banner banner banner
ТАНЛАНГАН АСАРЛАР
ТАНЛАНГАН АСАРЛАР
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

ТАНЛАНГАН АСАРЛАР

скачать книгу бесплатно


Бу ґринда биз фарз амалининг маІзини чаіиб кґрмай, уни бузиб таліин іилиниши оіибатида юзага келган бидъатга гувоµ бґляпмиз. ФарІона водийсининг айрим тоІли іишлоіларида эри ґлган хотин іирі кун яланг о±і юришга мажбур экан. «Нега шундай?» деб іизиісак, «Худо шундай буюрган», деб ишонч билан айтишди. Во ажаб, Худо фаіат шу іишлоіларнинг хотинларига яланг о±і юрмоіликни буюрибди-да, а? Шубµа йґі-ки, бу одат исломдан аввалги даврлардан ґтиб келган. Худди араб бевасининг жонлиіни тимдалаб ґлдириб, сґнг тезак отишига ґхшайди.

Водийнинг айрим іишлоіларида яна бир одат саіланиб іолган: жанозадан сґнг (кґпинча масжид имоми раµбарлигида) марµумнинг яіинлари бир уйга тґпланишади-да, унинг гуноµларини µисоб-китоб іилишади. Марµум етмиш (±ки ундан кґп) йил умр кґрган. Шундан, айтайлик, ґттиз йилини бенамоз, берґза ґтказган. Демак, бенамоз ґтган µар куни учун фидя бериши шарт. Яъни, кунда бир фаіирнинг іорнини тґйІазиши керак. Бир фаіирнинг іорнини тґйІазиш (мисол учун) 500 сґмни ташкил этади. Шундай іилиб, беш юзни уч юз олтмиш олтига, µосил бґлган раіамни эса 30 (йил)га кґпайтирилади. Шундай іилиб, марµумнинг салкам беш ярим миллион сґмлик «гуноµи» борлиги аниіланади. Унга рґза фидяси іґшилади. Бу µам салкам ярим миллион сґмни ташкил этади. Демак, хонадон эгаси шу пулга арзийдиган бирон нимани: автомашинаними, бир-икки буіаними, µовлига олиб кириб боІлайди-да, ар-іоннинг бир учини давра іурилган ґйга узатади. Шунда марµумнинг яіинлари (кґпинча имом бошчилигида) аріонни ушлаб, «мен марµумнинг мана бунча сґмлик гуноµини сотиб олдим», дейди-да, кейин «Оллоµнинг розилиги учун мен бу пулдан воз кечдим», деб тантилик іилиб іґяди. Гґ± бу билан марµумнинг маълум миідордаги гуноµлари шу одамга ґтади. Гуноµлар шу тарзда бґлиб олингач, марµум у дун±га гґ± фариштадек жґнайди. Бунга ґхшаган одатлар іозоі овулларида µам учрайди. Фаіат у жойларда бунаіа томоша кґрсатилмай, наід пул билан µисоб-китоб іилинади. Уламоларнинг айтишларича, Тошкентда, бошіа вилоятларда µам бир пайтлар бу бидъат µукмронлик іилган экан. Муфтий Зи±вуддин Бобохон µазратларининг фатволари билан кґп жойларда бу бидъат барµам топган. Ажабки, Јґіон атрофидаги айрим іишлоілар µали µам ґликларнинг гуноµларини сотиб олиш билан бандлар. Јишлоі имомларининг бу бидъатга бош бґлганлари ачинарли µол, фидянинг хасталиги ±ки бошіа узрли сабаб билан рґза тутолмаганлар учунгина берилган имти±з экани, бенамозларга бундай имти±з йґілигини билмасликлари ±ки билиб туриб шундай бемаъни одатга бош бґлишлари янада афсуслидир. Бир жанозада ґзимиз µам шундай одатга гувоµ бґлдик. Јишлоі имоми «гуноµ сотиб олиш» маросимини бошлаш учун уйга кирганида марµумнинг шогирдларидан бири «таісир, марµум устозимиз намоз ва рґза фарз бґлган ±шдан бошлаб бехато равишда бу амалларни бажарганлар, сизнинг µисоб-китоб іилмоІингизга ґрин йґі, µисоб-китоб іилиш іи±матда Оллоµ томонидан бажарилади», деб балоларга іола±зди. У бидъатга эмас, наі Оллоµнинг буйруІига іарши одамдай, µатто «Оллоµга іарши ис±н іилувчи» дай уйдан чиіарилди.

Јадимги Хитойда ота ±ки она вафот іилса уч йил мотам тутилар экан. Бу пайтда хатто мактабга бормоі, илм олмоі µам, мазали таомлар истеъмол іилмоі µам ман этилган экан. Ривоят іилишларича, файласуф Конфуцийнинг шогирдларидан бири Цзай Во бу одатга іарши чиіиб, мотам учун бир йил кифоя, деган фикрини билдирганида устоз «Ноинсоф ґІил. Ахир сени ота-онанг уч ±шинггача іґлдан іґймай катта іилишган-ку? Уч йил мотам тутмоіликни Осмон буюрган», деб норозилигини ба±н іилган экан. Кґриниб турибди-ки, улар мотам кунини белгилашда ота-онанинг гґдакка іилган хизматларини назарда тутганлар. Ислом дини эса бу одатни рад этади, аза уч кун деб белгиланади. Лекин бу уч кундан сґнг вафот этганларни унутиш мумкин, деган гап эмас. Инсон тирик экан, ґтганларини µар куни энг камида беш маµал эслашга, дуо іилишга буюрилган. Инсон µар куни Яратганга муножот іилиб, марµумларни маІфират этишини сґрайди. Зеро, «дуо» нинг луІавий маъноси – «илтижо» дир. Бизни ташлаб, Оллоµнинг раµматига йґналганлар биз дамлаган ошга эмас, дуоларимизга муµтождирлар. Оилада бир киши вафот этгани билан бу хонадонда µа±т тґхтаб іолмайди. Бир-бир ярим йил іайІу белгиси сифатида кґк кийиб, кґз ±ши тґкишимиз билан марµумнинг руµи ором топмайди. Марµумларнинг руµи яхши ишларимизнинг савоблари, поклигимизда іилган холис дуоларимиздан баµраманд бґладилар.

Тошкентда уч кун таом пиширилмаслигидан «шундай іайІудамизки, томоІимиздан овіат µам ґтмайди», деган рамзий маънони уіиш мумкин. Лекин нима учундир жанозадан фотиµа ґіиш учун іайтганларга атаб ноз-неъматли дастурхонни безаб іґйишади. Бу дастурхон уч кун давомида ±зиІлиі туради. (Ґайит байрами кунлари µам шундай). Яхши томони шундаки, µозирги кунда кґп хонадонларда бунинг бидъат эканини тушуниб, дастурхон безашмаяпти. Јґшниларнинг, іариндошларнинг таом пишириб келишлари яхши одат, уларнинг меµр-оіибатларидан дарак беради. Лекин бошіа ердан овіат келишини кутиб туриш µам дуруст эмас. Динда «аза уч кун», деб белгиланган, «уч кун овіат пиширмай, емай, оч ґтирилсин», дейилмаган.

Сирдар± томонларда жонлик сґйилиб, дошіозонда таом пишириш, жанозага келганларга пул таріатиш бидъатига эса бугунги кунда мутлаіо µожат йґі. Келинг, бир оз мозийга іайтайлик. Мирзачґл томонларда одамлар зич яшашмаган. Бир іишлоідан иккинчисига етиб келгунча от-аравада узоі йґл босишган. То жанозага етиб келгунларича очиіишган, чаніашган, хоришган. Уларга дам бериш, тґйдириш учун овіат пишириб іґйишган. Јайтиб кетишларига асіотар деб озгина пул µам беришгандир. Энди эса бунга зарурат йґілигини µамма билади. Ґозир іишлоілар ораси унча узоі эмас, автомашина деган беминнат даст±римиз µам бор. Жанозага келганларнинг шу ернинг ґзида овіатланишига, айниіса бериладиган беш-ґн сґм пулга муµтожликлари йґі. Шунга іарамай, бидъатдан іутулишнинг µаракати кґринмай турибди. Пулдор одамлар жаноза баµонасида бойликларини кґз-кґз іилиб олишга уринадилар. Жанозани тґйдан афзалроі тарзда ґтказадилар. Јґл учида кун кґрувчилар эса «мен µам шундай іилишга мажбурман», деган фикрда іарз олишга мажбур бґладилар. Яіин одамидан ажралган хонадон учун бу азоб устига азоб эмасми? Дин эса одамларнинг беµуда азобда іолишини мутлаіо инкор этади. Ґар µолда марµум ота (±ки она руµи «ґІлим менинг обрґйимни ґйлаб, іарз олиб бґлса µам мол сґйди», деб шод бґлмаса керак.

Жанозадан кейинги барча бидъатларни таµлил этсак, марµумга, унинг руµига фойдасиз эканини кґрамиз. Аксинча, бу одатлар одамларнинг ґз руµларини тинчитиш учун, кґнглигини µотиржам іилиш учун хизмат этади. А±лларнинг «кирювди» сида энг яіин іариндошлар йиІилишса хонадон эгасига озгина далда бґлади, іайІуси сал енгиллашади. Етти маµалла ±ки іишлоі хотинларининг тугун кґтариб келишлари, уларга уч-тґрт хил таом тортилиши шарт эмас. Јор ±ііан маµалда (±ки лайлак учиб келганида) «марµум тирик бґлганида Оллоµнинг бу неъматидан шодланарди, іовун (±ки іовоі) пишганида бу ризідан баµраманд бґларди», деган маънода кичик даврада эсланиши, дуо іилинишининг зарари йґі. Аммо шу номларда яна катта-катта зи±фат бериш – бидъатдир. Айниіса хотинларнинг тугуни бугунги кунда ортиіча машмаша эканини тушунтириш іийин бґляпти. Меµмонга µадя билан бориш яхши одат, бироі, мажбурий эмас. Тугунни бировлар µадянинг бир тури, деб баµолашлари мумкин. Бизнингча эса ундай эмас. «Ол товоІим, бер товоІим, ґртада синди товоІим», деганларидай, бундай µадянинг изидан чиіадиган нохуш гап-сґзлар µам бор. Ґадя іилувчи меµрибонлиги эвазига бундан аълороі нарса олиш нияти билан бормайди. Тугуннинг тарихи µадя билан эмас, оІир, іаµатчилик кунлари билан боІлиі бґлса керак. Маъракага отланган а±л уй эгасининг дастурхонига іґйишга нони борми, йґіми, деган истиµолада кґтариб борган бґлиши мумкин. Кейин бошіалар ундан ибрат олишиб, доруломон кунларда µам давом эттираверганлар.

Ривоят іилишларича, бадавлат одамнинг бир неча хотинидан анчагина фарзандлари бор экан. У киши турли онадан бґлган фарзандларининг таріалиб, юзкґрмас бґлиб кетишларини олдини олиш, улар орасига меµр-муµаббат уруІини экиш маісадида ґлимидан сґнг µар пайшанбада, сґнг йигирма кунда, сґнг іирі кунда, кейин бир йилда йиІилиб туришларини васият іилган экан. ¤гай ака-ука, опа-сингиллар васиятга амал іилишиб, биринчи пайшанбада ґзлари тґпланишибди, кейингисида «дадамизнинг іадрдонларидан фалончини йґілайлик», деб уларни µам таклиф іилишибди. Оіибат, бу давра кенгая бориб, бундан іариндошлар андоза олишиб, такрорлашиб бир бидъатни юзага келтиришган ва унга дин либосини кийдиришган. Бу одатни кґпхотинли бадавлат ота эмас, худди Худо буюргандай іабул іиладиган бґлиб іолишган.

«Йигирма», «йил оши» да іуръон тиловат іилинади. ¤іиш – суннат, соме µолда тинглашнинг фарзлигини кґпчилик билади. «Соме» дегани ха±лни фаіат Аллоµнинг каломига бериб, жимгина ґтиришдир. Јуръон тиловат іилина±тган дамда µатто нафл намози ґіимоі мумкин эмас, дейилади. Биз эсак іуръон ґіила±тганда ош ошалаймиз, хґриллатиб чойни µам ичаверамиз, туриб юраверамиз µам. Энди іарайлик: маъракага бориб, іуръон ґіисак ±ки эшитсак, савоб µосил бґлади ва биз бу савобдан марµумнинг руµини баµраманд этишини сґраб, дуо іиламиз. Тиловатни соме µолатида эшитмаслик гуноµ бґлса, марµумнинг руµи нимадан баµра олади?

Айрим уламо, имом-домларимиз бунинг µам фатвосини топдилар. Ґамонки «йигирма», «йил оши» бидъат, хурофот экан, бу маърракани йигирма беш ±ки эллик кундами «эµсон», бошіача айтганда «амри маъруф ва наµйи мункар» тарзида ґтказиш йґлга іґйилди µисоб. Пули борларга унисининг µам бунисининг µам фаріи йґі – сочаверадилар. ТґІрироІи, «амри маъруф» тарзидаги маърака уларга маъіулроі. Чунки бундай йиІинда маърузачи микрофон оріали маърака эгасини келиштириб маітайди, унинг µаііига ажойиб дуолар іилади. Аммо маъраканинг бу тури кґпчиликни іийнаб іґяди: энди улар маъруза іилувчи домлага, микрофончига µам пул беришлари шарт. Домла-имомларимиз янги одатга «эµсон» деб чиройли ном іґйиб бердилар. ¤злари эса ашулачиларга ґхшаб дафтарча тутиб олганлар. Ашулачилардан фаріли ґлароі, улар баъзи кунда тґрт-беш «эµсон» ни гуллатиб берадилар. Дастурхонга, зи±фат охирида туІулажак тугуннинг µажми, айниіса чґнтакка солинувчи «мулла жиринг» нинг чґІини чамалаб, дуони іуюі іилаверадилар. Машµурроі домлаларимиз бадавлатларникидан іолмайдилар, мундайроіларникига эса шогирдларини юборадилар. Ачинарлиси шуки, бундай дабдаба маросимларини раІбатлантиришга уринадилар. Шайµонтоµур туманидаги масжидлардан бирининг имоми «Аіиіа» деб аталувчи маросимда «пайІамбаримиз іарз олиб бґлса µам аіиіа іилишни буюрганлар», деганини эшитиб, «бу киши адашиб айтиб юбордилар», деб ґйлагандик. Кейин яна бир неча марта бу асоссиз гапни эшитиб, афсусландик. Исломда іарз олиб эµсон ±ки худойи іилиш мумумкинмаслигини бу таісирим ± билмайдилар ± билиб турсалар-да, ґз жиІилдонлари манфаати юзасидан фатво тґіийдилар, мґъминларни чалІитадилар.

Ислом кґрсатмаси бґйича, одам энг аввало ґз оиласини таъминлаши керак. Эµсони µам, µадяси µам биринчи галда ґз фарзандлари ±ки ота-оналарига бґлиши шарт. Ота-онасини яхши парвариш іилиш, фарзандларини яхши кийинтириб, едириб, яхши ґіитиб… ундан орттирса бошіаларни сийлаши мумкин. Фарзандлари ризіини іийиб, ґзгаларни тґйдиришини дин буюрмайди. Эµсон ±ки худойи дегани албатта іґй сґйиб, зи±фат іилиш, имомни чорлаш эмас. Агар іґй сґйишга, дастурхон тузаб меµмон чорлашга имконингиз етса, ихти±р ґзингизда. Бироі, чорлашнинг µам чегараси бор. Сґйилган іґйнинг гґшти уч іисмга бґлинади, бир іисми билан іанча одамни таомлантириш мумкин бґлса, шунча меµмон айтилади. Уламоларимизнинг айтишларича, «худойи» деб сґйилган іґйнинг барча гґшти мискинларга таріатилиши шарт экан.

Дґстингиз ±ки іариндошингиз сиздан іарз дейлик. Јарз тґлашга іурби етмай, руµан іийналиб юрибди. Шу іарздан Оллоµ розилиги учун кечсангиз, энг улуІ савобга етган бґласиз. Агар биров сизни ножґя хафа іилган бґлса-ю, сиз унинг бу гуноµидан ґтсангиз, кечирсангиз бу µам ґзига хос бир «худойи» дейиш мумкин.

Эµсон-худойи агар билиб амалга оширилса, исломнинг энг яхши одатларидан бири. Јґшниси, іариндоши ±ки биродари муµтож бґлгани µолда кишининг сочиб, тґкиб, исроф іилиш даражасида µа±т кечириши дуруст эмас. Шу боис µам закот фарз іилинган. Ґар бир дин одам болаларининг тенг яшамоіликларини даъват этади. Исломда бу масала янада мукаммалроі даражададир. Ґа±т шундайки, биров тадбирда илІор бґлгани сабабли бойиб кетади, бошіаси илм-µунарда заифлигидан ±ки хасталиги туфайлими муµтожроі бґлиб іолади. Ґайр-эµсонлар ана шунда керак. Тґкин-сочин дастурхонлар атрофида биз бу неъматларга муµтож бґлмаган ґзига Т¤Ј одамларни кґрамиз. Зориііан одамлар эса чорланмайди. Бирон киши эскироі кийимда яіинлашса, «сен шошмай тур, меµмонларни кузатиб олай, сґнг сенга овіат бераман», дейди. Хасталиги ±ки бошіа узрли сабаб билан зориіиб яша±тганларнинг аксари иззатда бґлмасликларини билиб, бундай «худойи» ларга яіин µам келишмайди. Маърака эгаси агар инсоф іилса, унинг уйига іолган ошдан бир лаган чиіаради, бґлмаса йґі.

Динда эµсон-худойиларнинг аниі муддатлари белгиланмаган. Бу маъракаларни ґтказиш учун бировнинг ґлимини ±ки бошга ташвиш тушишини кутиш шартмас. Кимнинг іачон имкони бґлса, исроф іилмаган, барча одамларни тенг кґрган µолда ґтказавериши мумкин.

Андижонлик дґстим ачиниб айтиб іолди: бадавлат іґшниси маърака іилмоічи экан. Дґстим бунинг бидъат эканини тушунтириб, муµтож іґшнига ±рдам бериш афзалроі эканини айтибди. Бироі, бадавлат одам икки кундан кейин маъракага айтиб чиіиб, тґрт етим билан бева іолган хонадонга минг сґм садаіа берганини µам фахр билан билдирибди. Ана энди у одам оладиган савобнинг миідорини ґзингиз чамалаб кґраверинг. Унинг жоµиллиги ±ки кибр-манманлиги катта савоб йґлини тґсди.

Бадавлатларнинг маърака ошларини ейишга чидаш мумкиндир. Бироі, балоІатга етмаган, норасида етим болалар іолган хонадонга іайси бет, іайси фаросат ва іандай маісадда борилади? ¤ша тортилган ошда етимнинг µаіи борлигини наµот фаµм этмаймиз? Аждодларимиздан іолган ибрат бор: етимларнинг уйида уларнинг пи±ласидан µам фойдаланиш мумкинмас. Наµот бу ибратлар унутилди?

Бир дґстимнинг укаси іазо іилиб, вояга етмаган беш боласи етим іолди. Жаноза олдидан муµтарам домла-имомга вазиятни тушунтирган эдим, у киши бу хонадонда маърака ошлари іилмаслик µаіида яхши гапирдилар. Етим µаіи нима эканини тушунтирдилар. «Йигирмасини мен іилиб бераман», деган мард топилганда µам бу маъракани іилмай, унга кетадиган µаражат пулини шу оилага топшириш савоброі эканини таъкидладилар. Дафн маросимидан сґнг хонадонга келиб, фотиµа ґіигач, бу масалага іайтиб, янада ойдинроі тушунтирдилар.

Эртасига келсам, дґстим тоІалари, амакилари, маµалла раиси билан бирга «йигирма оши» ни іаерда, іачон, іандай ґтказишни маслаµатлашиб ґтирибди.

– Кеча домланинг гапларини эшитмадиларингми? – деб ажабландим.

– Домла гапираверади, нима, биз кетмон даста кґмибмизми?

– Етим µаіи-чи?

– Маъракани ана, акаси ґтказиб беради.

Акаси – менинг дґстим. Бир неча ой аввал тґнІич ґІлидан айрилган, бошіа болалари µали ±ш, ґзи маошга іараб кун кґради. «Йигирма оши» іилса, іулоІигача іарзга ботиши аниі.

– Бунинг µам вояга етмаган болалари бор. ¤зидан ортмайди топгани, – деб эътироз билдирдим.

– Ке, іґй, дґстим, шу «йигирма» ни іилмасам маломатга іоламан. Маµалла нима дейди?

– «Маµалла нима дейди?» деб яшаган дурустми ± «Худо нима деркин?» деган аълороіми?

Хуллас, ґша куни мен енггандай бґлиб эдим. Бир µафта ґтгач, дґстим іґнІироі іилди:

– Якшанбада «йигирма». Келмаслигингни билсам µам айтиб іґйяпман…

Афсуски, бундай воіеаларни тез-тез эшитамиз. Ўки учратамиз. Яхши амалларимиз билан савоб топиш ґрнига бидъат ва хурофот іулига айланиб іоламиз. Бу билан ґзимиз µам, бошіаларни µам іийнаймиз. Айтганларимизга іараб, бидъат ва хурофотдан іутулиш мумкин эмас эканда, деб бадбин хулосага келмаслик керак. Бугун жамиятимизда бидъат ва хурофот одатларимиздан воз кеча±тган, бошіаларга тушунтира±тган, бу тушунтиришни амалда исбот эта±тган биродарларимиз кґп. Бидъат ва хурофотдан іутулиш іийин эмас. Бу масалани яхши ечиб берувчи уламоларимиз, илмига амал іилІувчи домла-имомларимизнинг сґзларини яхши фаµм этсак кифоя.

* * *

¤іиганингиз бу сатрлар мулоµаза сифатида баён этилиб, фикрлашиш маісадида матбуотда эълон іилинган эди. Каминада билимни кґз-кґз іилиш ёки ґзни илмлилар сафида кґрсатишга уриниш маісади зинµор бґлмаган. Мен олим эмасман, олимларнинг мухлисиман. Кґп іатори уларнинг илмларидан баµраманд бґламан. Бу уламолар билан замондош іилгани, уларнинг суµбатларини насиб этгани учун µамиша Яратганга шукр іилиб юраман. Ажабки, бидъат ва хурофот хусусидаги фикрларим АЙРИМ биродарларимизда Іалат таассурот уйІотибдиким, Іайри фикрларини жамоат орасида µам айтиб, бир озгина Іийбат гулобидан µам симирибдилар. Бундан кґнглимга озор етди. Йґі, бу озор уларнинг номаъіул муомалаларидан эмас, балки Іийбат гуноµидан татиб іґйишларидандир. Динимизга хизмат іилиб келаётган ул биродарларимизнинг бундай гуноµлардан эµтиёт бґлишларини истар эдим. Аллоµ уларни кечирсин. Катта жамоатларда айтилмиш Іайри фикрлар унчалик тґІри бґлмагани учун баёнимизга кичик илова лозимдай кґриниб, яна іґлга іалам олдик, маъзур тутгайсизлар.

Биринчи иловамиз будир:

«ТґІри гап туііанингга ёімас», деган маіолни «ТґІри гап жоµил имомларга ёімас», деб ґзгартирсак µам бґлар экан. Муборак динимизнинг іудратига салбий таъсир этувчи бидъат ва хурофотлар хусусида фикр юритиб, бу ярамас одатларга йґл беришда АЙРИМ имомларнинг хизмати µаіида бир-икки аччиі сґз айтиб эдик. Ният холис эди, кимнидир айблаб, шармсор іилмоі фикридан узоі эдик. Аммо баён этилмиш µаіиіат айрим таісирларимга ёімабди. Бу бир жиµатдан яхши, гап эгасини топибди. Ёмон томони – уларнинг бидъат ва хурофот ботіоІидан чиімоіликдан уринмасликларида. «Динимиз учун офат µисобланувчи бидъат ва хурофотлардан іутулайлик», демоілик ґрнига «бу одам нега аіл ґргатмоічи бґлади, нечта µадисни билади ґзи?» деб маломат іилибдилар. Биз бунга жавобан кишининг динга іилган хизмати нечта µадис ёдламоі билан эмас, билганларига тґІри амал іилмоілик билан іадрланади, демоІимиз µам мумкин. Чунки іиёматда айнан амал асіатмоІини таісирларим менданда кґра яхшироі билишар. Яна улар µадиси іудсийдаги Аллоµнинг марµаматлари баёнидаги (мазмуни): «Бандаларимнинг ибодатлари ичида менга суюмлироІи – менинг йґлимда яхши амалларга тарІиб µамда холис насиµат іилишдир», дейилмиш µаіиіатга іандай муносабатда эканлар, бизга іоронІу. «Нечта µадис билади?» дегувчига «Таісирим, камина іанча µадисни ґргангани, фикр іилганини санаган эмас, сиз ґзингизникини санабсиз, дуруст. Бироі, сиз µам, камина µам имом Бухорий µазратлари билганчалик билмасмиз?» деб жавоб іайтармоІимиз µам мумкин эди. Лекин биз бундай тийилиб, у муµтарам таісиримга шарафли µадислардан бири билан жавоб іайтармоіликни лозим кґрдик:

Абу ат-Туфайл Омир ибн Восила (розиёллоµу анµу) айтдилар: µазрат Али (карамаллоµу важµаµу)дан сґралганда, µазрат Али: «ПайІамбаримизнинг (соллалоµу алайµи васаллам) ґзимизга µос айтган гаплари фаіат мана шу іиличимнинг іинидагилардир», – дедилар-да, ундан бир саµифа іоІоз чиіардилар. Бу саµифада: «Аллоµ таолодан бґлак нарсалар номига атаб бирон жонлиіни сґйган кишига, ота-онасига лаънат ґіиган кишига ва шариатда бґлмаган нарсаларни дин номидан пайдо іилганларга йґл берган (имконият туІдирган) кишига µам Аллоµ таолонинг лаънати бґлсин», деган µадиси шариф ёзилган экан.

Мазкурни шарµлашдан ожиз банда ожиздир.

* * *

Бидъат ва хурофот дейилганда биз асосан динга доир маросимларни назарда тутамиз. Ґолбуки, хурсандчилик тґйларимизга доир ярамас одатларимиз µам борки, бу µаіда µам бир оз мунозара іилсак фойдадан µоли бґлмас. Тґйлар µаіидаги гаплар меъдангизга теккан бґлса, мазкур баённи ґіимай юлдузчадан сґнг келадиган фикрларга ґтаверинг.

«Аллоµ µаммани тґйга етказсин…» «Топганингиз яхши тґйларга буюрсин…» – шундай деб бизларни дуо іиладилар. Биз µам бошіаларга шу саодатни тилаймиз.

Оилада гґдак дунёга келгани µамон ота-она іалбида умид µам туІилади. Бу умид фарзанд билан бирга улІаяди. Яратганга илтижо іилинган дамларда шу умидга етказиш сґралади. Фарзанднинг яхши, файзли, номусли оилалардан бирига куёв (ёки келин) бґлмоІи орзуси билан тґй іилинади. Бу тґйга узоі йиллар µам моддий µам руµий томондан тайёргарлик кґрилиши барчага маълум. «Јизингни бешикка бела, молини сандиііа ташла», деган маіол бежиз айтилмагандир. ¤Іил туІилганида йигирма туп терак экиш одати µам ана шу тґйга тайёргарликнинг бир кґриниши. ¤Іил улІайгунига іадар тераклар ґсиб, иморатбоп бґлади. Бґлажак ёш оилага атаб уй солинади. Сґнг іарабсизки, тґй-да…

Тґй туфайли хонадонимизга ташриф буюражак шодлик ва бахт умрининг нечоІли узун бґлмоІи ґзимизнинг фаµму фаросатимизга боІлиі. «Јарз іутилар, хотин ёнга іолар», маіолига амал іилган бґлсак, шодлигимиз тґй тугаши билан тугаб, ташвишимиз бошланади. Агар «Кґрпангга іараб оёі узат», µикматидан юз ґгирмасак, іарз ташвиши бизларни азобга солмайди.

Биз кґпгина ташвишларга ґзимиз харидор бґламиз-да, сґнг «бизни шунча іийноіларга соласанми», деб Худога даъво µам іилиб іґямиз. «Топганингиз яхши тґйларга буюрсин», дейилмиш дуони «Топган-тутганингнинг барчасини битта тґйга совуриб юбор, етмаганига іарз ол», деган маънода тушунмаслик керак. Кґнгил хоµиши билан µаёт µаіиіатининг муросага келмоІи мушкуллиги унутилмаса дуруст. Тґйдан кейин бошланажак µаёт, турмуш ташвишлари назардан четда іолмаса янада яхши. «Ортиіча кучаниш белни синдирар», деган маіолни ёдда тутиш эса доноликдир. Сиз билан биз µар іанча данІиллама тґй іилмайлик, унинг шуµрати енгил шабада µам учириб кета олувчи хазон кабидир. Одамлар тґйингизни ойлаб-йиллаб эслаб, мадµ этиб юрмайдилар. Яіинларимиз кґришганда «Јалай тґйларнинг чарчоІи чиідими?» деб іґйишлари билан µаммаси тугайди. Тґй µар іанча дабдабали бґлмасин, кишининг обрґсига обрґ іґшмайди. Бугунги куёв ва келиннинг эртанги тотув µаёти, саодат йґлидаги интилиши, ота-оналари, іариндош-уруІлари, іґни-іґшниларига бґлган меµр-оіибати, µаё ва одоби хонадонга µурмат ва эътибор келтиради. БилмоІимиз жоизки, манманлик ва маітанчоіликнинг энг хунук кґриниши – тґй-маросимларда іилинаётган сохта сахийликдир. Тґй баµонасида манманликларини кґз-кґз іилмоічи бґлган іудалар µавойи полвонларга ґхшашади. Куч µам йґі, усул µам бґлмаса-да, гиламга тушган полвоннинг бели синганидек, іудаларнинг нодонлиги туфайли оиланинг бели синади.

Тґй іилиш бґйича аниі тавсиялар йґі, бґлиши мумкин µам эмас. Аввал айтганимиздай, тґй – кґнгил иши. Кґнгилни эса аіл бошіаради. Яна бир гап: кґнгил талаб іилувчи дабдабани чґнтак кґтаролмаслиги мумкин. Ґар бир шаµар-іишлоінинг тґйга µос ґз одатлари, удумлари бор. Афсус шундаки, асосий эътиборни дастурхон безашга іаратиб, яхши урф-одатларимизни унутилишга маµкум этяпмиз. Барча жой учун бир µилда бґлган ярамас одатимиз – «ким ґзар» мусобаіаси. Бу мусобаіанинг шиори «Агар сендан ортда іолсам – іулоІимни кесаман!» Ґа, бизга айнан шу шиор маъіул бґлиб іолди. Аілни ишлатиб демаймизки: «Биров томдан ташласа мен µам ташлашим керакми?»

Тґйга доир муаммолар µаіида оіил устозларимиз кґп ва хґб ёзганлар, гапирганлар. Йил йґіки, матбуотда бу масала кґтарилмаса. Тґй іилувчилар бу µикматларни ґіимайдиларми, µар µолда ґз билгиларидан іолмайдилар. ДемоІингиз мумкинки: «Тґй іилувчи Фалончи, іийналса ґзига жабр, сизга нима?» Сиртдан іараганда шундай. Аммо «жамият, унинг тараііий этмоІи», деган тушунчаларимиз µам бор-ку? Бугун оила іурадиганларнинг маънавий-руµий оламлари, маданий даражаларини жамиятдан айри µолда кґролмаймиз-ку? Тґйлардаги исрофгарчилик жамият тараііиётига салбий таъсир ґтказмайдими? Тангри – таолонинг «енглар-ичинглар, аммо исроф іилманглар», деган амрини бажармаслигимиз жазосиз іолармикин? ¤тмиш донолари хазинасига разм ташласак, исрофга доир кґплаб бебаµо фикрларни учратамиз. Айни дамда шулардан бирини эсламоіни лозим топдик:

«Исроф энг µурматли оилаларни µам бузади, энг бой хонадонларни оіибат вайрон іилади. Энг юіори мансаблардан тубан туширади. Энг шуµратли ному насабга эга бґлганларни хор-зор іилади. Шунга кґра исрофдан саіланмоі, µар бир ишда тежам, иітисодга риоя іилмоі шартдир. Тадбир билан сарф іилинган мол-дунё озаймайди, балки ортади. Бахил, хасис одам пулини хатто ґзига µам сарф іилишга кґзи іиймай, очлик µолида яшайди. Исрофчи эса охир оіибат бир тийинга зор бґлиб іолади.»

Йиллар оша гаплар гапирилаверилди, оіибат махсус іарор µам іабул іилинди, бироі, аввалги маіолада(«Бидъат нима, хурофот нима?») таъкид этганимиздай, бир оз фурсат ґтиб, бу зарур іарорни унута бошладик. Замон яна шу масалага іайтишни талаб іиляпти. Биз устозлардан ґіиганимиз, доно отахонлардан эшитганимиз асосида бир-икки фикрни баён іилишга эµтиёж сездик.

УлуІимиз Абдулла Јодирийнинг дастлабки саµна асарлари «Бахтсиз куяв» деб номланган. Асарнинг маъносини сарлавµаданоі англагандирсиз? Фаіат «ґтмищда уйланажак іаллиІини никоµдан аввал кґришмаган, бир йигитга іари іиз дуч келган бґлса, унинг бахтсизлиги шу-да», деб фикр іилманг. Асардаги куёв боланинг бахтсизлиги – тґй туфайлидир. «Тґй» ва «касофат» тушунчалари бир-бирини инкор этса-да, мазкур воіеадаги куёвнинг бахтсизлиги айнан шу тґйнинг касофатидандир. Бґлажак куёв – етим. Амаки ота ґрнида ота бґлиб, жиянни уйлантириш µаракатига тушади. Яхши хонадоннинг іизига совчи бґладилар. Јизнинг отаси «тґй-тґйдек бґлсин», деган орзуда оламжаµон нарсаларни талаб іилади. «Бґлажак оилани іийнамаслик керак, дабдабали тґйнинг µожати йґі», деган насиµатларга іулоі солмайди. Куёв боланинг амакиси уятга іолмаслик учун бу талабларга кґнади. Оіибат отадан іолган µовли-жой гаровга іґйилиб, кґп миідорда іарз олинади. Куёв іарзни ваітида беролмайди. Судхґр µовли-жойни тортиб олажагини билдирганда, куёв «бу кунимдан ґлганим яхши», деб жонига іасд іилади. Буни кґрган келинчак кґзига дунё тор кґриниб, у µам ґзини ґзи ґлдиради.

Таъсирли тарзда, насиµат йґсинида битилган бу асарда баён этилган воіеа юз йилнинг нари-берисида бґлиб ґтган. Ажабким, тґйда исрофгарчиликка йґл іґймаслик µаіида унда айтилган гаплар бугунга µамоµанг бґлиб турибди. Тґй эгасига іилинган насиµатларнинг шамолга іарши іичіириш каби самарасиз кетиши µам юз йилни оралаб бизнинг кунимизгача етиб келибди. ТґІри, µозир кґп жойларда «іалин» деган тушунча йґі. Аммо унинг ґрнига ёзилмаган, аммо бажарилиши шарт бґлган турли-туман іоидалар мавжуд. Бу іоидалар бадавлат оилалар томонидан тез-тез ґзгартирилиб турилади. Агар келин томонга тґй юборилганда аввал битта іґй берилган бґлса, серµиммат биродарларимиздан бири жуфт іила іолди. Сґнг унинг ёнига бузоі іґшилди. Агар илгари битта сандиІу битта жавон билан оила іуриш мумкин бґлган бґлса µозир «мебел» дегани пайдо бґлди. Аввал фаіат ётоі учун олинган бґлса, энди унинг ёнига меµмонхона, ошхона мебеллари µам іґшилди. «Фарзандимнинг кґнгли чґкмасин», деб ота-она жонини жабборга беришга мажбур. «Мебел» отлиі µашамни Тошкентда келин томон іилади. Бошіа ерларда куёв олиши керак. Бир хонадонда тґйга тайёргарлик бошланган эди. Јиз томон «мебел» ни олиб келиб ґрнатмоічи бґлганида, куёв томон «ие, мебел чет элники эмас экан-ку?» дебди. Шу гап туфайли тґй бузилди, десак, ишонмассиз. Сиз ишонинг бу бґлган воіеа. Ана энди ґзимизга савол берайлик: йигит «мебел» га уйланадими, ё іиз «мебел» га турмушга чиіадими? Шу матохни деб тґйни оріага суришлар µам мавжуд-ку? Бунга нима деймиз? Јґполроі бґлса µам жавобимиз шу: бу – аілсизликнинг ґзгинасидир!

¤рни келганда айтиб ґтайлик: ота-она тґй µаракатини бошлаганида аввало ґз имкониятини чамалаб кґриши ва шунга іараб маросимнинг даражасини, ґтказиш тартибини белгилаб олиши лозим. Ундан сґнг фарзанднинг тарбиясида шу масалага µам жой берилиши шарт. Яъни, дабдабадан, демакким, кибрдан іочишнинг савоблиги, бировларга іараб кґнгилнинг чґкиши яхши эмаслиги, оила іурмоілик фаіат дабдабали тґйдан иборат бґлмаслиги, оила саодатини тґйнинг шуµрати эмас, тґйдан кейинги тотув µаёт белгилаши µаіидаги µаіиіатларни фарзанднинг онгига сингдиришга уринищ керак. Айбситмасангиз мисолни ґз оиламдаги воіеадан келтирсам: агар кузатсангиз «ЗАГС» деб аталмиш маросимда келинникига келувчи автомашиналарнинг русуми, саноІи болаларни іизиітиради. Каминанинг ґІли µам бир-икки «фалончиникига учта «Мерседес», ґнта «Волга» келди», деган хабарларни айтарди. Бир куни шундай хабардан сґнг «уч-тґрт йилдан сґнг Худо хоµласа сени уйлантирамиз. Сен µам шундай машина карвони билан келинникига борасанми?» деб сґрадим. ¤Ілим ва у каби ґсмирлар учун автомашиналар карвони мажбурий іоида каби кґриниши табиий. Чунки µамма шундай іиляпти. «Фалончининг іизига «Лимузин» келибди…» деган шов-шувлар шамолдай учиб юради. ¤смир ота-онасидан шундай марµамат кутади ёки орзу іилади. Шуни билган µолда камина ґІилга «Худо тґйга етказсин, аммо биз бундай іилмаймиз. Никоµни рґйµатдан ґтказиш учун турнаіатор бґлиб борилмайди, вакилни тґйхонага таклиф этамиз», дедим. Бу гапимдан ґІлимнинг ажабланишини, ранжишини билардим. Турнаіатор автомашиналар эгаларига тґлаш учун ортиіча маблаІим йґі, десам эµтимол тушунарди. Лекин бунга моддий имконият бґла туриб рад этилиши ґсмирни лол іолдирди. Шундан сґнг бу каби одатлар манманлик экани, манманлик эса гуноµлигини тушунтиргандай бґлдим. Бу суµбатдан сґнг ґІлим автомашиналар карвони µаіида гапирмай іґйди. Аммо ич-ичида армон мавжудлигини билардим ва шунинг учун ваіт-бемаµал кґчада кґрганим карвонлар µаіида ґзим гап очардим ва бу одатнинг яхши эмаслигини таъкидлардим. Шунинг баробаринда санъаткорлардан яіинларим кґп бґлса-да, фаіат битта ёки иккитасини таклиф этиш ниятимни µам билдириб турардим. Шу зайлда орадан бир неча йил ґтиб Худо бизни µам тґйга етказди. Совчилар келин бґлмишнинг уйларига бордилар. Орага воситачи одам іґймай тґй тартиби µаіида ґзимиз гаплашайлик, деган таклифимиз іуда томонга маъіул тушиб, маµалламизнинг оісоіоли билан бордик. Камина орзу іилинаётган тґйнинг тартибини баён этдим. Никоµ рґйхатидан ґтишга бормаслик, «чарлар», сґнг эса «куёв чаіирди», «іуда чаіирди», деб аталмиш маросимларни ґтказмаслик µаіидаги таклифимиз уларни бир оз ґйлантирди, бамаслаµат жавоб іилажакларини билдиришди. Шукрки, іудаларимиз µам, келинимиз µам буни тґІри тушундилар. Орзу іилган тґйимиз бир кунда чиройли тарзда ґтди, исрофдан іочганимиз учунми, Оллоµ ёшларимизнинг бахтини берди.

Энди бугунги тґйларимиз хусусида бир-икки сґз айтсак: бизларда ё у томонга ёки бу томонга кескин оІиш одатимиз бор. Бугунги кунда «Исломий тґй» деган тушунча пайдо бґлди ва бунинг тарафдорлари тґйдаги ґйин-кулгуни мутлаіо рад этадилар. Келинг, шу тарздаги тґйларнинг тарихига бир назар ташлайлик: тґйдан маісад – фаіат хурсандчилик эмас, балки шаръий, іонуний никоµдан атрофдагиларни бохабар іилиб іґйишдир. Саµобалардан бири шаръий тарзда уйланганларини хабар іилганларида пайІамбаримиз алайµиссалом «Бир таом тайёрланг-да, іґни-іґшниларингизни чорлаб, никоµдан огоµ этиб іґйинг», деган эканлар. (Албатта, исломдан аввал µам µар жойнинг ва диннинг ґзига µос тґй маросими бґлган.) Маісад шуки, одамлар буларни кґрсалар «фалончининг ґІли билан пистончининг іизи номаібул юришибди», деган ножґя хаёлга бормасинлар. Уламолар етказган µадисга кґра, пайІамбаримиз алайµиссалом бир ерга кириб бораётганларида іґшиі айтаётган аёл, ашулани узиб салавотга ґтганида, жанобимиз «аввалги іґшиІингни айтавер», деган эканлар. Шунга кґра мусулмон мамлакатлардаги тґйларда іґшиідан воз кечмаганлар. Аммо бу масалада бизда сал іуюшіондан чиіилиши афсусли µолдир.

Маст-аластлик билан беµаё ашулаларни айтишлик, беµаё іилиілар билан раісга тушишлик, ґртада шодланиб ґйнаётган іиз-жувонларга кайф аралаш µирс билан тикилишлик каби иллатларни маъіуллай олмаймиз. Ахир ґйлаб кґрайлик: тґйдан шодланиб раісга тушаётган іиз ёки жувон кимнингдир суюкли фарзанди, кимнингдир жуфти-µалоли. Бу тикилишнинг ёки маст µолда ёнига тушиб ґйнашнинг ёмон оіибатларини кґриб турамиз-ку?!

Тґйлардаги ичкилик ичиш алоµида бир масала. Бир танишим тґй іилиб, ґІлини уйлантирди. Бу билан зиммасидаги бурчини адо этгандек бґлди. «Этгандек бґлди», деб кесатишимга асос бор. Айтмоічиманки, бурчни бажариш икки µил бґлади: биринчиси – атрофидаги одамларнинг розилиги, хурсандлиги учун. Яъни, бир тґда еб-ичиб, маишат іилиб кетса бас. Ґалол-µаромнинг фаріига борилмайди. Савоб-гуноµнинг нима эканига µам эътибор берилмайди. Бунинг оіибати маълум: бугун фарзандининг оиласидаги нотинчликдан беµаловат бґлаётган ота-оналар бу ташвишнинг илдизини топмоі учун тґйни іандай ґтказганлари, бурчларини іандай адо этганларини ґйлаб кґрсалармикин? Иккинчи бурч Яратганнинг розилиги учун адо этилади. Яъни µаромдан («µаром» нинг маъноси – таъіиілаш, ман этишдир), гуноµдан эµтиёт бґлинади. Янги оилани муаззам бир уй деб тасаввур этсак, унинг пойдеворида µалоллик ётсагина баіувват бґлади. Туз бетонни еб адо этганидек, аввал бошда аралашган µаром аста-секин умр саройи пойдеворини кемиради.

Бу гаплар шунчаки хаёл маµсули эмас, балки µаётдаги воіеалар юзага чиіарган µаіиіатдир. Баён іилаётган танишимиз бадавлат эмас, дабдабали тґй іилишга іурби етмайди. Аксинча, іарз-µаволадан умид іилувчи одам. Камина унга іарз кґтармасдан осонгина тґй іилишнинг йґлини айтдим. Аслида бу йґлни мен ґйлаб топмаганман. Олтмишинчи йилларга іадар барча шу µилда тґй іилган. Кейин «комсомол тґйи» деб номланмиш касофат – бемаъни базм кашф іилиниб, µаражатлар кґпайгандан кґпайди. Бугунги келиб «комсомол» деган нарса йґіолди. Бироі, унинг номи билан юзага келган тґй шакли саіланиб іолди. Асл ґзбек тґйидаги ёр-ёр, тортишмачоі каби ажойиб одатлар ґрнини маст-аласт іийіириілар эгаллади. Уруш-жанжал, баъзан іотиллик µам шу янги тґйнинг мевалари экани µеч кимга сир эмас. Афсуски, буларни билиб турсак-да, билмагандек µотиржам юраверамиз.

Хуллас, танишим ароісиз тґй іилишдан уялди. Маµалла аµлидан уялди. Уларнинг «тґйига ароі іґймабди», деган маломатидан іґріди. Ароіни ман этган Зотдан іґрімади, уялмади. Лекин ґз фикрича, савоб ишга µам іґл урди: тґй арафасида «худойи» деб аталмиш эµсон іилди. Энди «худойи» дастурхони билан базм дастурхонини бир-бирига солиштирсангиз савобнинг миідорини чамалай оларсиз. Оллоµ бандасининг дастурхонига муµтож эмас. Аксинча банда Яратганнинг марµаматига муµтож. ¤ша базмда сґзловчилар ёшларга бахт тилашади. Кимдан? Бахтни ким беради? Бахт берувчи «ичма» деган нарсани ичсагу яна ундан тилак тиласак берармикин? Бу томонини ґйламаймизми?

Иккинчи бир танишимизда ґзгача аµвол юз берди. Куёв бґлмиш йигит дастурхонга ароі іґйилмаслигини талаб іилибди. Ота-бола орасида шу хусусда келишмовчилик чиіибди. Ота ґІлидан нолиб: «Ароі іґймасам шарманда бґламан-ку, мен µам тґйларга бориб ичганман-ку», деб эзилди. Биз дедик-ки: «Биродар, ґІлингизнинг аілига тасанно айтмоі лозим. Сиз тґйларга борганингизда іарзга ёки насияга олиб ичмагансиз-ку? Ё барчаларига «тґйимда іайтарам ичган ичгилимни», деб ваъда іилганмисиз?» Ота-бола баµсида ґІил енгиб, у айтгандай тґй бґлди. Санъаткорлар ичкиликсиз µам тґйни ширин тарзда ґтказиб беришди. Мезбонлар ґйнаб-кулиб роµатландилар. Шу маµаллада, икки кґча наридаги тґй эса фожиа билан якунланди. Маст йигитларнинг жанжали µали чимилдиі кґрмаган дґстларининг ґлимига сабаб бґлди. Мана сизга бир ваітда бґлиб ґтган икки тґйнинг якуни. «Бадмаст улфат – даврага кулфат», деб бежиз айтмаганлар машойихлар. Биз айтаётган масала бошіа миллатларда µам мавжуд. Агар эсласангиз, саксонинчи йилларда украиналикларнинг «Тґй айбланади», деб номланган кинофильми бґларди. Фильм ґзбек тилига таржима іилинган, µозир µам телевидение оріали намойиш этиб турилади. Унда ёш футбол юлдузининг ґлимига сабаб бґлган ресторандаги тґй, исрофгарчилик, маст-аласт йигитларнинг іилиілари кґрсатилади. Эътибор берайлик: Европа учун ресторандаги тґй, ичкилик одатий нарса. Шунда µам улар бу одатга іарши чиіяптилар. Биз эса Европадан маданиятни эмас, уларнинг ґзлари µам рад этаётган ёмон одатларни оляпмиз.

Европадаги миллионер оилалар µам тґйларида биз каби сочиб, исроф іилмайдилар. Улардаги никоµ ґіитиш маросимининг ґзи тґй. Энг яіин одамларини таклиф этишади. Бир неча соат ичида тґй ґтади. Биз улардан мана шу никоµ ґіитиш (яъни – ЗАГС) маросимини олдик-да, ґзимизникига іґшдик. Ана энди тґй маросимларимизни санаб ґтайлик: совчилар ишни пиширсалар іиз билан йигитнинг кґчада кґришув маросими бґлади. Јиз билан йигит аввалдан бир-бирларини билсалар-да, совчиларнинг аралашувисиз аµду паймон іилиб іґйган бґлсалар-да, бу маросимга келадилар. Йигит іизга іимматбаµо совІа беради. СовІанинг іабул іилиниши – ризолик аломати экан. Ана ундан кейин яна совчилар борадилар ва «оі ґраш ёки патир синдириш» маросими бґлади. Кейин эса фотиµа тґйи, бошіача айтилса іґни-іґшнилар, яіинларга маълум іилиш маісадида бґлажак келиннинг уйига тоІоралар карвони жґнатилади. Агар тґйга іадар орада хайит байрами бґлса «йґілов» деб аталмиш янги карвон йґлга чиіади. Булар – тґйнинг дебочалари. Баъзи жойларда «маслаµат оши» дегани µам бор. Номидан маълумки, яіинлар тґйни ґтказиш тартибини белгилаш учун чаіирилади. Ошдан сґнг маслаµатлар берилади ва… тґй эгаси маслаµатларга іулоі µам солмайди, ґз билганидан іолмайди. Орада дастурхон сарсон… Ниµоят тґй. (Еткизганига шукур!) Бир кун тґй юборилади (тґй олинади). Бир кун куёв (ёки келин)нинг отаси ишхонасидагиларни зиёфат іилади, яна бир кун онаси µамкасбларига дастурхон ёзади. Бир кун келинникида «Јиз базми». Ґозир бу маросимга куёв жґралари µамда отаси ва унинг яіинлари билан келадиган бґлган. Бундан олдин ёки кейин µар икки хонадонда «худойи». Сґнг «сабзи тґІрар» деб номланмиш зиёфатча. Эртасига эрталаб (ёки пешинда) ош. Кейин «ЗАГС» деб аталувчи маросим. Никоµдан ґтилгач, ёшлар учун бирон ерда кичкина зиёфатча. Ниµоят, µовлида ёки бирон ресторанда никоµ базми! Эрталаб келинсалом ва аёлларнинг іаймоіхґрлик зиёфати. Тґй эгалари нафас ростлашга улгурмай, эртага кутилаётган «чарлари» маросимига тайёрланишни бошлайдилар. Куёв тґра эса ґртоіларига яна бир зиёфат берадиким, бунинг номини «куёв оши» дерлар. Чарларида авваллари келин отасиникига тґйдан уч кун ґтиб келарди. Ґозир тезлашув замоними, тґйнинг эртасигаёі келади. Камида 60 аёл билан келган іуда хотинлар камида 6–7 хил таом билан сийланадилар. Аёллар кетишгач, энди куёв бґлмиш жґралари билан келади. (Худди іайнотасига «бу ёІини іойиллатиб іґйдим», дегандай µисоб бергани келганга ґхшайди, шундай эмасми?) Изма-из куёвнинг отаси, бошіар іариндошлари билан келишиб «чарлари» давом этади. Тґйлар шу зайлда ниµоясига етгач, «тоІаникида келинсалом», «Амма-холаникида келинсалом»… каби маросимлар бошланади. Бу орада Худо фарзанд берса «аіиіа» ёки «бешик тґйи»… Хуллас, сґзни мухтасар іилсак, тґй-тґйга уланади. Донолар таъбири билан айтсак, «йґІонни чґзадиган, ингичкани узадиган» маънисиз ва кераксиз одатлар, расм-русумлар оіими… Кези келганда хайит байрамидаги келинсалом маросимларини эсламасак бґлмас. Бу маросимга келин томон беµисоб тоІоралар карвонини жґнатади. Уч кун давомида келиннинг уйи, ясатиІлиі дастурхон атрофи гавжум бґлади. Меµмонлар орасида іариндошлар µам етти ёт бегоналар µам бор. Бу маросимни фитна уйІотувчи тадбир десак, янглишмасмиз. Чунки бунга келганлар фаіат еб-ичмайдилар, балки уйнинг µашами, дастурхон тґкинлиги, келмиш тоІораларнинг сон-саноІи билан іизиіадилар ва муµокама іиладилар. Бундай муµокамаларнинг кераксиз гапларга ва кґнгилсиз оіибатларга олиб келиши бир масала, яна бир масала телевидениеда бадавлат хонадонларнинг уйлари кґрсатилиб, бу µол энг азиз іадриятлар сифатида обдон тарІиб іилинди. Ґайриятки, бунинг асл мазмунига тушунилибдими, энди такрорланмаяпти.

Биз Тошкент тґйларини баён этдик. Бошіа ерларда буларданда баттар кераксиз одатлар борким, ґзингиз яхши биласиз. Одат ёіимсиз ва заруратсиз эканини билсангиз-да, уни бажаришга мажбур бґласиз. Нима учун? Наµот «маµалла-кґй нима дейди?» деган истиµолани енгиб ґтиш шунчалик іийин бґлса? «Тґй іиламан, деб бели синибди, бечоранинг», деган маломат іайда-ю, «Тґйни ихчамгина ґтказди, барака топсин», деган шараф іайда! ТґІри, орамизда оІзига кучи етмаган «оІзи бедарвоза» лар µам бор. Аммо уларнинг гаплари кґпчиликнинг фикрини ифода этмайди. Бунаіа тузсиз гапларга сал іґполроі бґлса-да: «Ит µурар, карвон ґтар», деб іґя іолган маъіулмикин…

Бизларни шодлантирадиган нарса: бугунга келиб «суннат тґйи» («хатна тґйи) деб аталмиш зиёфатлар анча камайди. Бунаіа тґйлар бутунлай іилинмаса янада яхши. Чунки мазкур тґй номининг ґзиёі ножоиз. Суннат – пайІамбаримиз алайµиссаломнинг іилган ишлари, одатлари демак. У зот µаётлик чоіларида бунаіа тґй іилмаганлар ва шундай іилинглар, деб айтмаганлар. Мусулмон мамлакатларида туІруіхонада туІилган ґІил бола шу ернинг ґзидаёі хатна іилинар экан. У томонларда «суннат тґйи» деган тушунчанинг ґзи йґі. Бу одатни бизда бирон бойвачча манманлик йґсинида бошлагану кейин ґзгаларга мажбуриятга айланиб іолган бґлса эµтимол.

Кейинги пайтларда никоµ тґйларида куёв томоннинг ош бериши µам камайяпти. Афсус шуки, бели баіувват биродарларимиз бу заруратсиз одатни µамон давом эттиришяпти. Мен бир нарсага тушуна олмайман: эркак іудалар фаіат тґй ошида бир-бирлари билан кґришадилар. Унгача худди бир-бирларидан уялгандай кґришмоіликдан саіланадилар. Ахир тґйдан олдин учрашсалар, тґй тартибини ґзаро маслаµат іилиб олсалар ёмонми? Икки томонда ош бермай, биргалашиб бир ерда іилинса бґлади-ку, бу маросим. Бунаіа яхши одат кам бґлса-да, учраб турибди ва биз буни іуда бґлмишларнинг донолиги деб µисоблаб, уларни шарафлаймиз.

Тґй іилиш жараёнида энг мураккаби хотинларнинг талабларини ва инжиіликларини енгиб ґтиш. Муµтарама аёлларимиз, µаі гапимиздан ранжиманглар, мавжуд кераксиз одатларнинг ихтирочилари µам, садоіатли ва ґжар ижрочилари айнан сизларсизлар. Тґй учун топган-тутганларни елга совуриш бґйича сиз жаµоннинг мутлаі чемпионларисиз, десак, бу мартабани іабул іиларсиз. Совуриб бґлгач, тґйдан кейин нолишларни бошловчилар µам ґзингиз. Кераксиз одатлардан воз кечиш µаіида гапиравериб тоІларни эритиб юбориш мумкин, аммо сиздаги жоµилликни енгиш мумкин бґлмаяпти. Сиз узоі ташвиіотдан сґнг бирон масалада чекинишга мажбур бґласиз-у, ґша заµоти янги бир кераксиз, баъзан зарарли одатни ихтиро іиласиз. Масалан: тугун ва тоІоралар муаммоси. Кґп аёллар гґё тугундан воз кечдилар. Бунинг ґрнига эса битта тугун учун сарфланажак маблаІ чамаланиб, тґй эгаси аёлнинг іґлига пул іистириш одати расм бґлди. Бойроі аёлларимиз долларни ошкора равишда узатишга уринадилар: одамлар кґриб іґйишсин-да! Камроі пул узатувчилар эса ийманадилар. Бу одат тґй эгаси учун ортиіча даµмаза эшигини очди. Энди у пул берганларга жавоб тариіасида тугун ґрнига іоІоз халталарни шайлаб іґяди. Аввал тугунлардаги нарсаларни ґзаро алмаштириб іґйган бґлса, янди µар бирига алоµида нарса солиши керак. Агар минг кишилик ошда 500 нон ишлатилса, юз кишилик аёллар маросимига мингдан ортиі нон олинади.

Келин-куёвни кийинтириш бобида µам аёлларга бир сґз айтмоілик мушкул. Куёв тґра зар чопон кийиб, салла ґрайдилар. Буни тушуниш мумкин: гґё іадриятларимизга іайтаётган эканмиз. Келинпошшани европача кийинтириб, бошларига шляпа кийдириб іґйишлари-чи? Бир ерда «келиннинг эгнига атлас куйлак-лозим, беіасам нимча, бошига ироіи дґппи кийгизиб оі рґмол ташланса бґлмайдими?» деган эдик, «нима, бизнинг келинимиз жувонми?» деган танбеµни эшитдик ва ажабландик: атлас кийим жувонлик белгиси эканми? Унда келин µали іизлик оламини тарк этмай туриб, тґй базми эртасига келин саломга атлас кийим-бошда чиіади-ку? Истиілолдан аввал, µориждаги ґзбеклар билан борди-келди іийин бґлган маµалларда эшитган эдим: ватандошлар атлас мато топилмагунча іизларининг тґйларини бошламас эканлар. Гап бу ерда бизнинг европача кийимга нисбатан инжиілигимизда эмас. ТґІри, оі либос µам іизларимизга ярашади, оіликда покизалик рамзи µам мавжуд. Лекин бу куйлак (куёвнинг зар чопони µам) ґзлариники эмас-ку? Бировдан ижарага олинади-ку? Наµот покиза іизимизни неча-неча одам кийган, охори тґкилган куйлакда узатиб боришдан истиµола іилмаймиз. Эртасига бу кийимларни тахлаб изига іайтаришдан уялмаймиз?

Катта ёшдаги мґътабар одамлардан эшитган эдим: уруш ва ундан кейинги азобли йилларда µам замонга мос равишда тґйлар бґлиб турган. Дастурхонга бир неча туршак, жийда іґйиб µам тґйни ґтказишган. Жамоа хґжалигининг ёки іишлоі кенгаши раисининг хонасида ямоі тушмаган битта тґн билан бир атлас кґйлак саіланаркан. Тґй куни келин-куёвга шу либослар ижарага бериб туриларкан. У замонда умумнинг кийими ноиложликдан олиб кийилган. Ґозир-чи?

¤тмишдаги тґйлар µаіида гапирганимизда маросимларимиз албатта ґшандай бґлиши шарт, деб даъво іилмоічи эмасмиз. Тґйлар замонга яраша бґлиши керак. Шунинг баробаринда, замонавий тґй маданияти µаіида ґйлаб кґришга µам мажбурмиз. Айрим биродарларимиз µориждан келган меµмонларни тґй ошига ёки базмига олиб боришни хуш кґришади. Камина эса бундан µижолатдаман. Јаранг, тґй учун кґп минглаб пул сарф іиламизу маданиятни белгиловчи арзимас нарсаларга эътибор бермаймиз. Ґатто ресторанлардаги тґйларда µам аµвол шу. Ґориждаги зиёфатларга эътибор берайлик: хизматчилар меµмондан доимо хабар олиб турадилар, бґшаган идишлар дарров алмаштирилади. Ґатто тґкилган ушоілар µам кичик чангютар ёрдамида тозалаб турилади. Сочиілар алмаштирилади. Хуллас хизмат маданияти юксак даражада. Бизнинг тґйларимизда-чи? Айниіса тґй ошларида іґл ювадиган жой йґі. Баъзан ёшлар сув тутиб туришади, раµмат, аммо сочиііа іґл артилаверилганидан уни сиіиб іайтариб беришдан ґзга чорангиз іолмайди. Ичкарига кирсангиз дастурхон усти йиІиштирилмаган. ЁІли іошиілар оппоі дастурхон устини доІ іилиб турибди. Бурда нонлар бетартиб сочилган. Ярим ейилган узум бошлари маъюс. Пиёлалардаги іолдиі чойлар µам тґкилмаган. Сочиіни сиісангиз бир камбаІалнинг ошига етгулик ёІ сизиб чиіади… Биз бунаіа манзарага кґникиб кетганмиз. Аммо хорижлик меµмон буларни кґриб бизнинг тантилигимизга тасаннолар айтиб кетармикин? Йигирмата ароіни камроі олиб бунинг маблаІини покизалик хизматига, тґйчилик маданиятини оширишга сарф этиш наµот мушкул бґлса?

Тґй маданияти µаіида гапирганда санъаткорларнинг ґзларини тутишлари, пул іистириш, пулни бошдан сочиш каби ярамас одатни айтмай иложимиз йґі. Бу µолат ва раііосаларнинг беµаё іилиілар іилиш эвазига пул тґплашлари бизнинг маънавий оламимиз пастлигидан далолат бермайдими? Бир тґйда µайратга тушганим ёдимда. Јґіон атрофидаги тґйлардан бирида раііосага тґхтовсиз пул іистираётган киши диііатимизни тортди. ¤ша одам бир кун аввал биз билан суµбатлаша туриб, иітисодий іийинчиликдан нолиб, «болаларимга іишлик кийим µам олиб берганимча йґі», деган эди. Эртасига у одам билан яна кґришганимизда «пул іистириш ґрнига болаларингизга кийим олиб берсангиз бґлмайдими?» десак, «тґй эгаси – тоІам бґладилар, µамма іистирганда мен іараб турсам уят эмасми?» дейди. Јаранг, боласи юпун юрса уят эмас, µаёсиз раііосанинг даµанига пул іистирмаса айб экан. Бунисига нима деймиз?

Сирдарёдаги бир тґйни гапириб беришди. Тґй эгаси икки минг доллар сарф іилиб бир ашулачини олиб келибди. ¤ша куни ёмІир ёІиб йґлларнинг аталаси чиіиб кетганидан кґпчилик тґйга келишга іийналиб, охири «ґша икки мингни йґлни тузатишга сарфласа савоби мґлроі бґларди», деб кетишибди. Бу гапда µам жон бор.

Тґйларни батартиб, чиройли равишда ґтказишда маµалланинг бурчи µаіида кґп гапирамиз. Аммо, очиІини айтиш керак, бугунги кунимизда тґй іилувчилар маµалланинг фикри билан деярли µисоблашмайдилар. Аввал тґй куни маµалла билан бамаслаµат белгиланарди. «Сиз айтган куни фалончи µам белгилаб іґйган, сиз тґйингизни бошіа кунга кґчиринг», дейиларди ва бу маслаµатга амал іилинарди. Ґозир эса битта маµаллада баъзан бир пайтнинг ґзида тґрт-беш тґй бґлиб ґтяпти. Одамлар іайси тґйга боришга µайрон. Биринчи жойда ош еб чиіилгач, иккинчи тґйдаги лаган тґла ошга іґл µам урилмайди. Јарабсизки, яна исроф. Тґйга келолмаганлар µижолатда, тґй эгалари эса гина-кудуратда. Илгарилари идиш-товоі маµалладан олингани туфайли маµалла раисининг тґй эгасига сґзи ґтарди. Энди эса гап гаплигича іолиб кетади. Бироі, дабдабали тґйга іурби етадиган биродарларга «тґйингизнинг дабдабасини сал камайтириб, тежалишдан µосил бґлгувчи маблаІни фалончи хонадонга берсангиз савоб бґларди. Улар µам тґйларини ваітида кґнгилдагидек ґтказищиб олишарди», деган маслаµатга юрадиганлар µам топиляпти-ки, бу яхшиликлари эвазига топилган савоблар туфайли уларнинг тґйлари файзли ґтиб, фарзандлари тотувлик ва бахтга эришяптилар.

Тґйни тартибли ґтказишда маµалла кґп ишлар іилиши мумкин. Авваллари тґй базмларида бадмастлик авжга чиіса, жанжал кґтарилса, маµалла іариялари бу хонадонда тортилажак ошга чиімасдилар. Бу ґзига хос танбеµ, ґзига µос жазо тури бґлиб, тґйчиларга таъсири сезиларди. Маµалланинг таъсири ё маслаµат ва насиµат йґсинида ёки іатъий чора тарзида µам бґлиши мумкин. Андижон атрофидаги хґжаликлардан бирининг раиси іґллаган чорани ибрат сифатида келтирсак: у киши тґйга аёллар келадиган пайтда µовлида ґтириб олибдилар-да, тугун кґтариб келаётган аёлни тґхтатиб «тугунингни анави четга іґй», деб буюрибдилар. Аёллар раиснинг ихтиёрига іарши чиіишармиди. Хуллас, барча тугунлар бир ерга тґпланади. Очиб µам кґрилмайди. Раис аёлларнинг маросими тугагунча тґйхонадан кетмайди. Кетса нима бґлиши маълум: тугунлар одатдагидай очилади… Тґй тугагач, раис аёлларга тугунларингни ола кетинглар ва бундан кейин тугун іилманглар, деб тайинлайди. Аёллар нима кґтариб келишган бґлса, уни іайтариб олиб кетадилар. Бу µол ґн-ґн беш маротаба іайтарилгач, масала µал этилади. Бу µаракат айримларга эриш туюлиши µам мумкин. У µолда бошіа чорани тавсия этиб кґринг.

Кераксиз одатларнинг пайдо бґлуви ва изсиз йґіолуви сиз билан бизнинг онгимизга, виждонимизга боІлиідир. Кибр ва манманликдан озгина чекинсак, олам-олам савобга эришамиз ва хонадонимизнинг чексиз саодатга етмоІини таъминлаймиз. Суµбатимиздан маісад сизларга аіл ґргатиш эмас, фикрлашга таклиф этмоіликдир. Сґзларимизни µадиси іудсийда келтирилган Аллоµнинг хитоби билан якунлашни маъіул кґрдикким, бу µаіиіат юмуілик кґзларни очар:

«Эй Одам фарзанди, агар мендан уялмасанг, µарна хоµласанг іил!..»

* * *

Баµорда бодом гуллади, кґзларни іувонтирди.

Кузда эса…

Бодом мевалари µали етилмай туриб, «бошіалар териб кетишмасин», деган хавотирда іоіа бошладилар. Бечора дарахт инсон боласига мева тугиб бергани учун та±і ея бошлади. Сґнгсиз, µисобсиз урдилар. Дарахт барглари кґз ±ши мисол тґкилди. Лекин инсон болалари бунга эътибор бермадилар. Ґали тирик баргларни топтадилар. «Дарахтнинг та±і еган шохлари, навдалари µам азобланар, озор чекар-ку», деган фикр µеч кимнинг ха±лига келмади.

Бу-ку, дарахт, тилсиз, бизнинг назаримизда жонсиз бир нарса. Дарахтларни савалаш билан кифоялансак кошки эди.

Ґа±тда…

¤з биродарларимизни заµарли сґз та±ілари билан савалаймиз. Юраклари іон іаішаб кетса µам савалайверамиз. Унли йиІисига µам, унсиз фар±дига µам аµамият бермаймиз. Савалай-савалай роµатланамиз.

Дарахтларни савалашдан маісад – меваларни териб олиш.

¤з биродарларимизни савалаб нималарни териб оламиз? Гуноµлар ортила±тган іопларни тґлдирмаймизми?

Бодом тґла іопни оріалаб бозорга шошамиз.

Гуноµлар тґла іопларни ортмоілаб іайга борамиз?

* * *

Эркинлик йґі жойда масъулият µам бґлмайди. Ахир тутіун одамда іандай масъулият бґлсин? Агар идора раµбари мулозимларига эркинлик бермаса-ю, улардан масъулият талаб іилса, кулгили эмасми?

* * *

Яµудийлар билан насронийларнинг келишмовчиликлари Ийсо алайµиссалом туІилганларида бошланган. Бу зиддият сиёсий эмас, диний асосларга эга. Мазкур іарама іаршилик Ийсо Масихнинг Ерга іайтиш онларида барµам топса не ажаб?

* * *

¤тмиш, хусусан Сталин замонидаги зулм учун ким айбдор? Бу µаіда аввалроі µам фикр билдирилиб эди. Энди мазкур саволга бошіачароі жавоб іайтарсак-чи? Яъни, бугунги авлодни айблаш мумкинми? Масалан: «Сенинг отанг фалончининг устидан ёзган», деб. Албатта йґі. Бироі, у дамларни унутмаслик керак. Чунки зулм дарахти µеч бир замонда, µеч бир жамиятда іуримайди. Јуёшнинг µаракатига іараб соя ташлайдиган жой ґзгариб тураверади. Јайси бир авлоднинг эртами кечми яна шу сояга дуч келиши эµтимоли бор. Ґозир бирор идора раµбарига ёки ундан каттароІига бошіа ходимни ёмонлайдиган, иІво балчиІини чаплаб роµатланадиганлар йґіми? Ана ґшаларнинг шу хизмати зулм дарахтини суІоради ва іуриб іолишига йґл іґймайди.

* * *

Телевизорда ±зувчи биродаримиз Іалати бир гап айтди: яъниким, илм-фан – бош, аіл учун, адаби±т эса юрак учун экан. Бу гапда мантиі кґрмадим. Назаримда биродаримиз фикрларини тґІри ба±н іилиб беролмадилар шекилли. Балки у киши бундай демоічи бґлгандирлар: «илм-фанга доир ишлар, кашфи±тлар асосан аіл маµсули. Аниі фан билан шуІулланиш учун юракдаги туйІулар, µис-µаяжонлар шарт эмас. Айтайлик, іу±ш физикаси билан шуІулланувчи олимдан офтобнинг эрталабки латофатига маст бґлиш талаб этилмайди. Унинг учун іу±ш нурларининг уфіда товланиши муµим эмас, балки улуІ ±ритгичнинг хусусиятларини ґрганиш зарурроі. Бадиий асар эса аввал юракда туІилиб, сґнг аіл воситасида бойитилиб, іоІозга туширилади». Аниі фанлар билан бадиий адаби±тни айри-айри кґриш іалам соµиблари учун янгилик эмас. Бу хато фикрни тез-тез эшитиб турамиз. Бундай биродарларимиз фаіатгина ґз тумшуілари остидаги нарсаларни кґрадилар. Оріага іарамайдилар, рґпарада нималар борлиги билан іизиімайдилар. Мозийга іарасалар эди, алломаларимизнинг бадиий адаби±т билан шуІулланганларини билар эдилар. Яна сир эмаски, фандаги кґп кашфи±тларга бадиий адаби±тда акс эттирилган илмий тахминлар асос бґлган. Лазер нури бунга мисол.

Шу телекґрсатувда биродаримиз китобларни компьютерлаштириш, яъни китоб саµифасини компьютер экранига чиіариш масаласига салбий муносабат билдирдилар. «Китобни мазза іилиб ґіиш керак», дедилар. Улар бир нарсага тушунмадилар шекилли: компьютерда фаіат тамоша іилинмайди, унда µам ґіилади. Биз истаймизми, ± йґіми, іоІоз масаласи жаµон миі±сида жиддий муаммо сифатида кун тартибига іґйилгач, матбуот µам, китоб нашри µам аста-секин компьютерлашади. Ґозирнинг ґзида айрим илмий адаби±тлар, луІатлар, іомусий луІатлар компьютерлаштирилди. Бу жара±н ривожланиб бораверади. Лекин шунда бошіа бир муµимроі муаммо кґндаланг бґлиши мумкин: компьютердан таралувчи нур оіимининг инсон саломатлигига зарари одамларни ґіишдан чеклаб іґйиш эµтимоли туІилади…

* * *

– Миллион долларсиз яшамоі мумкинми?

– Мумкин.

– Юз, ґн, µатто бир долларинг бґлмаса-чи?

– Яшамоі мумкин. Ризіни Тангри беради. Кишининг тирик юриши учун кунда бир кесим нон кифоя. ОІир кунларда одамлар шундай яшашган. Одам нима учун таомланади? ¤либ іолмаслик, µаракатдан тґхтамаслик учун. Бунинг учун катта бойлик шарт эмас.

– Шон-шуµратсиз яшамоі мумкинми?

– Одамлар яшашяпти-ку? Нега мумкин эмас экан?

– Юіори мансабсиз-чи?

– Одамларнинг барчаси мансабдор эмас-ку?

– Амалинг бґлмаса, бойлигинг бґлмаса, шон-шуµратинг бґлмаса, тґй-µашамларда сенга пойгакдан жой тегади.

– Демак, улар Одамни эмас, амал ва бойликни тґйга чорлашган экан. Пойгакда ґтиришдан афсус чекмаслик керак. Чунки ґша тґрдагилар µадемай пойгакка тушадилар.

– Хґш, бойликсиз, амалсиз, шуµратсиз яшамоі мумкин экан. Нимасиз яшамоі мумкин эмас?

– Иймонсиз. Иймон билан яша±тган киши Аллоµнинг µузурида энг бой, энг шуµратли кишидир. Тангри µузуридаги дастурхон тґри µам иймон эгалариники бґлади. Дун±вий бойлик, мансаб, шуµрат хи±наткордирлар. Иймон бойлиги эса садоіатлидир. Бу дун±да ташвишли ±ки іувончли кунларда µам ±лІиз іґймайди. У дун±да эса ґзингга кґшк бґлиб хизмат іилади.