скачать книгу бесплатно
Сарман алты та?ба кiтабы
Алпамыс Аскарович Сырманов
Адамдар Т?ран атты ханды?та ?мiр с?редi, елде билiк ж?ргiзетiн Хан мен оны? айналасында?ы билеушiлер ?арапайым халы??а ?ара?анда ?те ?за? ?мiр с?редi. Басты кейiпкердi? ?кесi Ер?лан, оларды? ?за? ??мырыны? сырын ашу?а тырысып, н?тижесiнде ол Ханны?, адамдар арасында астыртын т?рде, ерекше балаларды iздеп, ал адамдар?а кiруге тиым салын?ан, тiршiлiгi жо? ?лi ал?аптан, ерекше ??нды затты iздеп жат?анды?ы ж?нiнде бiледi, сонымен ?атар ол Ханны? сырын бiлуге тырыс?ан ?алымдарды?, iз-т?ссiз жо?ал?анын аны?тайды. Ол жа?ын досы Батырамен бiрге, Хан мен билеушiлердi? ??пиясын ашу?а бiр-а? ?адам ?ал?анда, оны? жа?а туыл?ан баласы, Хан iздеп ж?рген с?би болып шы?ып, Батыра с?бидi Ханнан ??т?ару ?шiн, ?лемдегi е? ?ауiптi орман?а алып ?ашады. Орманда ол алты та?ба кiтабыны? сырын ашып, Хан мен оны? айналасында?ы билеушiлердi? жасыру?а тырыс?ан, ?лкен ?рi ?ор?ынышты ??пиясы туралы бiледi, Хан бала?а ?ол жеткiзу ?шiн, ?аш?ынны? со?ынан он мы?да?ан ажалсыз сарбаздарын жiбередi. Оларды не к?тiп т?р…
Алпамыс Сырманов
Сарман алты та?ба кiтабы
БІРІНШІ Б?ЛІМ. ??ПИЯДАН ??ПИЯ?А
Айнала б?лы??ыр – барлы?ы ??дды т?ман ар?ылы к?рiнiп т?р?андай, бiр-бiрiне алас?ра ж?гiрген сарбаздарды? тек ?ара к?ле?келерi ?ана к?рiнедi. Еште?е аны? бай?алмаса да, жерге т?гiлген ?ан ай?ын болды. Ай?айла?ан дауыстар мен шай?ас ?нi шы?ты, ?ала iшiн толы?тай ?арбалас басып, ?скери ?о?ыраулар то?таусыз со?ылуда. Ол жан-жа?ына ?ара?ан с?тте айналасынан к?птеген сарбаздарды? ?лi денелерiн к?рдi, ал оны к?птеген ?ара к?ле?келер ?оршады. Ол жерде тiзерлей отырды, ая?-?олын ?оз?алтып, орнынан т?ру?а тырыс?анымен; ая?тары ба?ынар емес, шамасы тек к?зiн ашып-ж?му?а ?ана жеттi – оны ??дды к?рiнбейтiн алып ?олдар ?стап ал?андай. Бiрнеше рет г?рс еткен жарылысты? ауыр ?нi естiлдi, сол с?тте оны ?орша?ан к?ле?келердi? бiреуi о?ан ?арай жа?ындап, кеудесiне пыша? с???ан кезде – Ер?лан ?й?ысынан шошып оянды.
Осымен б?л ?ор?ынышты т?с о?ан бiрнеше рет кiрдi – д?л осылай жарылыс болып, кеудесiне ?лгi к?ле?ке пыша? с???ан кезде, ол шошып оянатын, мiне, сол жа?дай та?ы да ?айталанды. ?ркез б?л ?ор?ынышты т?стi к?рген сайын оны? бойында ?рей к?шейе бердi, ??дды бiр к?нi т?сiнде к?ргенi ??iнде келетiндей.
Ол к?зiн аш?ан с?тте денесiнен б?лiнген суы? тердi сездi, кеудесiнде ?лкен тас т?рып, оны т?мен тарт?андай к?й кештi. Жай ?ана т?сi екенiн т?сiнген со?, ауырсын?ан басын к?терiп, ?олдарымен к?здерiн у?алады. Орынды?ыны? ар?асына шал?ая с?йендi де, алдында ?стелде жат?ан ?олжазбалар мен кiтаптар?а к?з тастап, ж?мысын ары ?арай жал?астырды.
Оны? ?стелiнi? жартысын ?лкен жолсызба жапты, ал жолсызбада жал?ыз мемлекет бейнеленген – б?л Т?ран ханды?ыны? жолсызбасы. Т?ран ханды?ы орналас?ан ??рлы? ?лкен ??рлы? деп аталды ж?не онда?ы алпауыт таулар, м?хиттар, шексiз жазы? далалар, ш?лдер мен ормандарды? б?рi тек ?ана осы жал?ыз ханды?ты? ??рамына кiрдi, мемлекет ??рлы?ты шы?ыстан батыс?а дейiн, толы?тай ?лкен жердi алып жатты. Дегенмен мемлекеттi? о?т?стiгiнде жат?ан Т?манды айма?ы ?ана оны? б?лiгiне жатпайды, себебi б?л айма?ты «?лiмдер ал?абы» деп атады. Б?лай аталуыны? себебi онда еш?андай тiршiлiк жо? – еш?андай ?сiмдiк, еш?андай жануар, тек ?ара топыра? ?ана. Адамдар арасында тара?ан а?ыз бойынша, онда мы?да?ан жылдар б?рын iбiлiстер мен ??быжы?тар келген, содан берi б?л мекен тiршiлiкке жарамсыз к?йге т?скен. Ежелгi адамдар Т?ран ханды?ы мен Т?мандыны? арасында ?лкен ?абыр?а т?р?ызып, онда адам ая?ын басу?а тиым сал?ан. Бiра?, шын м?нiнде, ол жерде ешкiм ??быжы? к?рген емес, керiсiнше Т?манды ?зiнде м?лде бас?а ??пияны жасырды.
Ханды?ты Тарын хан мен оны? ?улетi ж?не ханны? айналасында?ы билеушiлер бас?арды. Оларды халы? ?стемдiлер деп атады, себебi олар ?арапайым адам?а ?ара?анда ?те ?за? ?мiр с?рдi. Барлы?ы Тарын ханнан басталды. Е? ал?аш?ы ?стемдi болып сол танылды, ол та??а мы? жыл б?рын келiп, содан берi елдi бас?аруда, халы? оны жа?сы к?ретiн, себебi ел тынышты? пен молшылы?та ?мiр с?рдi, оны ?дiл ?рi дана басшы деп санады. Бiра? Ер?лан осыны? артында бiр шикiлiк жат?аннын сезгендей, ол ?стемдiлердi? ?за? ??мырыны? сырын бiлуге тырысты, алайда б?л ел iшiнде ?лiмге те? ?ылмыс едi, себебi ешкiм ?стемдiлердi? ?за? ?мiрiнi? сырын бiлуге ???ылы емес, оны ?мiрдi? берген сыйы деп ?абылдады.
Ер?лан ?зын бойлы, ?о?ыр т?стi шашы жа?а туыл?ан ?озыны? ж?нiндей б?йра, сырттан ?араса? басына ?озыны? терiсiн киiп ал?андай, екi иы?ына екi адам сыятындай iрi, ?ара торы ж?здi, ?ыр м?рынды, жасы ?ыры?та бол?анына ?арамастан, ол жиырма бестегi жiгiтке ??сайтын. Ер?лан Ханды?ты? солт?стiгiнде орналас?ан Б?ла?ты ?аласында, жары С?лумен бiрге ?лкен сарайда ?мiр с?рдi. Ол ?алада?ы е? бай адамдарды? бiрi саналатын, оны? ?кесi Рыс ?лкен байлы?ты м?ра?а тастап кеткен, сол себебтi Ер?лан ж?мыс iстеудi? орнына, зерттеулермен айналысатын: жануарлар мен ?сiмдiктердi зерттеп, ?рт?рлi заттарды ойлап тап?анды ?нататын ж?не оны? басты с?ра?ы –?стемдiлердi? ?за? ?мiрiнi? ??пиясы неде екеннiн бiлгiсi келдi ж?не сол ?шiн тынымсыз, б?рiнен астыртын т?рде зерттеулер жасады.
Ер?лан ?а?аздарды а?тарып отырып, шамны? с?нiп бара жат?анына м?н де берген жо?, тек б?лменi ?ара??ылы? бас?ан кезде ?ана ол ?а?аздан басын к?тердi. Б?лменi толы? т?нектен тек терезеден т?скен жартылай тол?ан ай с?улесi са?тады. Ол шам алма? болып ?стелдi? астында?ы тартпаларды? бiрiн тартып, оны? iшiне ?олын салды да, ары-берi шам iздедi, алайда ол еште?е таппа?ан со?, орнынан т?рды, сол с?тте ол отыр?ан кiтапхананы? есiгi ши?ылдай ашылып, iшке бiреу кiрдi, ал оны? ?олына ?ста?ан шамы б?лмеге б?ры??ы б?лы??ыр жары?ты ?айта алып келдi. Ер?лан орынды?тан жартылай к?терiлген к?йi ?айта жай?асып, есiктi? аузына ?арады, онда орта бойлы, сауыт киген, жата?ан ?ара шашы ?сi?кiреп, ??ла?ын жартысына дейiн к?мкерген, бетiнде сол жа? самайынан езуiне дейiн созыл?ан ерекше тырты?ы бар адам т?рды.
– Б?л сен бе, Батыра? – дедi ол к?здерiн сы?ырайта.
– И?, – деген жылдам жауап естiлдi де, артынан есiктi? «тырс» етiп жабыл?ан дыбысы шы?ты. Батыраны? бас?ан ?рбiр ?адамы тарсылдай естiлiп, ол ?стелдi? жанына жа?ындап, бетiндегi бiрнеше кiтапты кiшкене ысырып, ?олында?ы шамын оны? ?стiне ?ойды.
– Неге ?ара??ы б?лмеде отырсы?? – дедi ол бос орынды?тарды? бiрiне жай?аса.
Бiра? Ер?лан оны? ?ой?ан с?ра?ына м?н берген жо?, санасында тек к?рген т?сi «нелiктен ?айталана бередi екен, б?л бiр белгi ме? ?лде кездейсо?ты? па?» деген с?ра? бiр с?тке де маза берген жо?. Батыра с?ра?ына жауап естiмеген со?:
– Эй… Ер?лан, сен менi ты?дап т?рсы? ба? Ойланып кетiпсi? ?ой, – деп оны? ж?зiнi? алдында ?олын был?ады.
– А, кешiр, и?, – деп тере? тыныс алып, – т?нделетiп жайша ж?рсi? бе? – дедi ол Батыра?а ?арап.
– И?, досымны? келгенiн естiп, ?ал-жа?дайын бiлiп кетудi ?й?ардым, к?рiп т?р?анымдай, б?рi жа?сы сия?ты, – дедi Батыра Ер?лан?а к?лiмсiрей. – Денсаулы?ы? ?алай? С?лу ?алай? – дедi ол.
– Б?рi жа?сы, ?зi?нi? ж?мыстары? ?алай? – дедi.
– ?алай болушы едi… – дедi Батыра тере? тыныс тартып, – б?рi сол к?йi, еш?андай жа?алы? жо?, – дедi ол. – Менi ?оя бершi, сен ?зi? ?лi ?а?аздары?ды а?тарып отырсы? ?ой деймiн, ?ызы?ты бiрде?е тапты? ба? – дедi Батыра ?стелде жат?ан кiтаптарды? бiрiн ?олына ала. Ер?лан «жо?» дегендей басын шай?ады.
– С?ра?тары?а жауап тапты деп ?мiтенемiн, – дедi ол кiтапты? ?стiнен Ер?лан?а к?з тастай.
– Жо?, мына кiтаптарды? басым к?пшiлiгiнде олар туралы жазылма?ан, ал жазыл?андарыны? ?зiнде, оларды? ?за? ?мiрiнi? сыры – ??дайды? берген сыйы деген с?здермен ?ана шектелген, бiра? неге? ??дды баланы алдап отыр?андай, – дедi ол ойлана.
– Досым… Сен жауабы бар с?ра??а, жауап iздеп отырсы?, нелiктен оларды? ?за? ?мiр с?ретiнiне, сен соншалы?ты килiгiп ?алды?? – дедi Батыра ?олында?ы кiтапты ?айта орнына ?оя.
– «Б?рi белгiлi» деп ойлайсы?, алайда менi? бiлетiнiм – бiз еште?енi бiлмеймiз. Сонда са?ан ?ызы? емес пе? Хан мен оны? ?улетiнi? ж?не оларды? айналасында?ы билеушiлердi? ?за? ?мiрiнi? ??пиясы неде екенi? Олар да бiз сия?ты ?арапайым адамдар, бiра? оларды? ?за? ?мiрi ?арапайым адам?а т?н ?асиет емес, мен осы уа?ыт?а дейiн к?птеген ?олжазбалар мен кiтаптарды ?арап шы?тым, е? ежелгi дегендерiн де к?рдiм, бiра?, бiр ?ызы?ы, Тарын хан?а дейiн ешкiм олай ?за? ?мiр с?рмеген, олар бiр ??пияны жасырып отыр?андай… – деп ол ойлана Батыра?а ?арады, – еш?андай жазба жо?… – деп та?ы бiрде?е айтпа? болды да, кiшкене кiдiрiп, – Оны? ?стiне мына ая?асты пайда бол?ан с?билердi? ауруы к?дiктi, жа?а туыл?ан балалар д?рыс тыныс ала алмайды, ал е? ?ызы?ы хан артынша ауруды? алдын алу ?шiн д?рiгерлер мен сарбаздарды жiбердi, ??дды ауруды? пайда болатынын бiлгендей, бiра? б?л ауру б?рын-со?ды бiздi? ханды?та болма?ан, ол ?айдан пайда болды ж?не неге тек жа?адан туыл?ан с?билер ауырады? – дедi Ер?лан. – М?нда бiр шикiлiктi? бары аны?, – дедi ол бiр н?ктеден к?з алмай.
– Ер?лан, олар – ?стемдiлер, олар – ?за? ?мiр с?рушiлер, оларды? ?аны б?лек; шы??ан тектерi б?лек, сонды?тан олар ?за? ?мiр с?редi, ал бiз… ал бiз ондай емеспiз, оны? ?стiне та??а Тарын келiсiмен адамдарды? ?мiрi т?бегейлi ?згердi ж?не жа?сы жа?ына ?арай, Т?ран ханды?ы б?рын-со?ды болма?ан г?лдену ша?ында; еш?андай со?ыс жо?, ?ылмыс аз, олар ?дiл ж?не дана, сонды?тан оларды? ?за? ??мырын ?азбалауды? да керегi жо?, ?зi? де бiлесi? б?л ?рекетi? ?лiмге те? екенiн.
Ал ауру?а келер болса?, ?азiр одан ?андай да бiр ?ауiп т?нiп т?р?аны шамалы. Тарын хан оны? да алдын алуда, ол дер кезiнде д?рiгерлер мен сарбаздарды жiберiп, барлы? с?билердi аман алып ?алып жатыр, барлы?ы ?алыпты ?туде… – деп Батыра Ер?лан?а к??iлi толма?ан адам сия?ты с?йлеп отыр едi, ая?асты оны Ер?лан б?лiп жiбердi:
– Барлы?ы ?алыпты ?туде дейсi? бе? Жо? барлы?ы ?алыпты емес, сен тек к?з алды?да болып жат?ан д?ниелердi к?рiп т?рсы?, менi? ойымша ханны? адамдарды? арасына д?рiгерлердi жiберiп, елде туылып жат?ан балаларды ба?ылауда ?стап отыр ж?не м?ны? себебi ол ерекше бiр с?бидi iздеп отыр?андай к?рiнедi.
– Не… Не сандыра?тап кеттi?? Сенi? ойы?ша ол ауруды ?зi таратты деп ойласы? ба?
– И?!
– М?ны? ендi шектен шы?ушылы?! – деп ол ?рейлене с?йледi. – Б?л с?зi?дi менен бас?а ешкiм естiмей-а? ?ойсын, сен жа?ында ?ке атанасы? одан да уа?ыты?ды С?лу?а арна… – деп ол то?тап ?алды да, Ер?лан?а м??ият к?з тастады. – Досым, сен осы ойы?ды тастаса? ?айтедi, ?? Б?л ?ауiптi, ?азбалап ?айтесi?, мен са?ан ?аншама уа?ыттан берi айтып келе жатырмын, бiзге м?ны бiлуге тиым салын?ан, – деп Батыра орнынан т?рды.
– Нелiктен менi то?тат?ы? келедi? Мен жай ?ана оларды? ?за? ?мiрiнi? сырын бiлгiм келедi, – дедi о?ан Ер?лан.
Батыра а?ырын ж?рiп, ашы? т?р?ан терезелердi? бiрiне барды, ол сырт?а к?з тастап, таза ауамен тере? тыныс алды. Аспан ашы?, ж?лдыздар аспан?а шашыл?ан алмастай жары?. Сарайды? жанында ?скен алып теректер а?ырын со??ан желден жай?алып, баяу ?ана ары-берi те?селiп т?р.
– …Жа?а ?ана айт?анымдай, б?л ?лiммен те? ?ылмыс, сен менi? бауырымдай болып кеткенсi?, сонды?тан сенi барынша а?ыма?ты?тан са?та?ым келедi, ?ала С?лтаны сен жайлы о? к?з?араста, ал оны? бiрiншi ?олбасшысы Дат… – деп ол кiшкене кiдiрдi, – ?зi? де бiлесi?, Дат са?ан тiсiн ?айрап ж?р, ?ит етсе болды, ол са?ан ?олында?ы бар билiгiн салып, за? р??сат еткен е? ?ата? жазаны ?олдану?а дайын. Сенi? билеушiлер туралы терiс ойда екенi?дi бiлсе, ол м?ны барынша пайдаланады, тiптi мен сенi оны? ?олынан аман алып ?ала алмаймын, оны? ?стiне сарбаздарды? жартысынан к?бi о?ан ба?ынады, – дедi ол.
– Бiра? сен одан кейiнгi ?скербасысы?, сонды?тан мен еш ?оры?паймын, – деп ол к?лiмсiредi. – Бiлесi? бе, досым? Бiз бiр ?лкен ?лемде ?мiр с?ремiз, онда зерттелмеген к?птеген д?ниелер бар, сол ?лемнi? бiр кiшкентай т?кпiрiнде ты?ылып, ?мiрiмдi той-думанмен; к??iл к?терумен ?ткiзу мен ?шiн а?ыма?ты?, ма?ан на?ыз л?ззат сыйлайтын – ол осы ?лемнi? ??пияларын ашу ж?не менi? айналамда болып жат?ан д?ниелер менi бейжай ?алдырмайды, оны? ?стiне оларды? ?за? ??мыры ма?ан ?те ?ызы?, оларды? не жасырып ж?ргендерiн бiлгiм келедi, – дедi Ер?лан Батыра?а ?арап.
– Осы ?лемнi? ??пиялары! Сен ?зi не ойлайсы?, та?ым бар. – И?, бiлемiн са?ан зерттеген ?найды, бiра? ?тiнемiн, бас?а д?ниенi зерттешi, оларды жайына ?ой! А?ыры жаман ая?талуы м?мкiн.
– Жарайды оны ?оя бершi, менi б?рiбiр ешкiм ты?дамайды, – дедi де Ер?лан орынды?ына ы??айлана отырып, – са?ан бiр ?тiнiшiм болып т?р, – дедi ол.
– ?андай ?тiнiш? Егер ол Батыс орман?а ?атысты болса, онда ма?ан еш?андай ?тiнiш жасамай-а? ?ой.
– И?… Батыс орман?а байланысты, бiра?… сен менi ты?дау керексi?, – дедi Ер?лан о?ан а?ырын дауыспен.
– Ты?дауым керек пе? Сен менi ты?дау керексi?, Ер?лан, – деп ол дауысын к?тере с?йледi. – Екi ай б?рын онда не бол?аны есi?нен шы?ып кеттi ме? ?лгi жабайы а?ны? сенi ажал ??штыра жазда?аны, мен сенi ?ре? аман алып ?алдым, ондай жа?дай та?ы да ?айталан?анын ?аламаймын, ?зi? де бiлесi?, Батыс орман ?ауiптi жануарлар?а толы, – деп ол Ер?лан?а б?рылды. – Ер?лан, жа?ында сен ?ке атанасы?, сенi? ?ауiптi д?ниелермен айналысып, бала?ны? ?кесiз ?скенiн ?аламаймын.
– Бiра? менi? онда не к?ргенiмдi бiлмейсi? ?ой.
– Сен онда бардым деп ма?ан айтпа, мен сенен ?тiнiп едiм ?ой онда бармауды, сен кiшкентай бала сия?тысы?, егер б?л ?детi?дi ?оймаса?, бiр к?нi орманны? iшiндегi жабайы жануар т?бi?е жетедi, егер сонда мерт болса?, есi?де са?та – мен ол ?шiн ?кiнбеймiн… Неге сенi ?ауiптi д?ниелерге тарта бередi?!
– Ты?дашы, мен онда бар?ан кезде адам к?рдiм ж?не ол орманны? iшiне ?ашып кеттi.
– Адам! Батыс орманда ма? Т?ран ханды?ында?ы е? ?ауiптi орман?а бас с??атын адам табыла ?оймас, ?рине сенi есепке алма?анда!
– Менi ты?дашы б?ле бермей.
– Жарайды.
– Мен онда адам к?рдiм, бiра? ол адам емес.
– ?алайша? – дедi ол ма?дайын тыржита.
– И?, бiрт?рлi естiледi, бiра? ол адам?а ?ара?анда екi есе ?лкен болды, оны а?даусызда бай?ап ?алдым, бiра? толы? ?арап ?лгерген жо?пын, менi к?рiсiмен а?аштарды? арасына жасырынып ?ашып кеттi.
– М?мкiн ол жануар шы?ар, – дедi Батыра.
– Жо?, мен оны? денесiн аны? к?рдiм – адам сия?ты тiк т?рды, бiра? ?те ?лкен.
– Сенiмдiсi? бе?
– И?.
– Сонымен ма?ан не демексi?? – дедi Батыра.
– Бiз сонда барып, сен ма?ан оны? не екенiн аны?тау?а к?мектесесi?, – дедi Ер?лан. Батыра тере? дем алып, к?рсiне ?айта шы?арды:
– Сен еште?еден саба? алмайды екенсi?, – деп о?ан ?арады, – Ер?лан бiлесi??ой онда?ы жануарларды? басым к?пшiлiгiне бiздi? ?ару ?сер етпейдi – оларды? ?алы? терiсiнен тiптi е? ?ткiр деген ?ылыштарда пайдасыз, неге сенi сонда тарта бередi?
– Сол ?шiн мен ?ару жасадым, онымен бiрге бiзге еш?андай ?ауiп т?небейдi.
– ?ару?
– Со?ымнан ер, са?ан к?рсеткенiм абзал болар, – деп Ер?лан орнынан т?рып, ?стелдегi шамды алды да, Батыра мен бiрге кiтапханадан шы?ты.
– Сенi? ойлап таппайтыны? жо?, жарайды к?рейiк не екенiн, – деп Батыра Ер?ланны? со?ынан ердi.
Екеуi кiтапханадан шы?ты да, ?зын д?лiзбен ж?ре, о??а б?рылып, сарайдан шы?ты, алып ?абыр?амен ?оршал?ан сарайды айнала, оны? артына барды. Арт жа?ында ?абыр?аларды? б?рышында орналас?ан кiшiгiрiм ?имарат?а келдi. Кiрпiштермен ?рiлген, ?лкен есiк-терезесi бар, бiра? жа?сылап жабыл?ан ?имаратты? есiгiн Ер?лан ?алтасынан кiлтiн алып ашып, iшке кiрдi де, ??рал-саймандары шашыл?ан ?стелге шамды ?ойып, ?абыр?ада iлулi т?р?ан ?лкен шамшыра?ты жа?ты, оны? с?улесi б?кiл б?лменi ?зiнi? жары?ымен ай?ын еттi.
Батыра айналасына к?з ж?гiрте:
– Мына орынды ретке келтiру керек деп ойламайсы? ба? – дедi ол Ер?лан?а к?з ?ырын тастай.
Онда ?рт?рлi темiр ??ралдар шашылып жатты, тiптi Батыра бай?аусызда ауыр темiр заттарды? бiрiне ая?ын со?ып алды.
– Жо?, барылы?ы рет-ретiмен т?р емес пе? – дедi Ер?лан жымия. – Ал мiне, бiздi? с?луымыз, – деп б?лменi? ортасында ?ара матамен жабыл?ан ?лкен затты? жанына келiп, оны? бетiнен матаны ж?лып алды.
– Б?л не? – дедi Батыра ?лгi зат?а жа?ындай.
– Б?л – Тазарлы? зе?бiрек.
– Тазарлы? зе?бiрек? Онымен не iстемексi? ж?не неге Тазарлы? зе?бiрек?
– Себебi мен оны Тазар ?аласынан ?келiнген темiрден жасадым, ?зi? де бiлесi?, онда е? керемет темiрлердi ?ндiредi.
– Сен мынаны толы?тай ?зi? жасады? ба? – дедi Батыра зе?бiректi айнала ж?рiп. – Оны ?алай пайдаланасы?, ол ?лкен, ?ткiр, б?рыштары да жо?, ?зi домала? екен, мына ?лкен тесiк не ?шiн?
– Оны мен са?ан орман?а бар?ан кезде к?рсетемiн ж?не оны пайдалану ?шiн еш?андай ?ткiр б?рышты ?ажет етпейдi, сендердi? ?ылыштары? сия?ты оны ары-берi сермеп те ?уре болмайсы?, ал ендi са?ан ?тiнiшiм, осыны ?аладан алып шы?у?а к?мектес, сен ?алада?ы Даттан кейiнгi ?скербасысы?, сенi ?аладан шы?арда ешкiм тексермес, – дедi Ер?лан иегiн сипай.
– Жетпегенi осы едi, – деп Батыра басын шай?ады, – сенi то?тату менi? ?олымнан келмейтiн сия?ты, ?зi?нi? ?ар?ыс ат?ыр с?ра?тары?а жауап таппай, сен тынышталмайсы?; мен са?ан тек бiр келе?сiздiкке ?рынып ?алмас ?шiн к?мектесемiн, бiра? тек мен айт?ан к?нi барамыз, сенi? мына ?аруы?ны? ?алай ж?мыс iстейтiнi ма?ан ?ызы? болып т?р.
– Жарайды, о?ан дейiн мынаны? бiтпеген бiр-екi жерiн жасауым ?ажет, бiра? тым ?за? к?ттiрме, бiлесi? ?ой менi? к?ткендi ?натпайтынымды.
– Жарайды, жарайды, ?олым босай салысымен са?ан келемiн, ал ендi ?афу етсе?, мен ?айтайын, – деп ол шеберханадан шы?ты да, то?тап: – А, айтамын деп ?мытып кетiппiн, б?л жолы ?зi?мен бiрге ?з сарбаздары?ды алып ж?р, мен са?ан ?зiмдiкiн бермеймiн – онсыз да ?ткен жолы екеуi сенi? арты?ды жабамыз деп жара?ат алды, сосын Дат?а бас?а сылтау айту?а тура келдi, – дедi ол.
– И?, и?, – дедi Ер?лан зе?бiректi? бетiн ?айта жауып жатып, оны? к?з алдына к?рген т?сi елестедi: сарбаздарды? бiр-бiрiне ж?гiрiп, бiрiн-бiрi аяусыз ?лтiргенi, тiптi оларды? ай?айла?ан дауыстары, жарылысты? ?нi оны? басында жа??ыра естiлгендей, зе?бiрекке ?арап: «Т?сiмдегi осыны? дыбысы емес пе?» деп ?зiнен с?рады, «бiра? бiздi? ханды?та мы? жылдан аса уа?ыт со?ыс бол?ан жо?, жай ?ана кездейсо?ты? шы?ар, мен м?ны адамдар?а ?арсы пайдаланбаймын деп ойлаймын, м?мкiн б?л жайлы бас?а бiреулер бiлiп, оны ?рлап кетсе, алайда ханды?та ондай iс-?рекетке баратын адам табылмас» деп ол ?зiн ж?батты, бiра? ол ?зiн не к?тiп т?р?анын бiлген жо? ж?не барлы?ы ая? асты ?згередi деп к?м?ндан?ан емес.
Сарайды айнала ?орша?ан ?ор?анны? жабы? т?р?ан ?а?паларыны? алдына келген Батыраны ?арауылда е?селерi т?сiп, салпайып т?р?ан сарбаздар, оны к?ре салып, тiк т?рып, ?олдарында?ы найзаларын берiк ?стады. Оларды? iс-?рекетiн бай?а?ан Батыра:
– Еркiн т?ра берi?дер, жiгiттер, – деп олар?а к?лiмсiредi. Батыра мiнезi жа?ынан ?те керемет жан, тек керек кезiнде ?зiнi? ?аталды?ы мен ?айсарлы?ын к?рсеткендi ж?н санайды. Оны? артынан Ер?лан да шеберханасыны? есiгiн кiлттеп келдi. ?ара аспанда сан мы?да?ан ж?лдыздар?а ?арап, кештi? сал?ын ауасымен тыныстап т?р?ан Батыра?а:
– Мен сенi ж?лдыздар?а ?арап тамсанады деп ойламаппын, – дедi Ер?лан оны? ар?асынан ?а?а.
– М?ндай кереметтi к?рiп, тек а?ыма? ?ана тамсанбас, – дедi ол аспаннан к?з алмай. – Сен неге к?зет ?ойып ?ой?ансы?? Сенi? сарайы?а бiреу бас с??ады деп ойлайсы? ба? – дедi Батыра.
– Бiлесi? ?ой менi? хан?а сенбейтiнiмдi, – деп ол досына ?арады. Батыра о?ан кiшкене ?нсiз к?з тастап:
– Жарайды, С?лу ?алай? Денсаулы?ы жа?сы ма? – дедi ол.
– И?, барлы?ы д?рыс, денсаулы?ы да жа?сы, тек… – деп Ер?лан кiшкене кiдiрдi де, – тек о?ан ?арап ж?рген д?рiгерлер ма?ан ?намайды.
– Д?рiгерлерге не болыпты? Не ?шiн олар са?ан ?намайды?
– ?алай т?сiндiрсем болады: олар адам бол?анымен, с?йлескен кезде ??дды ?уырша?пен с?йлескендей боламын, оны? ?стiне оларды? бiрнеше рет м?лде бас?а тiлде с?йлегендерiн к?рдiм, – дедi Ер?лан.
– Са?ан солай к?рiнген шы?ар, – деп ол Ер?ланны? иы?ынан ?а?ты, ал Ер?лан бiрде?е айтпа? болып едi: – Сонымен, С?луды? босануына ?анша уа?ыт ?алды? – деп Батыра Ер?ланны? ?нгiмесiн б?рып жiбердi.
– На?ты бiлмеймiн, бiра? бiр ай?а жетпейдi.
– Сонымен, менi? данышпан досым, ?ке атануы?а аз ?алды де, – дедi Батыра о?ан жымия.
– И?, – деп Ер?лан аспан?а ?арап тере? дем алды да, тынысын кiшкене ?стап, ?айта шы?арды, осы с?тте аспанда?ы ж?лдыздар жылт етiп жо?алды да, ?айта пайда болды. Оны? т?бесiнен алып бiрде?е ?шып ?ткендей к?рiндi, Ер?лан селт етiп:
– Мынау не та?ы? – дедi ол аспанда?ы ?ап-?ара к?ле?кеге сауса?ын соза. Батыра кiшкене кiдiрiп.
– Аа, сен ?лгiнi айтасы? ба? Ол жай ?ана алып б?ркiт ?ой, сен оны б?рын-со?ды к?рмегенсi? бе? – дедi Батыра.
– К?ргенмiн, бiра? оларды? т?нде ?шатынын бiлмеппiн.
– Олар ?аланы? т?бесiнен ?те сирек ?шады, кейде ?аланы? айналасында?ы шаруашылы?тар?а да шабуыл жасайды, бiздi? бiр-а? мiндетiмiз – халы?ты осы сия?ты ?ауiптi жырт?ыштардан ?ор?ау, ?йтпегенде бiзге бас?а ж?мыс табылмас едi, – деп Ер?лан?а ?айта ?арай, – ?азiр одан ?ор?уды? ?ажетi жо?, олар т?нде ешкiмге тиiспейдi, ал ендi ?афу етсе? мен ?айтайын, бiр-екi бiтпеген шаруам бар…
– Батыраны? атын алып келi?дер, – деп Ер?лан сарбаздарына б?йры? бердi де, о?ан ?арап: – Бiз елде не болып жат?анын бiлмеймiз, шынымды айтсам мен кiмге сенерiмдi бiлмеймiн, – дедi Ер?лан, оны? ж?зiнен уайымдап т?р?аны бай?алды. – Сонды?тан абай бол, уа?ыты келгенде мен са?ан… – деп ол с?зiнi? жартысынан то?тады.
– Не уа?ыты келгенде? Сен ма?ан бiрде?е айт?ы? келiп т?р ма?
– Жо?, ?азiр емес, – дедi ол.
– Б?рi жа?сы, уайымдама, – деп Батыра оны? иы?ына ?олын ?ойды.
Сарбаз к?п к?тiрмей жыл?ыны алып келдi, ж?л?ынып т?р?ан т?лпар?а Батыра секiрiп мiндi, оларды? алдында сарайды? биiк ?а?палары ауыр ашылды да, Батыра мен Ер?лан бiр-бiрiмен ?ол алыса ?оштасты. Ер?лан Батыраны шы?арып сал?ан со? тiкелей ?зiнi? кiтапханасына жол тартты, жол бойы ол а?ырын ж?рiп, т?сiнде к?ргенiн ?айта есiне алды.
«Б?л бiр белгi болуы керек, и?, с?зсiз б?л бiр белгiнi бiлдiредi, бiра? ненi?» деп ол iштей ?з-?зiне с?йледi. Кiтапхана?а бар?ан со? шам жа?ып, оны ?а?аздары шашыл?ан ?стелiне ?ойды, орынды?ына шал?ая жай?асып, б?лмеге к?з ж?гiрттi. Шамны? ?лсiз жары?ы б?лменi толы? ай?ын еткен жо?, кiтапхананы? жарты б?лiгi ?ара??ы т?некке оранды, ал кiтапхананы айнала ?орша?ан кiтап с?релерi т?некке ?арай созылып жатты, онда Т?ран ханды?ыны? т?кпiр-т?кпiрiнен ?келiнген кiтаптар тiзiле т?рды. Оларды? iшiнде Ер?ланды ?ызы?тыр?аны – Баста? Бабад?рдi? «Бiзге дейiнгi ?лем» атты кiтабы.
Ер?лан кiтапта ??пия жолдама бар деген пiкiрде болды. Егер ?стемдiлердi? ?за? ??мыры туралы жазу?а тыйым салынса, онда ол жайлы ашы? жазбайды деген ойда болды, сол себептi ол, о?ан дейiнгi ?алымдар бiр д?йек тауып, оны жасырын жолдама ретiнде тастап кеткен деген оймен ?зiне дейiнгi ?алымдарды? е?бектерiн ?арады. Ер?ланды Бабад?рдi? кiтабында?ы Т?манды айма?ы жайында жазыл?ан та?ырыбы ?ызы?тырды. Себебi Т?манды тiршiлiкке жарамсыз деп айтыл?анымен, Бабад?рдi? кiтабында ?те ерте уа?ытта онда тiршiлiк бол?ан: ормандар мен к?лдер, бетiн жасыл кiлем жап?ан далалар, ал е? бастысы Марда атты мемлекет ж?нiнде жазыл?ан, ал ?азiр… ал ?азiр онда ешкiм ая? баспайды. Бабад?рдi? кiтабында хан сарбаздарыны? Т?мандыда бiр затты iздеп ж?ргенi ж?нiнде д?йек к?рсетiлген, бiра? не екенiн ешкiм бiлмейдi ж?не кiтапта одан б?лек онда ?лкен м?нара бар екендiгi ж?нiнде айтыл?ан, тiптi жолсызбасы да к?рсетiлген. Ер?ланды ?ызы?тыр?аны да осы, сол себептi Ер?лан Бабад?рмен кездесiп, оны? м?нараны ?алай тап?аны жайында с?йлеспек бол?ан кезде, ол Бабад?рдi? ая?асты ?айтыс бол?анын естидi ж?не е? ?ызы?ы, оны? жаз?ан кiтаптары жо?алып кетедi. Осы жа?дайдан кейiн Ер?лан Бабад?рдi? жолсызбасына с?йенiп, бiр топ адам?а к?п м?лшерде алтын берiп; Т?манды?а ?лгi м?нараны? бар-жо?ын бiлiп келу ?шiн аттандырады, мiне осымен оларды? кеткенiне сегiз ай болды, бiра? содан берi олардан м?лде хабар естiген емес. Ер?лан олар оны алдап кеттi немесе сонда барып мерт болды деген ойда болды.
Ол т?н ортасы ау?ан?а дейiн кiтап ?арады, сосын к?зi ж?мылып, ?й?ы?а кетiп бара жатып селк етiп оянды да, кiтапты жауып, ?зiнi? б?лмесiне барып жатты. Бiра? екi са?ат ?ткеннен кейiн, Ер?лан оны мазалап ж?рген т?стi ?айта к?рiп, та?ы да шошып оянды; денесiнен суы? тер а?ты, денсаулы?ында еш?андай кiнарат болмаса да ол ?зiн нашар сезiндi. Жанында жат?ан С?лу:
