скачать книгу бесплатно
– Та?ы ?ор?ынышты т?с пе? – дедi басын к?тере.
– И?… – деп кiшкене кiдiрдi де, – сенi оятып жiбердiм бе?
– Мен сенi? б?л ?детi?е ?йренiп те ?алдым, – дедi ол к?лiмсiрей, – бiра? са?ан не болып ж?р? Неге ол т?с сенi мазалай бередi? – дедi С?лу к?лiмсiреген ж?зi ?згере.
– Бiлмеймiн, ?зiм де соны бiлгiм келедi, – деп Ер?лан ?айта жатты, – болды, жатып ?йы?та, – дедi б?се? дауыспен С?лу?а терiс ?арай.
Ер?лан ?анша ?йы?тау?а тырыс?анымен, санасында?ы ай?айла?ан дауыстар мен жарылысты? дыбысы, кеудесiне пыша? с???ан к?ле?ке туралы ой о?ан ?йы?тау?а м?рсат берген жо?. Кiшкене жат?ан со? ол киiндi де, а?ырын б?лмесiнен шы?ып кеттi. Д?лiзбен сырт?а ?арай бет алды. Кенеттен ??ла?тары шы?ылдап, ай?айла?ан дыбыстар ?айта естiлiп, ол басын ?стай, ?абыр?а?а с?йенiп, жерге а?ырын отырды, т?сiндегi дыбыстар оны? басыны? iшiнде жа??ыры?пен естiлдi. Барлы?ы басыл?ан со? баяу ?олдарын басынан алды – егер жылдам алатын болса, басы жарылып кететiндей болды. Ол а?ырын орнынан т?рды. ?лгi дыбыс ??iнде де естiле баста?ан со?: «Мен есiмнен ауысайын деген шы?армын» деп ?зiне iштей с?йледi. Ол ?абыр?а?а ?олын с?йеп кiшкене т?рды да, дала?а ?арай бет алды.
Сыртта та? ата баста?анымен, айнала ?ара??ылау едi. Ер?лан «Ух» деп к?рсiне дем шы?арды.
Ол iстеп жат?ан iсiнен бiр с?тке демал?ысы келдi. Ол ?те тыныш жерге барып, ?зiмен-?зi жал?ыз ?алуды ?алады. Ер?лан шы?ыстан атып келе жат?ан к?ндi б?геген Б?рат тауына бас б?рды – к?н с?улесiнi? ?серiнен тау о?ан толы?тай ?ап-?ара болып к?рiндi.
«Б?гiн бiр керемет ауа райы болатын сия?ты, тау?а барып бой жазып ?айт?аным д?рыс шы?ар, м?мкiн мына ?ор?ынышты д?ниелер де кiшкене болсын басылар» деп ?зiне iштей с?йлеп, ат ?ора?а жол тартты. Ат ?орадан ?зiнi? т?лпары Баламур?а ер то?ымды салып, о?ан мiндi де, ?а?па?а ?арай а?ырын беттедi. ?а?пада т?р?ан сарбаз?а:
– ?а?паны аш! – деп ай?айлады, оны? даусы ашулы адамдiкiне ??сас болып шы??ан со?, ?а?пада?ы сарбаз о?ан «Бiр жерге бару?а ?лi ерте емес пе?» деп айту?а д?тi бар?ан жо?, тек ?ндемей, о?ан ?а?паны ашып бердi. Ер?лан ?а?падан шы?ып бара жатып:
– Сарайда?ы д?рiгерлерден к?з алушы болма?дар! – деп ?лгi сарбаз?а с?йледi, ал ол Ер?лан?а ж?л?ына басын изедi.
Ер?ланны? сарайы ?аланы? о?т?стiк-шы?ыс б?лiгiнде, халы? к?п орналас?ан жерде едi, сарайды тастан ?рлеп жасал?ан тар к?шелер ?оршады, ол алдында тастан жасал?ан к?шемен шы?ыс?а – тау?а ?арай к?терiлдi, ал санасында?ы мазасыз ойлардан арылу ?шiн жан-жа?ына ?арап, айналада?ы к?рiнiске м?н бердi.
?аланы? тыныш бол?аны соншалы?ты, Ер?ланны? атыны? бас?ан ?рбiр ?адамыны? то?ылы бос к?шелерде жа??ыра естiлдi. Кiшкене ж?ргеннен кейiн оны? м?рнына керемет г?лдердi? иiсi келдi, ол ?алада?ы е? ?ызы? ?йлердi? б?лiгiне кiрдi. «Неге ?ызы??» деген с?ра? туында?ан болар, себебi ?лгi сары т?стi з?улiм ?йлердi? т?бесiнде ?лкен а?аштар ?стi, ал кейбiр ?йлердi? т?бесiнен т?мен ?арай шырмауы?тар ?сiп, ?абыр?аны толы?тай к?мкердi. Б?ла?ты ?аласында адамдарды? басым к?пшiлiгiне ба?баншылы?пен айналыс?ан ?найды, сол себебтi халы? ?алада т?рып жат?анды?ына ?армастан, ?рт?рлi ?сiмдiктер мен а?аштарды ?сiрдi. ?йлерге алыстан ?ара?ан кезде оларды? т?бесiнен жасыл шаш ?сiп т?р?андай, со?ан орай Б?ла?ты ?аласын халы? арасында ?зiлдеп «Жасыл шашты ?ала» деп те атайды.
Ер?лан бiраз ж?ргеннен кейiн тау?а жа?ындап, ?аланы? шет жа?ына да келiп жеттi, ?йлер м?нда сирек ж?не ?алада?ыдай з?улiм емес, ал тасжол жай ?ана топыра??а айналды. Тау?а жа?ындай бере тау б?ктерiнде орналас?ан ?йлердi? т?бесi ?алы? а?аштарды? арасынан к?рiндi, к?н б?рын?ыдай тауды? артынан емес, т?бесiнен шуа?ын шашты, оны? с?улесi жердi ?ыздырып, алмас сия?ты шы? ?ат?ан ш?птердi ерiтiп, айнала та? атысымен ?яларынан шы??ан ??старды? ?сем ?уенiне толды. Ер?лан айналасында?ы керемет тау к?рiнiсiне ?арап, бойы сергiп, санасында?ы мазасыз ойлары да жо?алды.
?йлердi? арасымен ж?рiп ?ткеннен кейiн ол тау?а к?терiлген сайын жол жасыл ш?ппен к?мкерiле бастады, о??а ?арай б?рылып, ?зi баратын ?йреншiктi тау б?ктерiндегi ашы? ала??ай?а беттедi. К?п ?замай а?аштар ?оршай ?скен тар ал?ап?а келдi де, жыл?ысын а?аштарды? бiрiне байлап, ?алы? жасыл ш?птi? ?стiне жай?асты.
Ер?лан алында?ы ?лкен ?ала?а к?з тастады: ол Б?ла?ты ?аласын тау?а дейiн ?орша?ан алып ?ор?ан?а, оны? о?т?стiгi мен солт?стiгiнде орналас?ан екi ?лкен ?а?па?а, ал батыс?а ?арай созыл?ан жасыл дала?а к?з салды.
Батыста к?кжиектен жап-жасыл а?ашты? ?шы бай?алды, б?л – Батыс орманда?ы е? биiк а?аш, оны адамдар Б?йтерек деп атайды, биiктiгi б?лттар?а дейiн созыл?ан алып а?аш аспанда ?ал?ып т?р?ан жасыл б?лт iспеттес. Орман ?аладан екi к?ндiк жерде орналас?ан. Онда ?рт?рлi ?те ?ауiптi жануарлар мекен етедi, сол себептi адамдар онда бармайтын, ал Б?ла?ты ?аласында?ы адамдарды? к?пшiлiгi ет жемейтiндiктен, онда?ы жануарлар?а тиiспейтiн. Адамдар таби?ат?а к?зiнi? ?арашы?ындай ?арайтын бол?анды?тан, орман?а тиiспеудi ж?н санайтын.
Осы к?рiнiске ?арап Ер?лан ?зiнi? б?л орын?а со??ы рет келiп, ?ала?а со??ы рет ?арап т?р?анын бiлген жо?, тiптi олай ойламады да.
Ол ж?мса? ш?пке шал?ая жатып, ашы? аспанда ?ал?ы?ан бiрнеше б?лтты? ?оз?алысына назар аударды, осылайша б?лттар?а ?арап ?алай к?зiнi? iлiнiп, ?й?ы?а кеткенiн де бай?амай ?алды. Тек арада ?за? уа?ыт ?ткеннен кейiн, к?н тас т?беден ауып, ?ясына жа?ында?ан кезде ?ана к?зiн ашты; Ер?ланны? б?лай ?йы?тама?анына бiрнеше аптаны? ж?зi болды, ол ?зiн керемет сезiнiп, барынша созыла керiлдi, осы с?тте оны? ??ла?ына т?сiнде к?ргендей ?аладан шы??ан ?скери ?о?ырауларды? дыбысы етiлдi, б?л жолы дыбыс еш?андай т?с емес – дыбыс шынында ?аладан шы?ты. З?ресi ?алмай Ер?лан орнынан атып т?рды да, ?ала?а ?арады. О?ан ?аланы? о?т?стiк ?а?пасынан iшке кiрген сарбаздарды? ?арасы бай?алды, ал оларды? бiраз б?лiгi ?аланы? ?а?паларына ?арай керуен сия?ты тiзiле келе жатты. Ол бiрден а?ашты? т?бiнде ш?п к?йсеп т?р?ан жыл?ысына ?онды да, сарайына ?арай шаба ж?нелдi.
?ала?а жеткен кезде ?ала к?шелерiнде тол?ан сарбаздарды к?рдi, б?л жайт Ер?лан?а т?сiнiксiз к?рiндi, ?лгi сарбаздар ?аланы? солт?стiгiнде орналас?ан ?скери ?оныс?а бет алды, ал ?ала хал?ы к?шелердi? екi шетiнде, кейбiреулерi ?йлерiнi? терезесiнен оларды ба?ылады. Ер?лан жанында т?р?ан бiр адамнан:
– Мыналар м?нда не ?шiн ж?р? – деп с?рады, ?лгi адам Ер?лан?а ?арамастан, «бiлмеймiн» дегендей басын шай?ады. Ер?лан атыны? басын б?рып сарайына ?арай шаба ж?нелдi. Сарайына келген со? атынан т?сiп, ?а?паны? алдында?ы сарбаздан:
– С?лу ?айда? – деп с?рады.
– Сарайда, – деп жауап ?атты сарбаз атты? но?тасын ?стай.
Ер?лан жылдам сарай?а барып:
– С?лу… С?лу… – деп ай?айлай бастады.
– Не болып ?алды, Ер?лан? – дедi С?лу ас ?йдi? ашы? т?р?ан терезесiнен сырт?а ?арай. Ер?ланны? к??iлi орнына т?сiп, ас ?йге ?арай а?ырын ж?рдi. Ол ас ?йге кiре салысымен:
– Сен ?айда ж?рсi?, ?? – деп о?ан С?лу ?олында?ы о?тауын шоша?дата с?йледi. – Ж?не неге сонша ай?айлады??
– Тау?а барып, сонда ?йы?тап ?алыппын, – дедi Ер?лан.
– Тау?а бардым деп, бас?а жерде Батыра екеуi? ?а??ырып келген жо?сы?дар ма? – деп С?лу ?зiлдей с?йледi. Ер?лан С?лу?а жа?ындады, С?луды? бойы Ер?ланнан кiшкене ?ана аласа болатын, ?зын шашы бiр б?рым?а ?рiлiп, жi?iшке белiнен кiшкене т?мен т?стi, ал иегiнi? сол жа?ында кiшiгiрiм ?ою ?ара т?стi ?алы болды; жi?iшке ж?зiнен мейiрiмдiлiк шашырап т?р?андай, атына сай ол ?те с?лу едi.
– Сен б?гiн ?лгi д?рiгерлердi? ерсi ?ылы?тарын бай?амады? ба? – деп Ер?лан сыбырлай с?рады.
– Жо?, не болды? – деп ол кiшкене кiдiрдi де: – Неге сен сыбырлап с?йлеп т?рсы?? – дедi С?лу.
– Жарайды, еште?е, – деп кiшкене кiдiре, – сен неге м?нда ж?мыс iстеп ж?рсi?? Сен барып демалуы? ?ажет, бiзде ас дайындайтын бас?а да ?ызметшiлер жеткiлiктi, сенi? босануы?а аз ?алды, бiра? сен ары-берi ?оз?алып ж?рсi?…
– Сен бiлесi? бе, Ер?лан? Аналар ая?ым ауыр екен деп, ?оз?алыссыз ?алмауы керек, оларды? ?оз?алып т?р?андары iшiндегi бала?а пайдалы: сонды?тан мен де ненi? д?рыс, ненi? б?рыс екенiн бiлемiн, – деп ол Ер?ланны? м?рныны? ?шынан сауса?ымен сипады. – Ал ендi жуынып кел, кешкi ас дайын болып ?алды.
– Жарайды, – дедi де, ол ас ?йден шы?ып, тiкелей жуынатын б?лмеге беттедi.
Жуынатын б?лмеге кiрiп шы??ан со? ол д?рiгер мен оны? к?мекшiсiнi? б?лмесiнi? жанынан ?ттi, оларды? б?лмесiнi? есiгi кiшкене ашы? болды, оларды? бiрт?рлi ?ара??ы тарт?ан б?лмелерiнен сырт?а ?арай ?лсiз жары? т?стi. Ер?лан есiктi? жанынан ?те оларды? к?бiрлеп с?йлеп жат?анын естiдi, бiра? олар адам?а т?сiнiктi тiлде с?йлеген жо?. Ер?лан оларды? дауысын «д?рыс естiми жат?ан болармын» деп ойлады, алайда ол есiкке жа?ындап, оларды? ??гiмесiне ??ла? сала оларды? м?лде бас?а тiлде с?йлеп жат?анын т?сiндi, оларды? дауысы жейiркенiштi естiлдi. Ер?ланны? бойынан тара?андар ж?рiп ?ткендей – ол ?зiнi? к?дiгiне та?ы да бiр рет к?з жеткiздi, ол ары ?арай бара жатыр едi:
– Амансыз ба? – деп д?рiгер оны? ар?асынан с?йледi.
– И?, аманмын, ?зi?iз ?алайсыз? – дедi ол д?рiгерге б?рыла.
– К?рiп т?р?аны?ыздай менде б?рi жа?сы, – деп ол Ер?лан?а ?аба?ын тыржитып, – менi? ойымша сiзде барлы?ы д?рыс емес сия?ты, не болып ж?р? С?лу ма?ан сiздi? бiр ?ор?ынышты т?стi ?айта-?айта к?рiп ж?р деп айтты.
– Жо-жо?, ?азiр менде б?рi д?рыс, – деп Ер?лан оны? ?нгiмесiнен ?аш?а?тады.
– Барлы?ы д?рыс болса, онда жа?сы екен, егер сiзде та?ы осындай жа?дай ?айталанып жатса, ма?ан айты?ыз, мен сiзге тыныштандыратын ш?птерден жасал?ан т?нба беремiн, – дедi бiрт?рлi жымия.
– Ескеретiн боламын, – деп ол да ?тiрiк жымия салды.
Ер?лан асы?а, ас ?йге жа?ындады, ол жа?ында?ан сайын, оны? м?рнына керемет иiстер келдi, ол ж?рiсiн жылдамдатып, ?рт?рлi тама?ты? иiсi а??ы?ан б?лмеге кiрдi.
– Ал жай?асы?ыз, мырзам, – деп С?лу о?ан жымиды, ол жыми?ан с?тте езуiнi? екi шетiндi, кiшiгiрiм ?яшы?тар пайда болып, олар С?луды одан да мейiрiмдiрек етiп к?сеттi. Ер?лан ?рт?рлi жемiс-жидектер мен ?араса? к?з тоймайтын та?амдар?а толып, жайнап т?р?ан ?стелге жай?асты.
– ?айсысынан бастарымды бiлмей т?рмын – мыналарды? барлы?ы д?мдi сия?ты, тама? тал?амай барлы?ын татып к?ргенiм д?рыс болар.
?лкен ас ?йде Ер?лан мен С?лу ?ана тама?танды, оларды ешкiм мазала?ан жо?: ??гiме айтып, ал?аш кездескен кездерiн еске алып, к??iлдi отырды, бiра? б?л к??iлдi кештi ая? астынан келген сарбаз б?зды. Асхананы? есiгiнен бiреудi? асы?ып келiп, есiктi жылдам то?ылдат?аны естiлдi.
– Кiр! – дедi Ер?лан, ?олында?ы ?асы?ын ыдысына ?айта сала.
Ішке бiр сарбаз асы?а кiрiп:
– Мазала?аным ?шiн кешiрi?iздер, бiра? сыртта екi адам сiзбен жолы??ысы келетiнiн айтып т?р, кеш уа?ытта келгендiктен олар?а ерте? келi?дер дедiм, бiра? олар сiзбен кездеспей еш?айда кетпеймiз деп ?а?паны? алдына отырып алды.
– Олар кiм болды, танымайсы? ба?
– Жо?, оларды ал?аш к?руiм. ?здерiнi? т?рлерi ?а??ыбас?а ??сайды, ал ?олдарына екi ?лкен дорба ?стап ал?ан, олар сiзге «?те алыс жерден ?келген ма?ызды хабарымыз бар» деп айтса?, сенi? мырза? т?сiнедi» дедi, – деп сарбазды? айт?аны сол едi, Ер?лан орнынан атып т?ра, б?лмеден о?тай ?шып шы?ты, оны? артынан С?лу:
– Не болды, Ер?лан? Тынышты? па?
– И?-и?, уайымдама! Сен тама?тана бер, мен ?азiр келемiн, – дедi.
Ол ?а?па?а жа?ында?анда ашы? т?р?ан ?а?па алдында ?стерiндегi киiмдерiнi? тарам-тарамы шы??ан, оны? ?стiне малмандай су, ?бiржiген екi адамды к?рдi; ?олдарына екi ?лкен ?оржын ?ста?ан, ?оржындарынан т?мен ?арай су тамшылады. Ер?лан олар?а жа?ында?ан с?тте:
– О, мырза, сiздi к?ргенiмiзге ?уаныштымыз! – деп ?олдарында?ы ?оржындарын жерге ?ойып, Ер?лан?а жа?ындай бергенi сол едi, сарбаздар найзаларын оларды? к?кiрегiне та?ап, ?лгiлердi то?татты. Бейтаныс адамдар?а Ер?лан бiраз ?ара?ан со? сегiз ай б?рын Т?манды айма?ына жiберген адамдары екенiн т?сiндi.
– Н?рлан, Жа?ып, б?л сендер ме? – деп с?рады.
– Не болды танымай ?алды? ба?
– ?рине, мына т?рлерi?дi к?рiп… сендердi мен т?гiлi, ту?ан аналары? да танымай ?алады, сендерге не бол?ан? Ал ?ал?андары ?айда?
– Барлы?ын осында айт?анымызды ?алайсы? ба? – дедi Жа?ып, алдында т?р?ан сарбаздар?а басынан-ая? к?з ж?гiрте.
– Жо-жо?, iшке кiрi?дер, менi? со?ымнан ерi?дер, – деп оларды ?зiмен бiрге кiтапханасына алып кеттi.
Кiтапхана?а барар жолда Ер?лан олардан не бол?анын с?рап едi, «о?аша жерге бар?ан со? ?ана айтамыз», – деп жауап ?атты.
– Не болды, соншалы?ты ??пия ма? – дедi Ер?лан т?рi ?згере.
– Сен бiлмейсi? ?ой бiздi? не к?ргенiмiздi, – дедi Жа?ып.
– И?, т?рлерi?нен к?рiнiп т?р бiр жаманшылы?ты? орын ал?аны.
Оларды? арасында тынышты? орнады – тек бас?ан ?адамдарыны? дыбысы ?ана естiлдi. Ер?лан анда-санда олар?а к?з ?ырымен ?арап-?арап ?ойды да, кiтапхана?а жа?ындай, то?тап есiктi ашып, олар?а iшке кiруге жол бердi. Олар кiтапхана?а кiрген кезде, Н?рлан шат?ала?тай жерге ??лай жаздады, оны Ер?лан ?олты?тай ?стап:
– Сенде б?рi д?рыс па? – дедi бiр ?олымен есiктi жiбере.
– И?, д?рыс… Кiшкене ?лсiрегенiм болмаса… – деп орнына ?айта т?рды.
– Мен сендер ?шiн ?обалжиын дедiм, ?азiр сендерге тiске басар алдыртайын.
– Жо?, еште?енi? ?ажетi жо?, тезiрек iшке кiрейiк ж?не есiктi бекiтiп ал, – деп Н?рлан шат?ала?тай ж?ре, ?лкен кiтапхана?а кiрдi. Барлы?ы ?стелге жай?асып бол?ан со?:
– Ал ендi ??ла?ым сендерде, неге сонша жо?алып кеттi?дер? Ж?не сендерге не бол?ан? Тепсе темiр ?зетiн жiгiттердi? шал сия?ты шамасыз к?йге т?суiне не себепшi? – дедi ол екеуiне ?арап.
– И?, айтпа, – дедi Жа?ып к?рсiне.
– Бiз сен айт?ан жерге барды?, бiра? онда бару бiз ?шiн о?ай?а со??ан жо? – алыс ?рi ?иын жолда бiздi бiрнен кейiн бiрi жолдастарымыз тастап ?ашты. Онда жету ?шiн бiз ?ш ай уа?ыт жо?алтты?. Ханды? пен Т?мандыны б?лген алып ?ор?ан?а жетiп, ар?ы бетке ?ттiк… – деп кiдiрдi, – онда халы? айт?андай: еш?андай тiршiлiк жо?, тiрi ж?ндiк, ?сiмдiк, еште?е тiршiлiк етпейдi; еште?е ?спейдi, на?ыз ?лi айма? – ??дды бiреу бар тiршiлiктi алып, бiр санды??а жасырып ?о?андай, тек ?ара т?стi ?лi топыра?тан бас?а еште?е кездестiрген жо?пыз; кездестiрмеймiз деп те ойлады?, бiра? бiз ?ателескен екенбiз, ол жерде шынында бiрде?е бол?ан сия?ты, – деген кезде Ер?ланны? ж?зi ?згерiп кеттi, – сен берген жолсызбамен ж?ре бере, бiз аласа тауларды? арасына келдiк. Тау арасынан сен айт?андай м?нараны тапты?, – деген с?здер оны? аузынан шы?ып едi, Ер?лан Жа?ыпты? айт?анына ас?ан м??иятты?пен ты?дай бастады.
– М?нара – ?лкен а? т?стi кiрпiштермен ?алан?ан, ал биiктiгi екi ?абат ?ймен бiрдей, т?бесi ?ира?ан, бiра? айналасында еш?андай ?иранды бол?ан жо?, ерте уа?ытта салын?аны аны?, ?стiне шы?ып т?мен ?ара?ан с?тте оны? т?мен ?арай тере?iрек созылып, басым б?лiгi жер астында жат?анын т?сiндiк.
Екеулеп т?мен т?сiп м?нараны? iшiн ?арады? – басында еш?андай к?дiктi зат бай?ал?ан жо?, алдымызда ?зына бойы созылып, ?арат?некке оран?ан д?лiз жатты, с?р т?стi ша? бас?ан ?абыр?аларында бейтаныс руналар бейнеленген, ондайды бiз б?рын-со?ды к?рмегенбiз, ал ары ?арай ж?ре берген кезде… адамны? ?а??асын тапты?…
– Адамны? ?а??асы? – деп оны Ер?лан б?лiп жiбердi. – Бiра? б?л м?мкiн емес ?ой, ?алайша? – дедi ол та?ыр?ай.
– Ол жа?ын мен бiлмедiм, бiра? онда бiр емес, онда?ан адамны? ?а??асы болды ж?не олар б?тiн бол?ан жо?, ??дды бiр алып хайуанмен шай?ас?ан сия?ты жан-жа??а шашыл?ан, бас с?йектерi мен с?йектерi сын?ан, майдаланып кеткен десек те болады. ?лгiнi к?ргеннен кейiн бойымызды ?рей басты, «арт?а ?айтамыз ба» деген ой келдi, бiра? бiздi? ?ызы???марлы?ымыз, ?ор?ынышымыздан к?штiрек болып, со?ына дейiн ж?руге бел байлады?. Жол бойы одан бiздi? к?ргенiмiз ?а??алар болды, ал со?ына жеткенде не тап?анымыз сенi? он ?йы?таса? т?сi?е кiрмейдi, – дедi Жа?ып .
– Не тапты?дар? – дедi ол та?атсыздана.
– Со?ында бiз м?нараны? ?ира?ан б?лiгiне келдiк, ары ?арай жол жабы? болды – ?йiндiлермен бекiтiлген, менi? ойымша бiз м?нараны? тек бiр б?лiгiн ?ана ?арап шы?ты?. Сол жерден ?ана бiз б?тiн ?а??аны тапты?, бiра? оны? адамдiкi екенiне менi? к?м?нiм бар, – дедi де, Жа?ып Н?рлан?а ?арады, Н?рлан о?ан басын изеп, ?оржынны? iшiнен екi м?йiзi шошай?ан, ?лкен бас с?йектi алып Ер?ланны? алдына ?ойды, ?лгiнi к?рген Ер?лан кiшкене арт?а ?арай шал?айып:
– Б?л не? – деп с?рады ?рейлене.
– К?рiп т?р?ан жо?сы? ба – бас с?йек! Жа?ымсыз иiсiне м?н берме, бiз ?ала?а кiрер кезде ?а?пада?ы сарбаздар тексермес ?шiн, к?рiс ??быры ар?ылы кiруге тура келдi, – дедi Н?рлан.
– Бас с?йек екенiн бiлемiн ?ой, бiра? кiмдiкi?
– Ол жа?ын бiз де бiлмеймiз, одан б?лек оны? жанында мына заттар жатты, – деп Н?рлан ?оржынны? iшiнен: т?рт б?рышты с?р т?стi ?орап, бойт?мар мен жартылай сын?ан ?анжарды алып, Ер?ланны? алдына тiзiп ?ойды.
С?р т?стi ?орапты? сыртында т?сiнiксiз руналар болды. Ер?ланды ?ызы?тыр?ан да сол, себебi руналар о?ан таныс к?рiндi. Оларды б?рын бiр жерде к?ргенiне сенiмдi, алайда ?айдан екенiн есiне т?сiре алмады. Н?рлан ?лгi с?р ?орап?а ?олын тигiзген жо?, ол ?орапты ас?ан м??ияттылы?пен ?стады, ??дды ?орап ?те н?зiк зат бол?андай, Н?рлан ?олында?ы ?оржынын шетке ?ой?ан кезде Ер?лан:
– Ал мынау не? – деп ол ?орапты ?стай бергенi сол едi, Н?рлан мен Жа?ып:
– Жо-жо?! – деп оны то?татып ?лгермедi, Ер?лан ?орапты ?стай бергенi сол, ?олын ?ой?ан орын ?ызып-?ызыл т?стi жары? шашырай, Ер?ланды шал?асынан ??латты. Ол есiнен танып, Н?рлан мен Жа?ып екi жа?тап оны орынды??а ?айта отыр?ыза, сезiмге келтiрдi.
– ?алайсы?, досым? Неге айт?ан тiлдi алмады?? – дедi ол. – Не к?рдi?? Сен мынаны ?ста?ан кезде бiрде?е к?рдi? бе? – деп Н?рлан та?атсыздана с?рады. Ал Ер?лан отыр?ан орнында ойын жина?тай алмай кiшкене кiдiрдi, оны? ?не бойы дiрiлдеп, ??i ?аша, ма?дайы терлеп, ?аба?ан иттен ?аш?ан адам сия?ты ентiге тыныс алды.
– Сен де оны к?рдi? бе? – дедi ол Н?рлан?а.
– И?, оны? бейнесi менi? ойымнан кетер емес, – деп Н?рлан орынды?ына ?айта жай?асты, оларды? ??гiмесiне Жа?ып араласа:
– Сен де ??быжы? к?рдi? бе? – деп с?рады.
– И?, ?лкен, ?те ?лкен ж?не ол аспанда ?ал?ып т?р?ан тауларды? алдында т?рды, айналасы ?ып-?ызыл от?а оран?ан, т?р?ы б?лы??ыр, аны? к?рiнген жо?, дегенмен оны? к?лемiн а??ару ?иын емес, оны? не екенiн бiлесi?дер ме? – деп олар?а кезек-кезек ?арады.
– Жо?, оны? тек сол бейнесiнен бас?а еште?е к?рген жо?пын ж?не ол туралы еште?е бiлмеймiз.
– Сен оны? артында?ы аспанда ?ал?ып т?р?ан тауларды к?рдi? бе? – дедi Ер?лан.
– И?, менi? ойымша, ол – Алта?ир таулары, – дедi Н?рлан.
– Б?л ненi бiлдiредi?
– Менi? ойымша, мына ?орапты? iшiнде бiрде?е бар, оны тек белгiлi бiр адам немесе мынау сия?ты бiреу аша алады, – деп Жа?ып бас с?йекке ?олын ?ойды. – Ал сендер к?рген Алта?ир тауыны? алдында?ы ??быжы? сол айма?тан пайда болатынын бiлдiруi м?мкiн. Арада ?нсiздiк орнады, сосын Ер?лан:
– Мына бас с?йектi? кiмге тиесiлi екенiн бiлетiн сия?тымын, – дедi олар?а ?арай.
– Кiм деп олайсы??
– Баста? Бабад?р деген зерттеушiнi танисы?дар ма? Мен соны? кiтабынан сендерге берген жолсызбаны алдым, кiтапта Т?манды айма?ында б?рын Марда атты мемлекет бол?анды?ы ж?нiнде жазыл?ан… Бабад?р олар?а кiтабында на?ты сипаттама бермеген, м?мкiн мынау соларды? бiрi шы?ар ж?не хан сарбаздарыны? онда бiрде?енi iздеп ж?ргенi ж?нiнде жаз?ан, – дедi Ер?лан.
– Ол ?азiр тiрi ме? – деп с?рады Н?рлан.
– Жо?, сендердi Т?манды?а жiбермес б?рын, мен онымен кездесуге тырыс?анмын, бiра? оны? ая? асты ?айтыс бол?анын естiдiм, ал оны? отбасысы к?шiп кеткен, ?айда екенiн ешкiм бiлмейдi; тiптi жа?ындары мен достары да, ал оны? кiтаптары м?лде жо?алып кеттi.
Мiне, осыдан кейiн сендердi Т?манды?а жiбердiм… Ал ендi бiзде барлы?ы бар, Бабад?рдi? кiтабында шынды? жазыл?аны аны?, сонымен ?атар ол «Марда мемлекетiнi? жо?алып, Т?мандыда тiршiлiктi? жойылуы – ол адамдарды? кесiрi», – деп жаз?ан, аны?ыра? айт?анда, бiр топ адамны? ж?не оны ол хан мен билеушiлердi? кiн?сi дегенге келтiрген, бiра? оларды Бабад?р ашы? кiн?лама?ан. Менi? к?дiгiм расталып келе жат?ан сия?ты.
– И?, оны? ая?асты ?айтыс болуыны? ?зi м?нда бiр шикiлiктi? бар екенiн бiлдiредi. Сонымен ?атар ?лгi м?нараны? iшiнде адамдарды? ?алды?тарыны? табылуы – б?рын адамдар мен оларды? арасында со?ыс бол?анды?ына сiлтейдi… Бiздi? хан шынында Мардаларды? жойылуына кiн?лi сия?ты… Ж?не бiз са?ан басты жа?алы?ты? бiрiн айт?ан жо?пыз, Бабад?р кiтабында жаз?андай, онда бiздi? сарбаздар бiрде?енi iздеп ж?р, – дедi Жа?ып.
