скачать книгу бесплатно
– Сендер Т?мандыда сарбаздарды к?рдi?дер ме? – дедi ол та?ыр?ай.
– И? ж?не онда тобырымен кезiктi. Оларды тек ханды??а оралар жолда жолы?тырды?, оларды? к?зiне т?сiп ?алмау бiзге ?иын?а со?ты, ж?не бiздi? сарбаздарды? Т?мандыда ж?ргенiне ?те ?за? уа?ыт бол?ан сия?ты, тiптi бiрнеше ?рпа? бой жал?ас?ан десек те болады, о?ан д?лел мына сыны? ?анжар, – дедi де, Н?рлан ?олына ?анжарды алды, – м?нараны? iшiнде к?птеген ?ару болды, бiра? оларды? онда ?за? жат?анды?ы соншалы?ты, тот басып, орнынан ?оз?аса? к?л сия?ты жан-жа??а шашылады, тек мына ?анжар ?ана жа?сы са?тал?ан, ендi ?ара, – деп ол Ер?лан?а жа?ындады, – Мына та?баны к?рiп т?рсы? ба? – деп о?ан ?анжарды? т?п жа?ында ?ста?ыш?а жа?ын орналас?ан б?лiгiн к?рсетiп, – аны?тап ?араса?, жемтiгiне атыл?ан б?ркiттi? бейнесiн бай?ау?а болады, не деп ойласы?? – дедi. Ер?лан кiшкене ойланып:
– Б?л – Са?тир. Мы? жыл б?рын бiздi? сарбаздар, осы та?баны? астында ж?рген, бiра? на?ты ?ашан екенiн бiлмеймiн, б?л та?баны? орнына бас?а та?ба – Арыстан бейнеленген та?бамен ауыстырыл?ан.
– ?зi? тарихты жа?сы бiледi екенсi?. Б?л м?нарада?ы ?а??аларды? бiздi? сарбаздар?а тиесiлi екенiне, сонымен ?атар ?за? уа?ыт б?рын адамдар мен мардалы?тар арасында со?ыс болып, мардалы?тарды? жойылып кетуi, адамдарды? iсi дегенге д?лел, бiра? неге? Неге хан оларды жойып, ол туралы жасырып ?ал?ан?
Егер олар адамдар?а ?ауiп т?ндiрсе, онда ашы? айту?а болатын едi; неге б?л жайлы еш?андай кiтапта жазылма?ан? Немесе еш?андай адам бiлмейдi, менi? ойымша, бiз бiлетiн тарих тек ?тiрiк пен жал?аннан т?ратын сия?ты. Тарын хан мен билеушiлер бiзден бiрде?енi жасырып отыр?андары с?зсiз.
– Ол ?зiнi? ?за? ?мiрiнi? ??пиясын жасырып ?ал?ысы келедi – бар себебi сол, – дедi Ер?лан бас барма?ын тiстей. – Ол мардаларды жойып, онда ?абыр?а т?р?ызып, «Т?мандыны iбiлiстер жайла?ан» деп; адамдарды? онда баруына тиым сал?ан себебi де сол, ол ?зiнi? ??пиясын жасырып ?ал?ысы келедi… – деп ол кiшкене кiдiрiп, ал онда сарбаздар не iстеп ж?рдi? – дедi ол.
– Оларды? тек ?абыр?а?а бет алып, ханды??а ?ткендерiн к?рдiк. Олар ?здерiмен бiрге бiр затты алып ж?рдi. Олар?а бiз ?абыр?адан асып, ханды??а жа?ында?ан кезде жа?ындап, не ?шiн Т?манды?а кiргендерiн бiлуге тырысты?. Ал?аш алдымыздан кiшiгiрiм ?ала шы??ан кезде, олар ?алашы??а бет алды, бiз олар?а барынша к?дiк тудырмай жа?ын ж?руге тырысты?, сол с?тте оларды? бiрiнi? «Оны? iздегенi осы болса екен» деген с?зiн естiдiк. «Мен де со?ан ?мiттенемiн, ?йтпесе ана ?ар?ыс ат?ан жерде та?ы бiрнеше жыл ж?ргiм жо?», – дедi екiншiсi.
«?азiр б?л туралы айтатын уа?ыт емес», – деп ?шiншiсi оларды? с?зiн б?лдi. Одан кейiн оларды? ?лгi зат туралы айт?андарын естiген жо?пыз, не болса да оларды? Т?мандыда бiрде?е iздеп ж?ргендерi аны?.
– Не екенiн аны?тау ?ажет… бiра? оны аны?тау?а тырысуды? ?зi ?те ?атерлi д?ние, алайда бiз мынаны? барлы?ыны? артында не жат?анын бiлуге мiндеттiмiз, – дедi Ер?лан.
– М?ны? со?ында не жат?анын бiлгiм-а? келедi, бiра? мен шаршадым, – дедi Жа?ып Ер?лан?а ?арай.
– Сендерге бiр н?рсе айтайын, Бабад?рдi? кiтабында та?ы бiр д?ние жазыл?ан, онда: «Бiздi? ?лем а?ырын ?лiп бара жатыр, ?за? уа?ыт ?ткеннен кейiн бiздi? жерiмiз де Т?манды сия?ты тiршiлiгi жо?, ?лi жерге айналады, ал тiршiлiк м??гiлiкке жо?алып кетедi» – деген.
– Бiра? ол м?ны? барлы?ын ?айдан бiлген, ол да м?ны? б?рiн бiр жерден бiлуi керек, бiра? ?айдан? – дедi Н?рлан.
– Бiз оны ендi еш?ашан бiле алмаймыз, мен кешiктiм – хан Бабад?рдi ?лтiрiп, оны? отбасын ешкiм бiлмейтiн бiр жерге жiбердi немесе оларды? да к?зiн ??ртты, – дедi Ер?лан. Оларды? арасында тынышы? орнады, барлы?ы бас с?йекке, ?лгi ?орап?а ?арап отырды. Сосын Ер?лан:
– Ал мына бойт?мар, ол жайлы бiлесi?дер ме? – дедi бойт?марды с?? сауса?ымен к?рсете, бойт?мар к?к т?стi домала? тастан жасал?ан, ал оны? бетiнде алтын т?спен ?анатсыз айда?ар?а ??сас жануар бейнелендi.
– Жо?, оны? не екенiнен хабарымыз жо?, – дедi Жа?ып.
– Сендер осыны? барлы?ын м?нараны? бiр б?лiгiнен ?ана тапты?дар ма?
– И?, ары ?арай ?тетiн жол бол?ан жо?, ?ирандылармен бiтелген, – дедi Н?рлан. Ер?лан кiшкене ойлана, екеуiне ?арады:
– Егер сен бiзге м?нараны? жабы? б?лiгiнi? ар?ы жа?ында не бар екенiн бiлiп берудi с?рама? болса?, онда бiз бас тартамыз, ?лгi ?ар?ыс ат?ан жерге ?айта орал?ымыз жо?, ендi тек тыныш ?мiр с?ргiмiз келедi, – дедi Н?рлан.
– Жо?, менi? ойымша, сендердi? мына ?келген д?ниелерi?нi? ?зi жеткiлiктi, ары ?арай не iстеймiн десе?дер де ?з ерiктерi?, бiра? б?л жайлы ешкiмге айтпаулары?ды с?раймын.
– ?рине, б?л жайлы айтып басымыз?а б?ле таба алмай ж?р дейсi? бе? – деп олар ?зiлдей с?йледi. Сосын орындарынан т?рып:
– Онда бiз ж?рейiк, са?ан бар бiлгенiмiз бен к?ргенiмiздi айтты?, ендi ?ал?аны ?зi?нi? ?олы?да, абай бол, са?ан тек с?ттiлiк тiлеймiз…
– Бiрнеше к?н осында болса?дар ?айтедi? Мен тек ?уанатын едiм, сендердi мына к?йде жiбергiм жо?, – дедi Ер?лан.
– Сенi? б?л ?она?жайлылы?ы?а ал?ысымыз шексiз, бiра? бiз кетуiмiз керек, – дедi Жа?ып .
– Сендердi райлары?нан ?айтара алмайтын сия?тымын, е? болма?анда мен беретiн сыйлы?ты ?абыл алы?дар, – деп олар?а Ер?лан бiр ?апшы? алтын бердi.
Ер?лан оларды ?а?па?а дейiн шы?арып салып, ??ша?таса ?оштасты:
– Сендердi? мына iстегендерi?, менi? ?мiрiмде бол?ан е? керемет жа?алы?, сендерге ?алай рахметiмдi айтарымды бiлмей т?р?аным, – дедi де, – абай болы?дар, та?ы да кездесемiз деген ?мiттемiн, – деп сарбаздарына оларды шы?арып салуын б?йырды. Оларды? артынан ?арап кiшкене т?ра, Ер?лан кiтапханасына жол тартты.
ЕКІНШІ Б?ЛІМ. АЛТЫ ТА?БА КІТАБЫ
Осыдан кейiн Ер?лан уа?ытыны? басым к?пшiлiгiн кiтапханасында, ?орап пен бас с?йектi зерттеумен ?ткiзiп, басты? суретiн салып, салма?ы мен ?зынды?ын – б?рi-б?рiн ?лшеп, ?зiнi? к?нделiгiне жазды. Бас с?йектi? ??рылысыны? адамдiкiнен ерекшелiктерiн ?а?аз?а т?сiрдi. Ер?лан бас с?йек туралы бас?а кiтаптарда жазыл?ан деген ?мiтпен к?птеген кiтаптарды а?тарып шы?ты, алайда бас с?йекке ?атысты еште?е тап?ан жо?.
Арада т?рт к?н ?ттi, осы уа?ытты? б?рiнде Ер?лан?а ?ор?ынышты т?с ?рбiр ?йы?та?ан сайын кiрдi, ол б?л т?стi? кездейсо?ты? емес екенiне, бiр к?нi оны? ??iнде ?айталанатынына к?зi жеттi, тiптi Ер?лан ?ылышпен ж?ретiн болды.
Бiрде кешкi уа?ытта Ер?лан ?деттегiдей кiтапханасында отырды, ол ?орап сыртында?ы руналарды ?ай жерде к?ргенiн iздеп, ?зiне белгiлi кiтаптарды а?тарды, сосын ол Ескендiр Тор?ынны? «Т?манды тарих» деген кiтабынан ?орапты? сыртында бейнеленген руналарды кезiктiрдi, басында ол б?л бiр кездейсо?ты? шы?ар деген ойда болды, себебi руналар бiр-бiрiне ??са?анымен, айырмашылы?тары болды. Ер?лан оларды бiраз уа?ыт тексере келе оларды? бiр-бiрiнен еш айырмашылы?ы жо? екендiгiне к?зi жетiп, руналарды? аудармасын о?у?а кiрiскен с?тте, сырттан бiреу асы?а ж?рiп келiп, есiктi жылдам то?ылдатты. Ер?лан бас с?йек пен ?орапты бар шапша?ды?ымен ?стел астына жасырып, «Б?л кiм?» деп с?рамай жатып.
– Ер?лан, есiктi аш! Б?л мен Батыра , – деген дауыс есiк сыртынан естiлдi. Ер?лан орнынан атып т?ра, есiктi ашты.
– Са?ан айтарым бар, – деп екеуi бiр-бiрiне ?атар айтты.
– Онда сен бiрiншi, – дедi Батыра.
– Ішке кiр, – деп ол Батыраны кiргiзiп, ?зi оны? алдына т?сiп, асы?а ж?рдi. Батыра жан-жа?ына жалт ?арай, ??дды бiреу оны? артынан т?скендей к?йде болды.
Екеуi ?стелге жай?асып, Ерлан бас с?йек пен ?орапты ?стел астынан алып шы?ты.
– Мыналар не?.. – деп бастап жатыр едi.
– Оларды? не екенiн менен с?рама, мен ?лi ?зiм де, оларды? не екенiн толы? бiлмеймiн, – дедi.
– Мынау бас с?йек пе? – дедi Батыра та?ыр?ай.
– И?.
– Мына бас с?йектi iбiлiстiкi демеш! – дедi ол ма?дайын тыржита.
– Жо?а, ?айда?ы iбiлiс, айттым ?ой жа?а ?ана – мен к?п бiлмеймiн.
– Жарайды, оларды ?айдан тапты??
– Баста? Бабад?рдi? кiтабында?ы Т?манды айма?ы жайында айт?ан болатын, онда м?нараны? бар екендiгi, тiптi жолсызбасын да жаса?анды?ы ж?нiнде, мiне ?ара, – деп жолсызбаны Батыра?а ?сынды.
– И?, Т?манды айма?ы жайында естуiм бар, – деп жолсызбаны ?олына алып ?арады.
– Мыналарды? барлы?ы сол м?нараны? iшiнен табыл?ан заттар, – деп Ер?лан бол?ан жайтты? барлы?ын б?ге-ш?гесiне дейiн Батыра?а айтып бердi.
– Мардалармен со?ыс?а т?скен дейсi? бе? Бiра? не ?шiн?
– ?стемдiлердi? ?за? ??мырыны? сырын жасыру ?шiн, – дедi Ер?лан еш кiдiрмей, – бiра? б?л – менi? ойым, онда ?лi бiз бiлмейтiн д?ниелердi? болуы ?ажап емес, – дедi ол. Батыра Ер?лан?а, сосын ?орап пен бас с?йекке кезектей к?з тастады. К?пке созылма?ан ?нсiздiктен кейiн:
– Сен ма?ан не айтайын деп едi?? – дедi Ер?лан ?нсiз отыр?ан Батыра?а.
– Сенi? д?рыс айт?аны?ды айтайын деп келдiм, – дедi ол.
– ?алай?
– Сен ма?ан айтып едi? ?ой д?рiгерлер ауруды? алдын алу ?шiн емес, олар ерекше с?бидi iздеп ж?р деп.
– И?.
– Сенi? айт?аны? д?рыс болды, олар м?нда еш?андай да ауруды? алдын алу ?шiн емес, ерекше балаларды табу ?шiн келген. Хан оларды сол ?шiн жiберген, ал ауру ол жай ?ана желеу, ауруды да олар ?здерi тарат?ан, – дедi Батыра.
– ?здерi тарат?ан! – деп Ер?лан та?ыр?ады, – сен оны ?айдан бiлдi??
– Бай?ады? ба, т?рт к?н б?рын бiздi? ?ала?а сарбаздар келдi?
– И?, бiра? неге?
– Б?л жолы олар м?нда ?аланы? т?ра?ты сарбаздарын тергеу ?шiн келдi.
– Тергеу ?шiн? – деп Ер?лан та?ы да ?айталады, – не себептi?
– Ендi менi б?ле бермей ты?да. Себебi т?рт к?н б?рын ?амшат ?аласында?ы сарбаздар арасында ?а?ты?ыс бол?ан, и? адам сенгiсiз мы? жылдам астам бейбiтшiлiк орна?ан ханды?ты? жауынгерлерi бiр-бiрiне ?арсы ?ылыштарын кезейдi дегенге сену ?иын – сол себептi бiзге жа?ын, бас?а ?алаларды? ?олбасшылары бiрiгiп ??рылтай ?ткiздi, онда тек ?аланы? бас ?олбасшылары ?ана ?атысты, менi? жолым болып, оларды? ?нгiмелерiнi? бiразын ты?дадым. ?амшатта?ы сарбаздарды? бiр-бiрiмен со?ысуыны? себебi – бала ?шiн, олар бала ?шiн со?ыс?ан.
?а?ты?ыс бол?ан к?нi, ?алада денесiнде та?басы бар с?би туыл?ан, баланы д?рiгерлер бiрден хан?а, Рам ?аласына жiберген. ?ала ?олбасшысы жауынгерлердi астыртын т?рде басым к?пшiлiгiн жинап, баланы алып ?аладан шы?а бере, сарбаздар бiр-бiрiмен со?ыс?а т?скен: бiрнеше сарбаз баланы алып, Ш??рат тауларына ?арай ?аш?ан, е? ?ызы?ы осы жерде басталады.
?алада?ы сат?ындардан ??тыл?ан со?, ?ала сарбаздары баланы? со?ынан т?сiп, оларды Ш??рат тауыны? айма?ына жеткен кезде ?ол?а т?сiредi, бiра? ая?асты таудан он ша?ты алып сiлеусiн шы?ып, ?лгi баланы алып ?аш?ан сарбаздарды ?ор?ап, артынан ?у?ан, ж?зге жуы? сарбазды? барлы?ын ?ырып сал?ан, – деп ол кiшкене кiдiрдi, – жауынгерлердi? тек бiрнешеуi тiрi к?йiнде сытылып ?лгерген, ары ?арай бала мен оны алып ?аш?ан сарбаздар?а не бол?анын ешкiм бiлмейдi. Сол себептi бас?а ?алаларда сат?ындар бар деген к?дiкпен ханды?та?ы барлы? жауынгерлердi бiртiндеп тексеруде ж?не б?л ??пия т?рде ж?рiп жатыр, – дедi Батыра.
Ал Ер?лан оны? айт?анын ас?ан м??ияттылы?пен ты?дап:
– ?ызы? екен, – дедi, – денесiнде та?басы бар балалар, – деп ойлана с?йледi де, – мен бала кезiмде Ш??рат тауына ?кеммен жиi а?шылы??а баратын едiм, бiра? бiз онда еш?андай алып сiлеусiн к?рмегенбiз, ал оларды? баланы ?ор?ауыны? ?зiндiк себебi бар сия?ты. Балалар неге хан?а керек болды? Ж?не нелiктен олар тек осы жылы ?ана ?мiрге келуде? ?лгi баланы алып ?аш?ан сарбаздар кiмдер? Ж?не олар?а не ?шiн бала керек? М?ны? арты ?ызы? болып ая?талатын сия?ты, ?те ?ызы? болып, – дедi Ер?лан.
– Оларды? айтуынша ?лгi сiлусiндер Батыс орманнан келген, себебi Ш??рат тауыны? айма?ын ?арап шы??ан сарбаздар, сiлеусiндердi? Батыс орман?а ?арай кеткен iздерiн к?рген, ендi ?олбасшылар орман?а сарбаздарды астыртын жiберуге дайындалуда, халы? б?л жайлы еште?е бiлмейдi. Мен сенi ендi т?сiне баста?ан сия?тымын, Ер?лан, мыналарды? артында не бар екенiн мен бiлгiм келедi.
– О, Батыра менi? ?атарыма ?осылайын деген бе? Б?л мен ойла?аннан да ?ызы? болайын деп т?р, – деп ала?андарын бiр-бiрiне ыс?ылады.
– Ендiгi iс-?рекетiмiз не болма?? – дедi Батыра.
– Мен бiлмеймiн, ол жа?ын ?лi ойластыр?ан жо?пын, алайда бiрiншi бiз мына бас с?йектi?, на?ты кiмге тиесiлi екенiн аны?тауымыз керек, сосын мына ?орапты? iшiнде не бар – соны бiлуiмiз керек, ал оны бiлу ?шiн бiз Т?манды?а ?айта барып, м?нараны толы?тай ?арап шы?у?а тура келедi.
– Сонда сен Т?манды?а ?зi? барма?сы? ба? – дедi Батыра.
– Жо?, ?рине, онда мен та?ы да адам жiберемiн, б?л жолы – бiреу, екеу емес, бiр топ. Т?манды?а барып, м?нараны? бас?а б?лiгiнде не бар екенiн аны?тап ?айтады, м?мкiн бiр д?йек тауып ?алармыз, ал бiз м?нда ?алып, хан?а нелiктен ерекше балалар керек бол?анын, сонымен ?атар бiздi? сарбаздарды? Т?мандыда не iздеп ж?ргенiн аны?тау ?ажет.
– Бiра? ?алай? – дедi Батыра.
– Ол жа?ын ма?ан ойлану ?ажет, бiзге на?ты жоспар керек, ?аланы? т?ра?ты сарбаздары балалар жайлы бiрде?е бiлуi керек, сонымен ?атар жа?адан келген д?рiгерлер мен сарбаздар бiледi деп ойлаймын, алайда оларды осы жа?дай?а дайында?ан сия?ты, сол себептi оларды? бiзге балалар жайлы айтуы екiталай.
– М?мкiн олар?а алтын берiп к?рермiз.
– Жо?, оларды? о?ан келiсетiнiне к?м?нiм бар.
– Неге?
– Сен оларды? бiрiмен с?йлесiп к?ргенсi? бе? – дедi Ер?лан Батыра?а к?здерiн сы?ырайта.
– Жо?, не болды?
– С?йлессе? бай?айтын едi?, оларды? ??дды саналарын ула?андай, ?алай т?сiндiрсем екен… – деп Ер?лан кiшкене кiдiрдi де, – олар тiрi ?уырша? сия?ты бiрт?рлi, б?гiн та?ерте?гiсiн мен сарай?а келгенде, д?рiгерлердi? с?йлесiп отыр?анды?ын бай?адым, бiздi? тiлде емес, бас?а бейтаныс тiлде, сол себептi оларды? ?нгiмесiн сыртынан ты?дап еште?е бiле алмадым, ал егер олардан балалар жайлы с?райтын болса?, онда бiздi не к?тiп т?р?анын айта алмаймын, бiра? а?ыры жаманшылы?пен ая?талатынын сезiп т?рмын. Ендi сен Датпен жа?ын араласуы? керек, сен оны? сенiмiне кiрiп, одан барлы?ын бiлiп алуы?а болады.
– Бiлесi? ?ой менi? онымен д?рыс араласпайтынымды.
– Ендi араласуы?а тура келедi.
– Сен бiлмейтiн шы?арсы?, бiра? Дат ешкiмге сенбейдi, оны? сенiмiне кiру ?те ?иын, о?ан к?п уа?ыт кетедi ж?не мен оны? бiреумен етене аралас?анын к?рген емеспiн, – дедi Батыра ?астарын к?тере.
– Амалын табуымыз ?ажет, онда бiз оны? ж?мыс орнын а?тарып к?рсек, бiрде?е тауып ?алармыз.
– Ендi б?л ойы?мен келiсемiн, бiра? б?л ?те ?ауiптi, – дедi Батыра. Екеуiнi? арасында тынышты? орнады, сосын Батыра:
– Ма?ан бiр ой келген сия?ты, – дедi ол Ер?лан?а.
– И?, айта бер.
– Бiра? о?ан сенi? жасап шы?ар?ан ?аруы? ?ажет.
– Оны? м?нда ?атысы ?анша?
– Менi ты?да, бiз Дат?а жа?адан ?ару ойлап тапты? деп, о?ан сенi? ?аруы?ды к?рсетемiз, я?ни ?аладан алып шы?ып, о?ан к?рсетiлiм ?йымдастырамыз, ол ?алада жо? бол?ан кезде менi? адамым оны? шатырын тексерiп, бас?а ?олбасшылардан келген жазбаларды к?шiрiп алады, ал Дат ?айта орал?ан кезде, оны? ?а?аздары орнында, еште?е жо?алма?ан; еш?андай к?дiк болмайды, – дедi Батыра жымия.
– И?, тырысып к?руге болады, бiра? б?л керемет ой деп айта алмаймын.
– Тырысып к?ру ?ажет, – деп ол Ер?лан?а басын изей с?йледi, – онда мен барайын, ма?ан кету керек, менi? негiзi м?нда болмауым тиiс, – деп Батыра сыбырлай с?йледi.
– Неге? – дедi Ер?лан.
– Оны са?ан кейiн айтам, – деп орнынан т?рып едi.
– Батыра! – деп Ер?лан оны то?татты.
– И?.
– Мен са?ан та?ы бiр д?ние айтуым керек, – дедi. Ер?ланны? ж?зi жабыр?аулы к?рiндi.
– Ты?дап т?рмын, – деп ол орынды??а ?айта жай?асты.
– Мен Бабад?рдi? кiтабынан бiр д?ние таптым: ол адамдар мен жануарлар, жалпы осы ?лемдегi тiршiлiк иелерiнi? ?мiрi бес жыл?а ?ыс?ар?аны ж?нiнде жаз?ан. Сонымен ?атар та?ы ?стемдiлердi? ?за? ??мырын зерттеген ?алымдарды? белгiсiз себептермен жо?алып немесе ажал ??шатынын жаз?ан.
– Т?сiнбедiм! – дедi ол ж?зi бозара.
– ?ыс?аша айт?анда, ?лемдегi барлы? тiршiлiк иелерiнi? ?мiрi со??ы сексен бес жылда бес жыл?а ?ыс?ар?ан. Сонымен ?атар билеушiлердi? ?мiрiн зерттеген ?алымдар ?аза бол?ан.
– Бабад?р себебiн жазды деп айтшы, – дедi Батыра
– ?кiнiшке орай жо?, себебiн жазба?ан, м?мкiн ?оры??ан шы?ар, м?мкiн жаз?ан – мен т?сiнбеген болармын.
