уйланып торды… – Акча эшләү өчен, мәче этнең муенына менеп атланган да… Нишләгәннәр соң? – дип сорады ул Исламнан.
– Җырлаганнар инде. Алар нишли алсын? – диде Ислам.
Мәче «Мияу-мияу»,
Эт «Һау-һау» дигән,
Акчаң китереп сал, дигән.
– Аларның җырын тыңларга бик күп халык җыелган, шактый гына акча җыйганнар, – дип өстәде Энҗе.
– Шуннан?
– Шуннан… Төрле шәһәрләрдә йөргәндә, нидер булган…
Ислам сөйләп китте:
– Бер усал бурзай, килеп, безнең эткә ташланган. «Син нишләп эт халкының абруен төшереп йөрисең? – дигән. – Нигә безнең дошманыбызны муеныңа атландырдың?! Мин сине өзгәләп атам!» – дип, аның бугазыннан капкан. Шуннан мәче нишләгән?
– Мәчеме? – Энҗенең дә күзендә дәрт очкыннары кабынды. – Мәче, сикереп, этнең маңгаена менгән дә, тырнакларын аның кашларына батырып: «Әгәр дустымны ычкындырмасаң, хәзер ике күзеңне тырнап агызам», – дигән. Теге этнең койрыгы гына күренеп калган, куркудан әллә кая ычкынган.
– Икенче бер шәһәрдә мәчеләр «Нигә безнең дошманыбыз белән йөрисең?» дип, боларга һөҗүм иткәннәр. Көчкә качып котылганнар, – дип дәвам итте Ислам. – Ә халык аларны бик яраткан. Көн саен ашатканнар, акчалар биргәннәр. Йөри-йөри, чит илгә дә чыгып киткәннәр. Анда болайрак җырлаганнар:
Мәче «Мияу-мияу»,
Эт «Ыр-ыр», ди,
Китер безгә доллар, ди.
Алар җыйган акчаларын мәченең яулыгына төйнәп барганнар. Шактый җирләр гизеп, тагын үзебезнең шәһәрләрдә, җырлый-җырлый, акча җыйганнар. Бер шәһәрдән чыгып, юл буйлап барганда, боларның артыннан ике зур усал эт куып җиткән. «Китерегез булган акчаларыгызны!» – дип, һау-һаулап өрергә тотынганнар.
Эт белән мәче куркуларыннан елап җибәргәннәр. Күпме вакытлар йөреп, дөнья гизеп тапкан акчаларын кулларыннан ычкындырасы килмәгән. Алар, елый-елый, бер куаклыкка таба чабарга керешкәннәр. Теге этләр дә боларны бастырып куып килә икән. Инде беттеләр, муеннарыннан кабалар дигәндә, куак арасыннан, атылып, кәҗә килеп чыккан. Ул, этләр аны-моны аңышканчы, аларны очлы мөгезе белән чөеп-чөеп ыргыткан. Ул арада әрәмә арасыннан иңбашына капчык аскан сарык та күренгән. Ә теге әшәке этләр юк кына булганнар. Безнең эт белән мәче кәҗәгә, елый-елый, рәхмәт укыганнар. Шуннан соң танышып та киткәннәр. Кәҗә белән сарык теге мәгълүм әкияттәге затлар булып чыккан. Эт белән мәче дә үзләренең өйдән куып чыгарылулары, дөнья гизеп акча җыюлары турында сөйләп биргәч, язмышларының уртаклыгына хәйран калганнар.
«Сез кая барасыз хәзер?» – дип сораган эт алардан. Сарык белән кәҗәнең күзләренә яшь тулган. «Белмибез, – дигәннәр алар. – Әби белән бабай безне кабул итмәсләр. Аларның да үз хәлләре хәл. Ә урман-болыннарда бүреләр күп, йөрергә куркыныч». «Әйдәгез безнең белән, – дигән мәче, мияулап. – Безнең әби белән бабаебыз – бик әйбәт кешеләр. Хәзер акчабыз да күп. Бергә-бергә яшәсәк, күңеллерәк булыр»…
Бу тәкъдимгә кәҗә белән сарык берсүзсез риза булганнар. Хәзер син төгәллә инде.
– Алар дүртәүләп җырлый-җырлый кайтып киткәннәр, – дип дәвам итте Энҗе. – Әби белән бабай, мәче белән этне кочаклап, бик озак елашканнар. Алар алып кайткан акчаларны күргәч, башлары күккә тигән, кат-кат рәхмәт укыганнар. Кәҗә белән сарыкны да сөенә-сөенә кабул иткәннәр. Шулай матур гына яши башлаганнар. Күпмедер вакыт үткәч, кәҗә ике бәти, сарык ике бәрән китергән. Моңа тагын сөенеп туймаганнар. Акча җитешле булгач, мал өен дә яңартканнар, мунчаларына газ да керткәннәр. Менә шулай бүген дә гөрләшеп яшәп яталар, ди.
– Менә бит, Энҗе, ә син берни дә уйлый алмыйм, дисең.
Энҗе аңа елмаеп карады.
– Синең белән әллә ниләр уйлап чыгарып була икән, рәхмәт инде, – диде һәм кайтырга кузгалды.
– Кәгазьгә яхшылап язып куй онытканчы, – диде Ислам. – Әле ул дәрескә кадәр мин дә берәр әкият язып килермен.
Алар елмаешып аерылыштылар.
Кемнеке яхшырак?
Ул дәрескә барысы да диярлек әкиятләр, шигырьләр әзерләп килгәннәр иде. Иң элек Ислам үзенең «Үлән көче» дигән әкиятен укыды: «Борын заманнарда җир йөзе шәп-шәрә булган. Анда юан-юан агачлар гына үскән. Әллә ничә мең еллар үткәч, ниндидер кодрәт белән бер яшел үлән шытып чыккан. Иблис мәлгунь җир йөзендә нинди тере әйбер күрә – шуларны юк итеп йөри икән. Теге үләнне күргән дә очын өзеп ташлаган. Берничә көннән караса, үлән тагын баш калкытып үсеп ята икән. Иблис моның очын тагын өзеп ата, ямьсез аяклары белән таптый, таш белән төя, өстенә ком, чуерташ ыргыта, аннары эре-эре ташлар белән бастырып куя. Әмма үлән, ялгызлыгына, нечкә һәм нәфис булуына карамастан, иблискә бирешмәгән. Чөнки аның тамырлары тирәнгә киткән. Ул тамырлар беркайчан да «мине бетерделәр» димәгән, сабыр гына көч җыйган, көнен дә, төнен дә бер минут та туктамыйча, һаман югарыга – якты җир өстенә омтылган. Күпме генә омтылса да, кәгазь калынлыгы да хәрәкәте юк кебек тоелган. Әмма нәни үлән үзендә яктыга чыгарлык көч барын сизеп торган, бернинди хәрәкәте күренеп тормаса да, һаман талпынудан туктамаган. Вакыт та шулай сиздермичә генә үткән. Көннәр, атналар, айлар узган, ә үлән үзенең ниятеннән чигенмәгән, югарыга омтылудан туктамаган. Ниһаять, җирне этә-этә, үзе дә сизмәстән, теге ташларга килеп төртелгән һәм шатланып куйган: хәрәкәт сизелмәсә дә, күтәрелгән икән бит! Инде аның ышанычы арткан. Ташларның ярыкларыннан үтеп, ниһаять, җир өстенә шытып чыккан, күктәге якты кояшны күргән һәм елмаеп җибәргән. Бу җир йөзендәге беренче иң зур җиңү булган. Аның тирәсендә матур-матур күбәләкләр бөтерелә, аны кочаклап үбеп алалар, аның шытып чыгуына һәм үсүенә куаналар икән. Иблис моны тагын күреп алган. Ул, котырынып, ташларны туздырып аткан, үләнне өзгәләп чәйнәп төкергән. Аннары, коры ботаклар алып килеп, өстенә җиде көн, җиде төн ут яккан. Шуннан иблис, инде бу үлде, дип китеп барган. Күпмедер вакыттан шунда килсә, гаҗәпләнүдән дык итеп артына утырган. Үлән биек булып үскән, чәчәк атып, орлыклары җитешкән, алар менә коелам, менә коелам, дип торалар икән. Иблис орлыкларның берсен дә төшермичә учына җыеп алган да суга аткан, мин синнән котылдым, дигән. Орлыкларны елгада балыклар ашап бетергән. Балыкларны адәм тоткан. Аларны пешерергә чистартканда, эчләрен алып җиргә ташлаган. Күпмедер вакыттан үлән орлыклары күп булып, берәм-берәм тишелеп чыкканнар, тирәнгә үк тамыр җибәреп, үрчеп киткәннәр. Иблис, үләнне берничек тә юк итә алмаячагына тәмам инанып, бу эшенә кул селтәгән. Менә шуннан җир йөзен ямь-яшел хәтфә каплаган. Барлык урыннарда аллы-гөлле чәчәкләр күтәрелгән. Үләннәр булгач, кош-кортлар барлыкка килгән. Шөпшә, бал кортлары, божаннар, яралып, чәчәкләрдән бал җыя башлаганнар. Төрле җанварлар, атлар, сарыклар, сыерлар үрчегән. Адәм балалары да үлән арасыннан тәмлеләрен, файдалыларын сайлап ашаганнар, алар биргән җиләк-җимешләрне җыйганнар. Ә үлән шундый шифалы булган, барлык җан ияләре үрчеп, бөтен җир йөзен тутырганнар. Үләннәр аларга азык та булганнар, ятарга йомшак ястык хезмәтен дә үтәгәннәр».
Энҗе дә теге көнне язган әкиятен укыды. Шунда сыйныфташлары алып килгән язмаларга урын да билгеләргә тотындылар. Күбесе бертавыштан иң яхшы әкият Энҗенеке, аңа беренче урын, дигән фикергә килделәр. Исламның әкиятенә икенче урын, диделәр. Өченче урынны озын шигыре өчен Айсылуга бирделәр. Шулчак Энҗе сикереп торды:
– Дөрес түгел бу! – диде, кып-кызыл булып.
– Әллә сиңа Гран-при кирәкме? – диде Риф.
– Минем әкиятемне Ислам язды, беренче урын аңа тиеш, – диде Энҗе.
– Ай-яй, хәйләкәр син! – диде Фаил, көлә-көлә. – Нигә укый башлаганда ук әйтмәдең соң? Әгәр беренче димәсәк, эндәшәсе түгел идең бит син. Хәзер Исламнан ояласың.
– Йәгез әле, яңа әкият уйлап чыгармагыз, – диде Ислам. – Әкиятне син бит үзең уйлап чыгардың, Энҗе. Мин сораулар биргәләп, ярдәм генә итеп тордым.
Энҗе аңа каршы төште:
– Юк инде, юк! Син булмасаң, мин аны яза алмый идем.
– Үз өлешеңне киметмә, – диде Ислам. – Син башладың, син тәмамладың. Бик күп урыннарын син уйлап таптың. Әкият синеке.
Бүлмәдә шау-шу көчәйде. Суфия апа аларны тынычландырырга ашыкты:
– Дусларым, без бит ярыш оештырмадык. Мин барысын да сезнең ирегегезгә куйдым – кем яза ала, шул язсын, дидем. Иҗади әсәрләргә бәя бирү – бик четерекле, бәхәсле нәрсә ул. Миңа да, сезгә дә урын кирәкми. Язгансыз, рәхмәт, булдыргансыз. – Аннары ул, Энҗегә мөрәҗәгать итеп, болай диде: – Ә сиңа, Яруллина, борчылырга кирәкми. Әкиятегезне Нуруллин белән бергәләп уйлап чыгаргансыз икән, бу искиткеч әйбәт. Бу иҗади дуслык дип атала. Ни генә эшләсәк тә, без һаман дуслыкка әйләнеп кайтабыз. Дуслык ул – безнең күңелләребезнең янәшә торуы, бер-беребезгә җылылык бөркүе. Ничек рәхәт шулай булганда. Әти-әниләрегезнең, әби-бабайларыгызның, башка туганнарыгызның шундый җылысын сез һәр көн тоеп яшисез. Менә безнең дуслыгыбыз да киләчәктә шундый бөек, илаһи сөю белән сугарылган мөнәсәбәткә әйләнергә тиеш.
Суфия апаның бу дулкынландыргыч сүзләре һәркайсының күңеленә кайнар тойгы булып кереп урнашты, дәреснең һаман дәвам итүен теләсәләр дә булмады – звонок шылтырады…
Аптырашлы сораулар
Үткән атнаның дүшәмбесендә Ислам, Риф, Энҗе, көлешә-көлешә, мәктәптән бергә кайттылар. Энҗеләр турына җиткәч, Риф Исламнан:
– Математикадан өй эшен күчертерсең әле? – дип үтенде.
– Ялкау син, Риф, – диде Энҗе. – Гел кешедән күчерү ягын гына карыйсың. Бирмә син аңа, Ислам.
– Ул бит аны күпме тырышса да эшли алмый, – Ислам көлеп куйды. – Күчертми нишлисең.
